बुद्धि

{ buddhiḥ, buddhi }

Puranic Encyclopaedia

BUDDHI   A wife of Dharmadeva. In [Viṣṇu Purāṇa Aṁśa 1, Chapter 7] , it is mentioned that Dharmadeva had married thirteen daughters of Dakṣa. They are Śraddhā, Lakṣmī, Dhṛti, Tuṣṭi, Medhā, Puṣṭi, Kriyā, Buddhi, Lajjā, Vapus, Śānti, Siddhī and Kīrti.

हिन्दी (hindi) WN

noun  सोचने समझने और निश्चय करने की वृत्ति या मानसिक शक्ति   Ex. औरों की बुद्धि से राजा बनने की अपेक्षा अपनी बुद्धि से फ़कीर बनना ज़्यादा अच्छा है ।

HYPONYMY:

दुर्बुद्धि सद्बुद्धि अमति

ONTOLOGY:

मनोवैज्ञानिक लक्षण (Psychological Feature) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

अक्ल दिमाग़ दिमाग प्रज्ञा विवेक धी धी शक्ति मति मनीषा मेधा मस्तिष्क बूझ अक़ल अक़्ल अकल समझ विज्ञान तबीयत तबीअत जिहन ज़िहन जेहन ज़ेहन जहन ज़हन संज्ञा मनीषिका प्राज्ञता प्राज्ञत्व अभिबुद्धि उपलब्धि आत्मसमुद्भवा आत्मोद्भवा इड़ा प्रतिभान

Wordnet:

asm বুদ্ধি

bd सोलो

ben বুদ্ধি

guj બુદ્ધિ

kan ಬುದ್ಧಿ

kas عَقٕل

kok बुद्द

mal ബുദ്ധി

mar बुद्धी

mni ꯋꯥꯈꯜ

nep बुद्धि

pan ਅਕਲ

san मतिः

tel తెలివి

urd عقل , دماغ , ذہن , سمجھ , بوجھ , سمجھ بوجھ

See : ज्ञानवृक्ष

प्राचीन चरित्रकोश

बुद्धि n.  दक्षप्रजापति की कन्या, जो धर्म की पत्नी थी । इसे कुल नौ बहने थी, जो सारी धर्म ऋषि की पत्नियॉं थी । इसने एवं इसके बहनों ने ब्रह्माजी द्वारा धर्म का द्वार निश्चित किया था धर्म देखिये; [म.आ.६०.१४] ।
बुद्धि II. n.  एक राजा, जो सावर्णि मनु का पुत्र था ।
बुद्धि III. n.  तुषित देवों में से एक ।

A dictionary, Marathi and English

one's Guru, father, mother, brother &c. 8 Compounds are numerous; as द्वेषबुद्धि, प्रेमबुद्धि, ममताबुद्धि, वैर- बुद्धि, स्नेहबुद्धि, करुणाबुद्धि, लोभबुद्धि, मोहबुद्धि A heart or will or intention of malice, of love, of fondness &c., i.e. malice &c. as awake and acting; also as अहंकारबुद्धि, विनयबुद्धि or नम्रबुद्धि, क्रौर्यबुद्धि, पारुष्यबुद्धि A disposition of pride, humility, ferocity &c., i.e. proudmindedness, humblemindedness &c. Other compounds requiring explanation or, because of establishment in the language or of great serviceableness, demanding insertion, appear in their order; and others, such as बुद्धिविकार, बुद्धिविकास, बुद्धितरंग, बुद्धिप्रकाश, बुद्धिप्रसार, बुद्धिसागर, बुद्धयादर्श, and thus endlessly, can be created at the need or the will of the speaker.

Aryabhushan School Dictionary

 f  The intellect. Wisdom. Purpose. Mental determination. Opinion. A device.
बुद्धिस लागणें   Act under the guidance of.

महाराष्ट्र शब्दकोश

 स्त्री. 

