नऊ अंगें हवेचीं - १ हवेचा दाब , २ तपमान , ३ वजन ४ संवाहक शक्ति , ५ आर्द्रता , ६ प्रबहीपणा ७ वार्‍याची दिशा व वेग ८ द्दश्यता , आणि ९ दुय्यम घटक ( वायु ) ( भूगोलशास्त्र )
नऊ अभिमान स्थानें - १ सत्ता , २ संपत्ति , ३ बल , ४ रूप , ५ कुल , ६ विद्धत्ता , ७ अनुभव , ८ कर्तृत्व आणि ९ चारित्र्य . ( विचार पोथी )
नऊ अरण्यें मुक्तिदायक - १ दंडकारण्य , २ सैंधवारण्य , ३ जंबूमार्ग , ४ पुष्करारण्य ५ उत्पलावर्तकारण्य , ६ नैमिषारण्य , ७ कुरुजांगल , ८ हिमवदरण्य व ९ अर्बुदारण्य .
" हिमवानर्बुदश्चैव नवारण्याश्च मुशक्तिदाः ॥ " ( अ . म . )
नऊ अवतार ( देवीचे )- १ शैलपुत्री , २ ब्रह्मचारिणां , ३ चंद्रघंटा , ४ कूष्मांडा , ५ स्कंदमाता , ६ कात्यायनी , ७ कालरात्री , ८ महागौरी आणि ९ सिद्धिदात्री . ’ नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः ॥ ’ ( चंडीकवचम् )
नऊ अवस्था ( शरिराच्या )- १ मातेच्या उदरांत निषेक - रेतोरूपानें असणें , २ गर्मावस्था ( गर्म ), ३ जन्म , ४ बाल्य , ५ कौमार्य , ६ तारुण्य , ७ प्रौढत्व ८ वृद्धत्व आणि ९ मृत्यु .
निषेकगर्मजन्मानि बाल्यकौमारयौवनम् ।
वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ॥ ( भा . ग . ११ - २२ - ४६ )
नऊ उपरत्नें - १ पोंवळें , २ शंख , ३ शिंप , ४ कवडी , ५ वैक्रांत ६ सूर्यकांत , ७ चंद्रकांत , ८ लाल आणि ९ पेरोज - नील व पीतवर्ण मनी वगैरे . ( रसायनसार )
नऊ उपविषें - १ रुईचा चीक . २ त्रिधारी निवडुंग , ३ कळलावी , ४ गुंज , ५ कण्हेर , ६ विषमुष्टि , ७ धोतरा , ८ अफू आणि ९ जयपाळ .
( यो . रत्नाकर )
नऊ कर्में ब्राह्मणाचीं स्वभावजन्य - १ शम , २ दम , ३ तप , ४ शुद्धता , ५ सहनशक्ति , ६ सरळपणा , ७ ज्ञान , ८ विज्ञान आणि ९ आस्तिकता ( ईश्वरावर विश्वास ). ( भ . गी . १८ - ४३ )
एवं नवही शमादिक । गुण जेथ निर्दोख ।
तें कर्म जाण स्वाभाविक । ब्राह्मणाचें ॥ ( ज्ञा . १८ - ८५१ )
नऊ कुलपरीक्षेचीं लक्षणें - १ आचरण , २ नम्रता , ३ शास्त्रज्ञान , ४लोकांतील ( सभा ) मान्यता , ५ शुचिता , ६ श्रद्धा , ७ जीवनाचा धंदा , ८ पाळावयाचे नियम आणि ९ अनुभव ज्ञान .
