काशीखण्डः - अध्याय ८८

अगस्त्य उवाच ॥
शिवलोकं समासाद्य मुनिना ब्रह्मसूनुना ॥
किं चक्रे ब्रूहि षड्वक्त्र कथां कौतुकशालिनीम् ॥१॥
स्कंद उवाच ॥
शृणु कुंभज वक्ष्यामि नारदेन महात्मना ॥
यत्कृतं तत्र गत्वाशु कैलासं शंकरालयम् ॥२॥
मुनिर्गगनमार्गेण प्राप्य तद्धाम शांभवम्॥
दृष्ट्वा शिवौ प्रणम्याथ शिवेन विहितादरः ॥३॥
तदुद्दिष्टासनं भेजे पश्यंस्तत्क्रीडनं परम्॥
क्रीडंतौ तौ तु चाक्षाभ्यां यदा न च विरमेतुः ॥४॥
तदौत्सुक्येन स मुनिः प्रेर्यमाण उवाच ह ॥
॥ नारद उवाच ॥
देवदेव तव क्रीडाखिलं ब्रह्मांडगोलकम् ॥
मासा द्वादश ये नाथ ते सारिफलके गृहाः ॥५॥
कृष्णाः कृष्णेतरा या वै तिथयस्ताश्च सारिकाः ॥
द्विपंचदशमासे यास्त्वक्षयुग्मं तथायने ॥६॥
सृष्टिप्रलय संज्ञौ द्वौ ग्लहौ जयपराजयौ ॥
देवीजये भवेत्सृष्टिरसृष्टिर्धूर्जटेर्जये ॥७॥
भवतोः खेलसमयो यः सा स्थितिरुदाहृता॥
इत्थं क्रीडैव सकलमेतद्ब्रह्मांडमीशयोः ॥८॥
न देवी जेष्यति पतिं नेशः शक्तिं विजेष्यति ॥
किंचिद्विज्ञप्तुकामोस्मि तन्मातरवधार्यताम् ॥९॥
देवः सर्वज्ञनाथोपि न किंचिदवबुध्यति ॥
मानापमानयोर्यस्मादसौ दूरे व्यवस्थितः ॥१०॥
लीलात्मा गुणवानेष विचारादतिनिर्गुणः ॥
कुर्वन्नपि हि कर्माणि बाध्यते नैव कर्मभिः ॥११॥
मध्यस्थोपि हि सर्वस्य माध्यस्थ्यमवलंबतै ॥
सर्वत्रायं महेशानो मित्राऽमित्रसमानदृक् ॥१२॥
त्वं शक्तिरस्य देवस्य सर्वेषां मान्यभूः परा ॥
दक्षस्यापि त्वया मानो दत्तो पत्यनिमित्तकः ॥१३॥
परं त्वं सर्वजगतां जनयित्र्येकिका ध्रुवम् ॥
त्वत्त आविर्भवंत्येव धातृकेशववासवाः॥ १४॥
त्वमात्मानं न जानासि त्र्यक्षमायाविमोहिता ॥
अतएव हि मे चित्तं दुनोत्यतितरां सति ॥१५॥
अन्या अपि हि याः सत्यः पातिव्रत्यपरायणाः ॥
ता भर्तृचरणौ हित्वा किंचिदन्यन्न मन्वते ॥१६॥
अथवास्तामियं वार्ता प्रस्तुतं प्रब्रवीम्यहम् ॥
अद्य नीलगिरेस्तस्माद्धरिद्वारसमीपतः ॥१७॥
अपूर्वमिव संवीक्ष्य परिप्राप्तस्तवांतिकम् ॥
अत्याश्चर्यविषादाभ्यां किचिद्वक्तुमिहोत्सुकः ॥१८॥
आश्चर्यहेतुरेवायं यत्पुंजातं त्रयीतले ॥
तद्दृष्टं सकलत्रं च दक्षस्याध्वरमंडपे ॥१९॥
सालंकारं समानं च सानंदमुखपंकजम् ॥
विस्मृताखिलकार्यं च दक्षयज्ञप्रवर्तकम् ॥२०॥
विषादे कारणं चैतद्यतो जातमिदं जगत् ॥
यस्मिन्प्रवर्तते यत्र लयमेष्यति च ध्रुवम् ॥२१॥