1. पदार्थाच्या स्वरुपाचें ज्ञान करुन देणारी , सारासार विचार करणारी व एखाद्या गोष्टीचें आकलन करणारी मानसिक शक्ति .
2. ज्ञान ; जाणीव ; आकलन ; शहाणपण ; समज . चांग तें उराउरीं मागों । देवासि कीं बुद्धि सांगों । - ज्ञा ११ . ५४९ .
3. विचार ; निश्चय ; मन ; मत . काल देतों म्हणाला , आज बुद्धि फिरली . जयास नाहीं दृढबुद्धि । तो एक मूर्ख । - दा २ . १ . ३७ .
4. मत ; समजूत ; अमुक गोष्ट अमुक रुपाची किंवा गुणाची आहे असा ग्रह . हा निळ्याचा दुसरा । या बुद्धी हातु घातला विखारा । - ज्ञा ९ . १४८ .
5. इच्छा ; भावना ; अंतं : करणप्रवृत्ति . ( क्रि० होणें ). कोणत्या वेळीं काय बुद्धि होईल हें कोणीं सांगावें ?
6. बेत ; संकल्प ; युक्ति ; उपाय ; इलाज . त्यास हें सांगावें वर्तमान । तो बुद्धि पूर्ण सांगेल ।
7. ( समासांत ) भाव ; दृष्टि ; नजर . जसें - अपकार - उपकार - तिरस्कार - पूज्य - हित - बुद्धि ; काच - काष्ठ - चर्म - बुद्धि . गुरु - पितृ - मातृ - मित्र - शत्रु - बुद्धि .
8. मानणें ; समजणें . [ सं . ]
   म्ह० ज्यास बुद्धि नाहीं त्यास भांडवल नाहीं .
   

०फाकणें   

• गोंधळणें ; आश्चर्यचकित होणें .
• ज्ञान , आकलन वाढणें .

०सांगणें   शहाणपणाच्या गोष्टी सांगणें ; उपदेश करणें .
बुध्दीनें स्वर्गास जाणें    नुसत्या ज्ञानाच्या जोरावर मोठीं कृत्यें करणें व श्रेष्ठत्व संपादन करणें .
बुध्दीस लागणें   एखाद्याच्या तंत्रानें चालणें , इच्छेनुसार वागणें .
बुध्दीचा खंदक  पु . पूर्ण मूर्ख माणूस . .
बुध्दीशीं वैर करणें   स्वत : च्या अंत : करणाच्या सदिच्छेविरुद्ध प्रयत्न करणें ; मनांत येतें त्याप्रमाणें न वागणें .
बुध्दीचा खोटा वि .   दुष्ट ; वाईट मनाचा . तुल० पाखरुं हे मारणें बुद्धि खोटी । - र ११ .
बुद्धीचा जड वि .    मंद बुद्धीचा
बुध्दीचा सागर  पु . 

1. अत्यंत विद्वान , हुषार माणूस . भले बुद्धिचे सागर नाना । ऐसे नाहीं होणार । - ऐपो ४३९ .
2. ( ल . ) अत्यंत मठ्ठ व मूर्ख मनुष्य .

बुध्दीचा विकास   बुद्धीचा विशाळपणा . बायकापोरांच्या ऐवजीं देशाचा संसार करण्याची बुद्धि होणें हा त्या बुद्धीचा विकास आहे . - टिसू १६८ . सामाशब्द -
०कौशल   ल्य - न . बुद्धीचा चलाखपणा ; विलक्षण हुषारी ; बुद्धीची तीव्रता . [ सं . ]
०गम्य वि.  बुद्धीनें जाणतां येण्याजोगें ; तर्क्य . गम्य पहा . [ सं . ]
०ग्रह  पु. मनाची समजूत ; जाणीव ; मत .
०ग्राह्य वि.  बुद्धीला ग्रहण करतां येण्यासारखें ; बुद्धिगम्य . [ सं . ]
०चापल्य  न. बुद्धीची तीव्रता ; चलाखपणा ; तरतरीतपणा . [ सं . ]
०चाळक वि.  ( काव्य ) मनास किंवा इच्छेस चालना देणारा . [ सं . बुद्धि + चालक ]
०तत्त्व  न. महत्तत्व . उभयसंगु पहिलें । बुद्धितत्त्व प्रसवलें । - ज्ञा १४ . ९१ . [ सं . ]
०नीत  स्त्री. उपदेश , सल्ला , उपाय , मार्ग इ० विषयीं सूचना .
०पाटव  न. बुद्धीचा तीव्रपणा , चलाखपणा . [ सं . ] 
पुर : सर , पूर्वक क्रिवि .   मुद्दाम ; जाणूनबुजून ; बुद्द्या . बुद्धिपुर : सर पाप केलें आणि सहज घडलें यांत अंतर आहे . [ सं . ]
०पुरस्कर   क्रिवि . ( अप . ) बुद्धिपुर : सर पहा .
०प्राबल्य  न. बुद्धीची पूर्ण वाढ , परिपक्वदशा . [ सं . ]
०प्रामाण्यवाद  पु. मानवी बुद्धि हेंच सर्व ज्ञानाचे प्रमाण व उगमस्थान आहे असें मानणारें मत . ( इं . ) रॅशनॅलिझम .
०बळ  न. 