आचारो विनम्रो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् ।
निष्ठावृत्तिस्तपो ज्ञानं नवधा कुललक्षणम् ॥ ( शब्दार्थ चिंतामणि )
नऊ गुण गृहस्थाश्रमाला शोभविणारे - १ घरांत सर्वत्र आनंद , २ विद्वान पुत्र , ३ पत्नी मधुरमाषिणी , ४ एक पत्नीव्रत , ५ आज्ञाधारक सेवक , ६ आतिथ्य , ७ देवपूजन ८ सुग्रास भोजन आणि ९ सज्जनसंगति . ( चाणक्य नीति १२ - १ )
नऊ गुण जीवात्म्याचे - १ बुद्धि , २ सुख , ३ दुःअख , ४ इच्छा , ५ द्वेष , ६ प्रयत्न , ७ धर्म , ८ अधर्म व ९ संस्कार . हे गुण जीवात्म्याचे ठीकाणीं असतात . ( न्यायदर्शन )
नऊ गुण धर्मपत्नीचे - १ शांत स्वमावी , २ अक्रोधी , ३ मधुभाषिणी , ४ पत्यानुकूल , ५ आज्ञाधारक , ६ पतिनिष्ठा , ७ मनमिळाऊ , ८ अविरोधा आणि ९ पतीस सहाय्यक . ( अथर्व - अनु - मराठी )
नऊ गुन ब्राह्मण्याचे - ( अ ) १ धृति , २ क्षमा , ३ दम , ४ अस्तेय , ५ शौच , ६ इंद्रियनिग्रह , ७ बुद्धि , ८ विद्या व ९ क्रोधत्यागः ( आ )
१ शुद्ध आचरण , २ तपस्वी , ३ संतोषी , ४ क्षमावान् , ५ सुशील , ६ जितेंद्रिय , ७ दाता , ८ ब्रह्मज्ञानी व ९ दयाळु .
ऋजुस्तपस्वी सन्तुष्टः क्षमाशीलो जितेन्द्रियः ।
दाता ज्ञानी दयालुश्च ब्राह्मणो नवभिर्गुणैः ॥ ( राजनीति )
नऊ गुण मनाचे - १ धैर्य , २ ऊहापोग करण्याचें सामर्थ्य , ३ भ्रांति , ४ कल्पना , ५ वैराग्यादि सद्विचार , ६ रागद्वेषादि असद्विचार , ७ क्षमा , ८ स्मरण व९ चांचल्य . ( म . भा . शांति . अ २५५ )
नऊ गुण श्रेष्ठ सेनानायकांस अभिप्रेत - १ शौर्य , २ धैर्य , ३ युक्तिबाजपणा , ४ शिस्त , ५ राष्ट्राभिमान , ६ राजकारण , ७ नशीबवान् , ८ निरलस काम करण्याची शक्ति आणि ९ नीतिमत्ता ( पुरुषार्थ ऑगष्ट १९६२ )
नऊ गोष्टी नाटकांत प्रत्यक्षांत दाखविणें अनुचित - १ विवाह , २ भोजन , ३ शाप , ४ सुरत , ५ दांत किंवा नखें कोरणें , ६ लज्जा उत्पन्न करील असा देखावा , ७ चुंबन , ८ स्त्रान व ९ झोंपणें , ( साहित्य दर्पण )
नऊ गोष्टी पदरीं बाळगाव्या - १ शेंळ्या , २ कांसें , ३ रूपें , ४ मघ , ५ विषघ्न औषध , ६ पक्षी , ७ वेदवेत्ता ब्राह्मण , ८ वृद्ध नातलग , व ९ खालावलेला कुलीन मनुष्य . ( म . भा . उद्योग ४० - ९ )
नऊ गोष्टी सर्व साधारण धर्मांत अंतर्भूत होतात - ४ अहिंसा , २ सत्य , ३ अस्तेय , ४ शौच , ५ इंद्रियनिग्रह , ६ दम , ७ क्षमा , ८ सरळपणा आणि ९ दान ,
अहिंसा सत्यमस्तेयशौचमिंद्रियनिग्रहः ।
दमः क्षमार्जवं दानं धर्मं साधारणं विदुः ॥ ( सु . )
नऊ गोष्टी सेवनानें वाढणार्‍या - १ उद्योग , २ कलह , ३ कण्डू , ४ द्यूत , ५ मद्य , ६ मैथुन , ७ आहार , ८ व्यसन आणि ९ निद्रा .