तदेव तत्र नो दृष्टं भवद्वंद्वं भवापहम् ॥
प्रायो विषादजनकं भवतोर्यददर्शनम् ॥२२॥
तदेव नाभवत्तत्र समभूदन्यदेव हि ॥
तच्च वक्तुं न शक्येत तद्वक्ता दक्ष एव सः ॥२३॥
तानि वाक्यानि चाकर्ण्य द्रुहिणेन ययेततः ॥
महर्षिणा दधीचेन धिक्कृतो नितरां हि सः ॥२४॥
शप्तश्च वीक्षमाणानां देवर्षीणां प्रजापतिः ॥
मया च कर्णौ पिहितौ श्रुत्वा तद्गर्हणा गिरः ॥२५॥
दधीचिना समं केचिद्दुर्वासः प्रमुखा द्विजाः ॥
भवनिंदां समाकर्ण्य कियतोपि विनिर्ययुः ॥२६॥
प्रावर्तत महायागो हृष्टपुष्टमहाजनः ॥
तथा द्रष्टुं न शक्नोमि तत आगतवानिह ॥२७॥
भगिन्योपि च या देवि तव तत्र सभर्तृकाः ॥
तासां गौरवमालोक्य न किंचिद्वक्तुमुत्सहे ॥२८॥
इति देवी समाकर्ण्य सती दक्षकुमारिका ॥
करादक्षौ समुत्सृज्य दध्यौ किंचित्क्षणं हृदि ॥२९॥
उवाच च भवत्वेवं शरणं भव एव मे ॥
संप्रधार्येति मनसि सती दाक्षायणी ततः ॥३०॥
द्रुतमेव समुत्तस्थौ प्रणनाम च शंकरम् ॥
मौलावंजलिमाधाय देवी देवं व्यजिज्ञपत् ॥३१॥
॥ देव्युवाच ॥
विजयस्वांधकध्वंसिं त्र्यंबक त्रिपुरांतक ॥
चरणौ शरणं ते मे देह्यनुज्ञा सदाशिव ॥३२॥
मा निषेधीः प्रार्थयामि यास्यमि पितुरंतिकम् ॥
उक्त्वेति मौलिमदधादंधकारि पदांबुजे ॥३३॥
अथोक्ता शंभुना देवी मृडान्युत्तिष्ठ भामिनि ॥
किमपूर्णं तवास्त्यत्र वदसौ भाग्यसुंदरि ॥३४॥
लक्ष्म्या अपि च सौभाग्यं ब्रह्माण्यै कांतिरुत्तमा ॥
शच्यै नित्यनवीनत्वं भवत्या दत्तमीश्वरि ॥३५॥
त्वया च शक्तिमानस्मि महदैश्वर्यरक्षणे ॥
त्वां च शक्तिं समासाद्य स्वलीलारूपधारिणीम् ॥३६॥
एतत्सृजामि पाम्यद्मि त्वल्लीलाप्रेरितोंगने ॥
कुतो मां हातुमिच्छेस्त्वं मम वामार्धधारिणि ॥३७॥
शिवा शिवोदितं चेति श्रुत्वाप्याह महेश्वरम् ॥
जीवितेश विहाय त्वां न क्वापि परियाम्यहम् ॥३८॥
मनो मे चरणद्वंद्वे तव स्थास्यति निश्चलम् ॥
क्रतुं द्रष्टुं पितुर्यामि नैक्षि यज्ञो मया क्वचित् ॥३९॥
शंभुः कात्यायनीवाक्यामिति श्रुत्वा तदाब्रवीत् ॥
क्रतुस्त्वया नेक्षितश्चेदाहरामि ततः क्रतुम् ॥४०॥
मच्छक्ति धारिणी त्वं वा सृजैवान्यां क्रतुक्रियाम् ॥
अन्यो यज्ञपुमानस्तु संत्वन्ये लोकपालकाः ॥४१॥
अन्यानाशु विधेहि त्वमृषीनार्त्विज्यकर्मणि ॥
पुनर्जगाद देवीति श्रुत्वा शंभोरुदीरितम् ॥४२॥