1. बुद्धीचें सामर्थ्य , शक्ति .
2. ज्यांत बुद्धीची शक्ति लागते असा एक खेळ . यांत लष्करी डावपेंचाची भाषा असून पटावर मोहरीं मांडून हा खेळ खेळण्यांत येतो . देशी व युरोपियन अशा याच्या दोन तर्‍हा आहेत . जेंवि बुद्धिबळें वाडें कोडें । मिथ्या राजा प्रधान हत्ती घोडे । - भारा . बाल . ११ . २४९ .
3. बुदबळ पहा .

०बोध  पु. जीव आणि ईश्वर . भेदनदीचां दोहीं थडीं । आरडातें विरहवेडी । बुद्धिबोध । - माज्ञा १६ . ५ .
०भेद  पु. 

1. हेतूचा , उद्देशाचा बदल .
2. मनाचा , मनोवृत्तीचा बदल ; मतपालट .
3. वैमनस्य ; द्वेष ; कलह . बुद्धिभेद उत्पन्न करणारे वाद उत्पन्न होऊन दुही माजते . - टि २ . ४३४ . [ सं . ]

०भ्रंश  पु. 

1. विचारशक्तीचा नाश ; मानसिक गोंधळ ; भ्रम . बुद्धिभ्रंश होऊनि रावणें । सीताहरण पैं केलें ।
2. बुद्धिभेद पहा . [ सं . ]

०मंद वि.  ज्याची बुद्धि जड आहे असा ; जडबुद्धि .
०मांद्य  न. बुद्धीचा जडपणा ; मंदत्व . [ सं . ]
०मंत,वंत, मान, वान वि .  तीव्र बुद्धीचा ; हुशार ; तरतरीत ; शहाणा ; तैलबुद्धि .
०योग  पु. 

1. निष्कामकर्मयोग . आतां बुद्धियोगु निश्चित । अवधारीं पां । - ज्ञा २ . २३० .
2. ज्ञानयोग . [ सं . ]

०वाद  पु. उपदेश ; सल्ला ; शिफारस ; सूचना . ( क्रि० सांगणें ; करणें ). एके यतीनें येवोनी । बुद्धिवाद सांगितला । - गुच ३३ . ५ . [ सं . ]
०विलास  पु. 

1. कल्पनेचा खेळ .
2. मनाचें किंवा बुद्धीचें भटकत फिरणें . [ सं . ]

०विषय  पु. 

1. बुद्धीनें जाणलेली , समजलेली गोष्ट .
2. बुद्धिग्राह्य गोष्ट ; मानसिक शक्तीनें ग्रहण करण्याजोगी , मानसिक शक्तीच्या ग्रहणाचा विषय होणारी गोष्ट . [ सं . ]

०वैभव  न. बुद्धीचें श्रेष्ठत्व , उच्चपणा , शक्ति . [ सं . ]
०स्थ वि.  उद्देशिलेलें ; योजिलेलें ; कल्पिलेलें . [ सं . ]
बुध्द्यारुढ वि .   समजलेलें ; जाणलेलें . [ बुद्धि + आरुढ ]
बुद्ध्यतीत  वि .  बुद्धीच्या आटोक्याबाहेरील ; बुद्धीला न समजेल असें . [ सं . बुद्धि + अतीत ]
०स्वातंत्र्य  न. स्वतंत्र विचार ; मनोवृत्तीचा मोकळेपणा . ईश्वर मनुष्यास बुद्धिस्वातंत्र्य देतो . - टि २ . ४२२ .
बुद्ध्यंकित  वि .  बुद्धीच्या आज्ञेंत राहणारा ; बुद्धिवश . [ सं . बुद्धि + अंकित ]
बुद्ध्या  क्रिवि .   