उद्योगः कलहः कण्डूर्मद्यं द्यूतं च मैथुनम् ।
आहारो व्यसनं निद्रा सेवनात्तु विवर्धते ॥ ( सु . )
नऊ गोष्टींत महाभारताचे सार - १ कौरव - पांडवांचें जन्मकथन , २ लाक्षागृहांतील अग्नीच्या भक्ष्यस्थानीं पडणें , ३ पांडव द्यूतांत हरतात , ४ पांडवांचा वनवास , ५ विराटाच्या घरीं अज्ञातवास , ६ उत्तरगोग्रहण , ७ श्रीकृष्णशिष्टाई विफळ होणें , ८ युद्धारंभ आणि ९ भीमाकडून दुर्योधनाचा वध . ( महाभारत )
नऊ गोष्टींत रामायणाचें सार - १ रामवनवास , २ मारीचवध , ३ सीताहरण , ४ जटायुपतन , ५ सुग्रीव - संधि , ६ वालिवध , ७ समुद्रोल्लंघन , ८ लंकादहन आणि ९ रावण - कुंभकर्ण - वध . ( रामायण )
नऊ चक्रें ( शरीरांतर्गत )- १ मूलाधार चक्र ( पृष्ठवंशाच्या मुळाशीं ), २ स्वाधिष्ठानचक्र ( जननेंद्रियाच्या मागें ), ३ नाभिचक , ४ ह्रदयचक्र , ५ कंठचक्र , ६ तालुचक्र , ७ भरूचक्र , ८ आज्ञाचक्र ( भरूमध्यांत ) आणि ९ आकाशचक्र . अशीं नऊ चक्रें मानव शरिरांत आहेत असें श्रुतींत सांगितलें आहे . हठयोगात सहा चक्रांचेंच वर्णन बहुधा येतें , ( रा . गी . अ . १५ )
नऊ चतुर सभानायक ( रामायणकालीन )- १ विजय , २ मघुमंत , ३ कश्यप , ४ मंगल , ५ पुराजित , ६ कालिय , ७ दंतवक्र , ८ मद्र , आणि ९ सुमागध .
हे नवविध समानायक परम । यांचा विश्वास मानी श्रीराम ।
अति चतुर म्हणोनी ॥ ( भा . रा . उत्तर ४३ - ५ )
नऊ तत्त्वें सूक्ष्म ( लिंग ) शरीराचीं - १ चित्त , २ बुद्धि , ३ मन व ४ अहंअकार आणि ५ ते ९ पंचप्राण मिळून नऊ तत्त्वें होत .
नऊ पदार्थांनीं जगाची घटना - १ कालव्यूह , २ कुलव्यूह , ३ नामव्यूह , ४ ज्ञानव्यूह आणि चित्त व्यूहांतील . १ अहंकार , २ चित्त , ३ इच्छा ४ बुद्धि आणि ५ मन हीं पंचतत्त्वें मिळून अशा नव पदार्थांनीं जगाची घटना झाली आहे . ( नासदीय सूक्तभाष्य )
नऊ प्रकार अवतारांचे - १ नित्यावतार , २ गुणावतार , ३ विमवाव ४ सत्त्वावतार , ५ अर्चावतार , ६ अंतर्यामी अवतार , ७ लीलावतार , ८ मन्वतरावतार व ९ युगावतार , ( संस्कृतिकोश )
नऊ प्रकार ईश्वरी अवताराचे - १ लीलावतार , २ पुरुषावतार , ३ अंशावतार , ४ कलावतार , ५ गुणावतार , ६ युगावतार , ७ आवेशावतार , ८ विमवावतार व ९ अर्चावतार . ( कल्याण वर्ष ३१ अंक १० )
नऊ प्रकारचा नाद - १ घोषनाद , २ कांचननाद , ३ शृंगनाद , ४ घंटानाद , ५ वीणानाद , ६ वंश ( वेणु ) नाद , ७ दुंदुमिनाद , ८ शंखनाद , आणि ९ मेघनाद , असे नऊ प्रकारचे नाद अथवा ब्रह्मस्वरूप शब्द योगशास्त्रांत सांगितले आहेत . याच्यामुळें योगी संकटापासून अलिप्त राहतो .
तस्माच्छब्दा नव प्रोक्ताःअ प्राणविद्भिस्तु लक्षिताः ।
तान्प्रवक्ष्यामि यत्नेन नादसिद्धिमनुक्रमात् ॥ ( शिवउमा - संहिता - २६ - ४० )
नऊ प्रकार माणसांचे - ( शुभपक्ष ) १ साधु , २ सुह्लत् , ३ मित्र , ४ मध्यस्थ , ५ बंधु , ६ उदासीन ( अशुभपक्ष ) ७ पापी , ८ अरि व ९ द्वेष्य . असे नऊ प्रकार जगांत असतात . ( पुरुषार्थ बौधिना भ . गी . )
नऊअ दोष ( बुद्धीचे )- १ काम , २ क्रोध , ३ भय , ४ लोभ , ५ दैन्य , ६ दर्प , ७ लज्जा , ८ कृपा आणि ९ अभिमान . हे बुद्धीचे नऊ दोष म्हणून सांगितले आहेत . ( म . भा . शांति . अ . ३२० )
नऊ द्रव्यें ( न्यायशास्त्र )- पृथ्वी , २ आप , ३ तेज , ४ वायु , ५ आकाश , ६ काल , ७ दिशा , ८ आत्मा व ९ मन .