पितुर्यज्ञोत्सवो नाथ द्रष्टव्योऽत्र मया ध्रुवम् ॥
देह्यनुज्ञां गमिष्यामि मा मे कार्षीर्वचोन्यथा ॥४३॥
कः प्रतीपयितुं शक्तश्चेतो वा जलमेव वा ॥
निम्नायाभ्युद्यतं नाथ माद्य मां प्रतिषेधय ॥४४॥
निशम्येति पुनः प्राह सर्वज्ञो भूतनायकः ॥
 मा याहि देवि मां हित्वा गता च न मिलिष्यसि ॥४५॥
अद्य प्राचीं यियासुं त्वां वारयेत्पंगुवासरः ॥
नक्षत्रं च तथा ज्येष्ठा तिथिश्च नवमी प्रिये ॥४६॥
अद्य सप्तदशो योगो वियोगोद्य तनोऽशुभः ॥
धनिष्ठार्ध समुत्पन्ने तव ताराद्य पंचमी ॥४७॥
मा गा देवि गताद्य त्वं नहि द्रक्ष्यसि मां पुनः ॥
पुनर्देवी बभाषे सा यदि नाम्नाप्यहं सती ॥४८॥
तदा तन्वंतरेणापि करिष्ये तव दासताम् ॥
ततो भवः पुनः प्राह को वा वारयितुं प्रभुः ॥४९॥
परिक्षुब्धमनोवृत्तिं स्त्रियं वा पुरुषं तु वा ॥
पुनर्न दर्शनं देवि मया सत्यं ब्रवीम्यहम् ॥५०॥
परं न देवि गंतव्यं महामानधनेच्छुभिः ॥
अनाहूत तया कांते मातापितृगृहानपि ॥५१॥
यथा सिंधुगता सिंधुर्न पुनः परिवर्तते ॥
तथाद्य गंत्र्या नो जातु तवागमनमिष्यते ॥५२॥
॥ देव्युवाच ॥
अवश्यं यद्यहं रक्ता तव पादाबुंजद्वये ॥
तथा त्वमेव मे नाथो भविष्यसि भवांतरे ॥५३॥
इत्युक्त्वा निर्ययौ देवी कोपांधीकृतलोचना ॥
यियासुभिश्च कार्यार्थं यत्कर्तव्यं न तत्कृतम् ॥५४॥
न ननाम महादेवं न च चक्रे प्रदक्षिणम् ॥
अतएव हि सा देवी न गता पुनरागता ॥५५॥
अप्रणम्य महेशानमकृत्वापि प्रदक्षिणम् ॥
अद्यापि न निवर्तंते गताः प्राग्वासरा इव ॥५६॥
तया चरणचारिण्या राज्ञ्या त्रिभुवनेशितुः ॥
अपि तत्पावनं वर्त्म मेनेति कठिनं बहु ॥५७॥
देवोपि तां सतीं यांतीं दृष्ट्वा चरणचारिणीम् ॥
अतीव विव्यथे चित्ते गणांश्चाथ समाह्वयत् ॥५८॥
गणा विमानं नयत मनःपवनचक्रिणम् ॥
पंचास्यायुतसंयुक्तं रत्नसानुध्वजोच्छ्रितम् ॥५९॥
महावातपताकं च महाबुद्ध्यक्षलक्षितम् ॥
नर्मदालकनंदा च यत्रेषादंडतांगते ॥६०॥रथोपरि टिप्पणी
छत्रीभूतौ च यत्रस्तः सूर्याचंद्रमसावपि ॥
यस्मिन्मकरतुंडं च वाराहीशक्तिरुत्तमा ॥६१॥
धूः स्वयं चापि गायत्री रज्जवस्तक्षकादयः ॥
सारथिः प्रणवो यत्र क्रेंकारः प्रणवध्वनिः ॥६२॥
अंगानि रक्षका यत्र वरूथश्छंदसां गणः ॥
इत्याज्ञप्ता गणास्तूर्णं रथं निन्युर्हराज्ञया ॥६३॥
देव्या सनाथं तं कृत्वा विमानं पार्षदा दिवि ॥