• मुद्दाम ; जाणूनबुजून ; बुद्धिपूर्वक .
  
• मनानें , स्वेच्छेनें ; जाणीव असतांना ( समासांत उपयोग ). [ बुद्धि ]

मनानें , स्वेच्छेनें ; जाणीव असतांना ( समासांत उपयोग ). [ बुद्धि ]

नेपाली (Nepali) WN

noun  सोच्ने बुझ्ने र ठहर गर्ने वृत्ति वा मानसिक शक्ति   Ex. अर्काको बुद्धिले राजा बन्नु भन्दा आफ्नो बुद्धिले जोगी बन्नु धेरै राम्रो हो

HYPONYMY:

सद्बुद्धि

ONTOLOGY:

मनोवैज्ञानिक लक्षण (Psychological Feature) ➜ अमूर्त (Abstract) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

ज्ञान मति

Wordnet:

asm বুদ্ধি

bd सोलो

ben বুদ্ধি

guj બુદ્ધિ

hin बुद्धि

kan ಬುದ್ಧಿ

kas عَقٕل

kok बुद्द

mal ബുദ്ധി

mar बुद्धी

mni ꯋꯥꯈꯜ

pan ਅਕਲ

san मतिः

tel తెలివి

urd عقل , دماغ , ذہن , سمجھ , بوجھ , سمجھ بوجھ

See : विवेक

A Sanskrit English Dictionary

बुद्धि  f.  f. the power of forming and retaining conceptions and general notions, intelligence, reason, intellect, mind, discernment, judgement, [Mn.]; [MBh.] &c.
मनस्   perception (of which 5 kinds are enumerated, or with 6; cf. इन्द्रिय, बुद्धी-न्द्रिय)
comprehension, apprehension, understanding, [Sāh.]
आत्मनः   (with , or बुद्धिर् ब्राह्मी) knowledge of one's self. psychology, [Car.]
अध्य्-अवसाय   (in सांख्य phil.) Intellect (= , the intellectual faculty or faculty of mental perception, the second of the 25 तत्त्वs; cf. बुद्धि-तत्त्व), [IW. 80 &c.]

ROOTS:

अध्य् अवसाय

presence of mind, ready wit, [Pañcat.]; [Hit.]
an opinion, view, notion, idea, conjecture, [MBh.]; [Kāv.] &c.
बुद्ध्या   thought about or meditation on ( loc. or comp.), intention, purpose, design, ib. (, with the intention of. designedly, deliberately; अनुग्रह-ब्°, with a view to i.e. in order to show favour; बुद्धिं-√ कृ or प्र-√ कृ, to make up one's mind, resolve, decide, with loc. dat. acc. with प्रति, or inf.)
impression, belief, notion (often ifc. = considering as, taking for), [Kāv.]; [Kathās.]; [Pur.]; [Hit.]
right opinion, correct or reasonable view, [R.]; [Ragh.]
a kind of metre, [L.]
N. of the 5th astrol. mansion, [VarBṛS.] Sch.
Intelligence personified (as a daughter of दक्ष and wife of धर्म and mother of बोध), [MBh.]; [Pur.]
N. of a woman, [HPariś.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