नऊ नाथपंथाचीं वैशिष्टयें - १ मेखला , २ शृंगी , ३ पुंगी , ४ कंथा , ५ कर्णमुद्रा , ६ कौपीन , ७ व्याघरांबर , ८ खडावा व ९ झोळी .
नऊअ वित्यकर्में ब्राह्मणाचीं - १ स्नान , २ संध्या , ३ जप , ४ होम , ५ स्वाध्याय , ६ देवपूजन , ७ वैश्वदेव , ८ अतिथिपरामर्ष ९ पितृर्पण ,
स्नानं संध्या जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम् ।
वैश्वदेवस्तथाऽऽतिथ्यं नवमं पितृतर्पणम् ॥ ( स्कंद , काशी . )
नऊ प्रकारची सृष्टि - १ महत्तत्त्वाची उत्पत्ति , २ अहंकार , ३ सूक्ष्म तन्मात्रांची उत्पत्ति , ४ पंच ज्ञानेंद्रियें व पंच कर्मेंद्रियें , ५ मन , ६ अविद्या , ७ स्थावर , ८ पशु आणि ९ मनुष्य . अशी नऊ प्रकारची सृष्टि परमेश्वरानें क्रमानें उत्पन्न केली . ( भाग . स्कंध . ३ - १० - १३ )
नऊअ प्रमुख तत्त्वें ( मध्वसिद्धान्त )- १ विष्णुसर्वोत्तमत्व , २ जगत्‌‍सत्यव , ३ जीवेशभेद , ४ सेवकसेव्यभाव , ५ जीवाजीवमेद , ६ मोक्षभक्ति , ७ मोक्षाचें साधन निर्मळभक्ति , ८ प्रमाणत्रन ( प्रत्यक्ष , अनुमान व आगम ) व ९ सर्ववेदमयत्व , हीं मध्व संप्रदायांत नऊ प्रमुख तत्त्वें मानिलीं आहेत . ( मध्वाचार्य आणि त्यांचें तत्त्वज्ञान )
नऊ प्रमाणें - १ प्रत्यक्ष , २ अनुमान , ३ उपमान , ४ शब्द , ५ अर्थापत्ति , ६ अनुपलब्धि , ७ संमव , ८ ऐतिह्म आणि ९ चेष्टा , तत्त्वसिद्धिसाठीं कांहींच्या मतें अशींज नऊअ प्रमाणें मानिलीं जातात . ( अध्यात्मविद्या सिद्धांतसार )
नऊ ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र - १ भृगु , २ पुलस्त्य , ३ पुलह , ४ क्रतु , ५ अंगिरा , ६ दक्ष , ७ अत्रि , ८ मरीचि आणि ९ वसिष्ठ . हे नऊअ ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र होत .
भृगं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुमङि‌‌‍गरसं तथा ।
मरीचिं दक्षमत्रिं च वसिष्ठं चैव मानसम् ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्वयंगताः ॥ ( पद्म . सृष्टिखंड )
अन्यत्र महर्षि नारद हे ब्रह्मदेवाचे दहावे मानसपुत्र म्हणून सांगितले आहेत . ( मत्स्य . ३ - ८ ; मनु . १ . ३५ )
नऊ मतवाद - १ पुत्र हाच आत्मा , २ देह हाच आत्मा , ३ इंद्रियें हींच आत्मा , ४ प्राणच - आत्मा , ५ मनच - आत्मा , ६ बुद्धि हाच आत्मा , ७ अज्ञान हाच आत्मा , ८ ज्ञान आणि अज्ञान मिळून आत्मा व ९ शून्य हेंच आत्मा . कारण प्रथम हें सर्व असत् म्हणजे शून्यच होतें . ( सर्व वेदांत - सिद्धांतसार - संग्रह )
नऊ मनुष्य जवीनाचीं ध्येयें - १ धन , २ मान , ३ यश , ४ पुण्य , ५ भयापासून मुक्ति , ६ परोपकार , ७ निष्कर्मता , ८ आनंद व ९ अनाविलता ( निष्पापता ). हीं नऊ मनुष्यजीवनाचीं आचरण प्रेरक ध्येयें होत . ( विचार प्रवाह )
नऊ महारोग - १ राजयक्ष्मा , २ कुष्ठ , ३ रक्तपिती , ४ उन्माद , ५ श्वास , ६ मधुमेह , ७ भगंदर , ८ उदर आणि ९ मुतखडा .