अनुजग्मुर्महादेवीं दिव्यां तेजोविजृंभिणीम्॥ ६४॥
सा क्षणं त्र्यक्षरमणी वीक्ष्य दक्षसभांगणम्॥
नभोंऽगणाद्विमानस्थानतो वेगादवातरत् ॥६५॥
अविशद् यज्ञवाटं च चकितंरक्षि वीक्षिता ॥
कृतमंगलनेपथ्यां प्रसूं दृष्ट्वा किरीटिनीम्॥ ६६॥
सभर्तृकाश्च भगिनीर्नवालंकृतिशालिनीः ॥
साश्चर्याश्च सगर्वाश्च सानंदाश्च ससाध्वसाः ॥६७॥
अचिंतिता त्वनाहूता विमानाद्धरवल्लभा ॥
कथमेषा परिप्राप्ता क्षणमित्थं प्रपश्यतीः॥ ६८॥
असंभाष्या पिताः सर्वा गता दक्षांतिकं सती ॥
पित्रा पृष्टा तु मात्रापि भद्रं जातं त्वदागमे ॥६९॥
॥ सत्युवाच ॥
यदि भद्रं जनेतर्मे समागमनतो भवेत् ॥
कथं नाहं समाहूता यथैता मे सहोदराः ॥७०॥
॥ दक्ष उवाच ॥
अयि कन्ये महाधन्ये ह्यनन्ये सर्वमंगले ॥
अयं ते न मनाग्दोषो दोष एष ममैव हि ॥७१॥
तादृग्विधाय यत्पत्ये मया दत्ताज्ञबुद्धिना ॥
यदहं तं समाज्ञास्यमीश्वरोसौ निरीश्वरः ॥७२॥
तदा कथमदास्यं त्वां तस्मै मायास्वरूपिणं ॥
अहं शिवाख्यया तुष्टो न जाने शिवरूपिणम् ॥७३॥
पितामहेन बहुधा वर्णितोसौ ममाग्रतः ॥
शंकरोयमयं शभुरसौ पशुपतिः शिवः ॥७४॥
श्रीकंठोसौ महेशोऽसौ सर्वज्ञोसौ वृषध्वजः ॥
अस्मै कन्यां प्रयच्छ त्वं महादेवाय धन्विने ॥७५॥
वाक्याच्छतधृतेस्तस्मात्तस्मै दत्ता मयानघे ॥
न जाने तं विरूपाक्षमुक्षगं विषभक्षिणम् ॥७६॥
पितृकाननसंवासं शूलिनं च कपालिनम् ॥
द्विजिह्वसंगसुभगं जलाधारं कपर्दिनम् ॥७७॥
कलंकिकृतमौलिं च धूलिधूसरचर्चितम् ॥
क्वचित्कौपीनवसनं नग्नं वातूलवत्क्वचित् ॥७८॥
क्वचिच्च चर्मवसनं क्वचिद्भिक्षाटनप्रियम् ॥
विटंकभूतानुचरं स्थाणुमुग्रं तमोगुणम् ॥७९॥
रुद्रं रौद्रपरीवारं महाकालवपुर्धरम् ॥
नृकरोटीपरिकरं जातिगोत्रविवर्जितम् ॥८०॥
न सम्यग्वेत्ति तं कश्चिज्जानानोपि प्रतारितः ॥
किं बहूक्तेन तनये समस्त नयशालिनि ॥८१॥
क्व पांसुलपटच्छन्नो महाशंखविभूषणः ॥
प्रबद्धसर्पकेयूरः प्रलंबित जटासटः ॥८२॥
डमड्डमरुकव्यग्र हस्ताग्रः खंडचंद्रभृत् ॥
तांडवाडंबररुचिः सर्वामंगल चेष्टितः ॥८३॥
मृडानि सहरः क्वाऽयमध्वरो मंगलालयः ॥
अतएव समाहूता नेह त्वं सर्वमंगले ॥८४॥
दुकूलान्यनुकूलानि रत्नालंकृतयः शुभाः ॥
प्रागेव धारितास्तेत्र पश्यागत्य गृहाण च ॥८५॥
इह मंगलवेशेषु देवेंद्रेषु स शूलधृक् ॥
कथमर्हो भवेच्चेति मंगले विषमेक्षणः ॥८६॥
इत्याकर्ण्य सती साध्वी जनेतुरुदितं तदा ॥