बुद्धिः [buddhiḥ]  f. f. [बुध्-क्तिन्]
Perception, comprehension.
Intellect, understanding, intelligence, talent; तीक्ष्णा नारुंतुदा बुद्धिः [Śi.2.19;] शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिः [R.1.19.]
Information, knowledge; बुद्धिर्यस्य बलं तस्य [H.2.122] 'knowledge is power'; [P.I.4.52.]
Discrimination, judgement, discernment; विदेशेष्वपि विज्ञाताः सर्वतो बुद्धिनिश्चयाः [Rām.1.7.17.]
Mind; मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः [M.1.2;] so कृपण˚, पाप˚ &c.
Presence of mind, readiness of wit.
An impression, opinion, belief, idea, feeling; दूरात्तमवलोक्य व्याघ्रबुद्ध्या पलायन्ते [H.3;] अनया बुद्ध्या Mu.1 'in this belief'; अनुक्रोशबुद्ध्या [Me.117.]
Intention, purpose, design; मन्दीचकार मरणव्यवसायबुद्धिम् [Ku.4.45.] (बुद्ध्या 'intentionally', 'purposely', deliberately').
Returning to consciousness, recovery from a swoon; [Māl.4.1.]
(In Sāṅ. phil.) Intellect, the second of the 25 elements of the Sāṅkhyas; एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु [Bg.2.39.]
Nature (प्रकृति); [Bhāg.3.27.18.]
A means, way (उपाय); किं करिष्याम भद्रं ते बुद्धिरत्र विचार्यताम् [Rām.1.4.9.]
 N. N. of the 5th astrological mansion. -Comp.
-अतीत a.  a. beyond the range or reach of the intellect.
-अधिक a.  a. superior in intellect.
-अवज्ञानम्   contempt or low opinion for one's understanding; अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् । प्रोप्नोति बृद्ध्यवज्ञानमपमानं च पुष्कलम् ॥ [Pt.1.63.]
-इन्द्रि- यम्   an organ of perception (opp. कर्मेन्द्रिय); (these are five: the ear, skin, eye, tongue, and nose; श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी; to these sometimes मनस् is added).
-कृत् a.  a. supposing, conjecturing.
-कृत a.  a. acted wisely.
-गम्य, -ग्राह्य a.  a. within the reach of, or attainable to, intellect, intelligible.
-चिन्तक a.  a. one who thinks wisely.
-च्छाया   reflex action of the understanding on the soul.
-जन्मन्   a perception that arises; सत्सं- प्रयोगे पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत् प्रत्यक्षम् [MS.1.1.4.] -जीविन्a.
employing the reason, rational.
Subsisting by intelligence; भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः प्राणिनां बुद्धिजीविनः [Ms.1.] 96.
-तत्त्वम्   the second element of the Sāṅkhya philosophy.
-द्यूतम्   game at chess.
-पूर्व a.  a. purposed, intentional, wanton, wilful.
-पूर्वम्, -पूर्वकम्, -पुरःसरम्   ind. intentionally, purposely, wilfully.
-प्रागल्भी   soundness of judgment.
-बलम्   a kind of play.
-भेदः, -भ्रमः   distraction ar aberration of mind; न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् [Bg.3.26.]
-मोहः   confusion of mind.
-युक्त a.  a. intelligent.
-योगः   intellectual communion with the Supreme Spirit.
-लक्षणम्   a sign of intellect or wisdom; प्रारब्धस्यान्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम्.
-लाघवम्   lightness or levity of judgment; [Rām.]
-वर्जित a.  a. foolish, ignorant.-विध्वंसक a. destroying consciousness or reason.-विलासः play of the mind or fancy.
-विषयः   matter apprehensible by reason.
-वृद्धिः   development of intellect, understanding or wisdom; बुद्धिवृद्धिकराणि (शास्त्राणि) [Ms.4.19.]
-वैभवम्   strength of intellect.
-शक्तिः   intellectual faculty.
-शस्त्र a.  a. armed with understanding.-शालिन्,
-संपन्न a.  a. intelligent, wise.
-शुद्ध a.  a. honest in purpose, frank-minded.
-संकीर्णम्   a kind of pavilion.-सखः,
-सहायः   a counsellor.
-हीन a.  a. devoid of intellect, silly, foolish.

Shabda-Sagara

बुद्धि  f.  ( -द्धिः) Understanding, intellect.
E. बुध् to know, aff. क्तिन् .

ROOTS:

बुध् क्तिन् .