नऊ महौषधी व नवग्रह - ज्या ग्रहाच्यामुळें जो विकार उत्पन्न झाला असेल त्याचा नाश त्या ग्रहाचा वृक्ष करतो असें वैद्यक ज्योतिषांत सांगितलें आहे . समिधा - चिकित्साशास्त्रानुसार जगांत एकंदर उत्तम औषधी वृक्ष नऊ असून त्यास महौषधी म्हणतात . ते पुढीलप्रमाणें -
वृक्ष ग्रह वृक्ष ग्रह
१ मांदार रवि ६ उंबर शुक्र
२ पळस सोम ७ शमी शनि
३ खैर मंगळ ८ कळकीचें झाड राहू
४ जाडेंबिरें बुध ९ कुश केतु
५ पिंपळ गुरु ( फलाहारचिकित्सा )
नऊअ प्रकार राज्याचे - १ राज्य , २ महाराज्य , ३ साम्राज्य , ४ बुहपाय्य , ५ भौज्य , ७ वैराज्य , ८ आधिपत्यमयराज्य आणि ९ जनराज्य . असे नऊअ प्रकार प्राचीन काळी असत .
नऊअ महाविष - १ कालकूट , २ बचनाग , ३ शृंगक , ४ प्रदीपन , ५ हालाहल , ६ ब्रह्मपुत्र , ७ हरिद्र , ८ सक्तक आणि ९ सौराष्ट्रिक .
’ सौराष्ट्रिक इति प्रोक्ता विषमेदा अमी नव . ’ ( यो . रत्नाकर )
नऊ मानें कालगणनेचीं - १ ब्राह्म , २ दिव्य , ३ पैत्र्य , ४ प्राजापत्य , ५ बार्हस्पत्य , ६ सौर , ७ सावन , ८ चांद्र आणि ९ आर्क्ष .
( नक्षत्र तारकांचा उदय कालावरून ) तथापि व्यवहारांत प्रायः १ सौर , २ चांद्र , ३ नाक्षत्र व ४ सावन हीं चार मानेंच चालतात .
’ सौरं च सावनं चान्द्रमार्क्षं मानानि वै नव ॥ " ( सूर्यसिद्धान्त )
नऊ योगाचें अन्तराय ( विघ्नें )- १ रोग , २ कर्मामध्यें अप्रवीणता , ३ संशय , ४ साधनांकडे दुर्लक्ष , ५ देह आणि मन यांचें जाडय , ६ विषयासक्ति , ७ विपरीतज्ञान , ८ समाधि लावावयाच्या स्थानाची प्राप्ति न होणें आणि ९ चित्त स्थिर न होणें . ( योगसूत्रें १ - ३० )
नऊ व्याकरणशास्त्रकार - १ इंद्र २ चंद्र ३ काशकृत्स्न , ४ कौमार , ५ शाकटायन , ६ सारस्वत , ७ शाकत , ८ अपिशल आणि ९ पाणिनि . ( लघुसिद्धान्त कौमुदी )
नऊ प्रकारचा संसर्ग - १ एका पलंगावर शयन , २ एका पंक्तीला भोजन , ३ निषिद्ध मनुष्याचें अन्न सेवन , ४ एकाच भांडयांतील अन्न सेवन , ५ एकाच पातेल्यांत घेतलेलें अन्न वाढणें , ६ बहिष्कृताच्या घरी याजन , ७ अध्यापन , ८ शरीरसंबंध आणि ९ एकत्र भोजन . या नऊअ प्रकारांमुळें संसर्ग - दोष उत्पन्न होतो . ( वृद्ध . बृद्ध . स्मृति )