अत्यंतदूनहृदया वक्तुं समुपचक्रमे ॥८७॥
सत्युवाच ॥
नाकर्णितं मया किंचित्त्वयि प्रब्रुवति प्रभो ॥
पदद्वयीं समाकर्ण्य तां च ते कथयाम्यहम् ॥८८॥
न सम्यग्वेत्ति तं कश्चिज्जानानोपि प्रतारितः ॥
एतत्सम्यक्त्वयाख्यायि कस्तं वेत्ति सदाशिवम्॥ ८९॥
त्वं तु प्रतारितः पूर्वमधुनापि प्रतारितः ॥
कृत्वा तेन च संबंधमसंबद्धप्रलापभाक् ॥९०॥
यादृशं वक्षितं शंभुं तादृशं यद्यमन्यथाः ॥
कुतो मामददास्तस्मै यं च कश्च न वेद न ॥९१॥
अथवा तेन संबंधे न हेतुर्भवतो मतिः ॥
तत्र हेतुरभूत्तात मम पुण्यैकगौरवम् ॥९२॥
अथोक्त्वैवं बहुतरं त्वं जनेतास्य वर्ष्मणः ॥
श्रुतानेन च देहेन पत्युः परिविगर्हणा ॥९३॥
पुरश्चरणमेवैतद्यदस्यैव विसर्जनम् ॥
सुश्लाघ्यजन्मया तावत्प्राणितव्यं सुयोषिता ॥
यावज्जीवितनाथस्याश्रवणीया विगर्हणा ॥९४॥
इत्युक्त्वा क्रोधदीप्ताग्नौ महादेवस्वरूपिणि ॥
जुहाव देहसमिधं प्राणरोधविधानतः ॥९५॥
ततो विवर्णतां प्राप्ताः सर्वे देवाः सवासवाः ॥
नाग्निर्जज्वाल च तथा यथाज्याहुतिभिः पुरा ॥९६॥
मंत्राः कुंठितसामर्थ्यास्तत्क्षणादेव चाभवन् ॥
अहो महानिष्टतरं किमेतत्समुपस्थितम् ॥९७॥
केचिदूचुर्द्विजवरा मिथः परियियासवः ॥
महाझंझानिलः प्राप्तः पर्वतांदोलनक्षमः ॥९८॥
मखमंडप भूस्तेन क्षणतः स्थपुटीकृता ॥
अकांडं तडिदापातो जातोभूद्भूप्रकपनः ॥९९॥
दिवश्चोल्काः प्रपतिताः पिशाचा नृत्यमादधुः ॥
आतापिगृध्रैरुपरि गगने मंडलायितम् ॥१००॥
रवेरधस्तादशिवं शिवास्तत्राप्यरारिषुः ॥
मेघारुधिरविपुड्भिस्तत्र वृष्टिं व्यधुः पराम् ॥१॥
निर्घातनिःस्वनो भूमेरुत्थितो हृत्प्रकंपनः ॥
दिव्यायुधानि च मिथो युध्यंति स्मातिभीषणम् ॥२॥
हवनीयं महद्रव्यं दूषितं क्रोष्टुभिः श्वभिः ॥
चकोराः करटास्तत्र विचेरुर्यज्ञमंडपे ॥३॥
श्मशानवाटवज्जातो यज्ञवाटः स वै क्षणात॥
यद्यत्रावस्थितं सर्वं तत्तत्रैव परिष्ठितम् ॥४॥
चित्रन्यस्तमिवासीच्च वस्तुजातमशोभि च ॥
स्थगिता इव संवृत्तास्तत्र चक्रधरादयः ॥५॥
दक्षोपि वदनग्लानिमवाप्य सपरिच्छदः ॥
पुनर्यथाकथंचिच्च यज्ञं प्रावर्तयन्द्विजाः ॥१०६॥
इति श्रीस्कांदे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां चतुर्थे काशीखंड उत्तरार्धे सतीदेहविसर्जनं नामाष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥८८॥