विष्णुधर्माः - अध्याय २

N/Aअथ द्वितीयोऽध्यायः ।
शौनक उवाच ।
श्रूयतां कुरुशार्दूल संवादोऽयमनुत्तमः ।
अम्बरीषस्य राजर्षेः सह देवेन चक्रिणा १

अम्बरीषो महीपालः पालयन्नेव मेदिनीम् ।
उद्विग्न एव द्वन्द्वान्तमभीप्सुः पुरुषर्षभः २

देवदेवात्स गोविन्दादभीप्सुर्द्वन्द्वसङ्क्षयम् ।
तपस्तेपे निराहारो गृणन्ब्रह्म सनातनम् ३

तस्य कालेन महता भक्तिमुद्वहतः पराम् ।
तुतोष भगवान्विष्णुः सर्वलोकपतिः प्रभुः ४

स रूपमैन्द्रमास्थाय तमुवाच महीपतिम् ।
मेघगम्भीरनिर्घोषो वारणेन्द्रगतिस्तदा ५

देवदेव उवाच ।
राजर्षे वद यत्कार्यं तव चेतस्यवस्थितम् ।
वरदोऽहमनुप्राप्तो वरय सुव्रत ६

एवमुक्तस्ततो राजा विलोक्य च पुरन्दरं ।
प्रत्युवाचार्घ्यमुद्यम्य स्वागतं तेऽस्त्विति प्रभो ७

नाहमाराधयामि त्वां तव बद्धोऽयमञ्जलिः ।
वरार्थिनां त्वं वरदः प्रयच्छाभिमतान्वरान् ८

देवदेव उवाच ।
वरार्थाय त्वयान्यैश्च क्रियते नृपते तपः ।
स किमर्थं त्वमस्मत्तो न गृह्णास्यभिवाञ्छितम् ९

राजोवाच ।
न वरार्थमयं यत्नस्त्वत्तो देवपते मम ।
विष्णोराराधनार्थाय विद्धि मां त्वं कृतोद्यमम् १०

देवदेव उवाच ।
अहं हि सर्वदेवानां त्रैलोक्यस्य तथेश्वरः ।
पालयन्ति ममैवाज्ञामादित्याद्याः सदा सुराः ११

आदित्या वसवो रुद्रानासत्यौ मरुतां गणाः ।
प्रजानां पतयः साध्या विश्वेदेवा महर्षयः १२

कुर्वन्त्येते ममैवाज्ञां सिद्धगन्धर्वपन्नगाः ।
मत्तो हि कोऽन्यो वरदः प्रतिगृह्णीष्व वाञ्छितम् १३

राजोवाच ।
त्वमिन्द्रः! सत्यमेवैतद्देवस्त्रिभुवनेश्वरः ।
त्वयापि प्राप्तमैश्वर्यं यतस्तं तोषयाम्यहम् १४

त्रैलोक्यं तव देवेश वशे यस्य महात्मनः ।
सप्तोदरे शया लोकास्तमीशं तोषयाम्यहम् १५

यस्य त्वममरैः सर्वैः समवेताः सुरेश्वर ।
देहप्राप्तोऽन्तरस्थो वै तं नमामि जनार्दनम् १६

निमेषो ब्रह्मणो रात्रिरुन्मेषो यस्य वासरः ।
तमीड्यमीशमजरं प्रणतोऽस्मि जनार्दनम् १७

यो हर्ता जगतो देवः कर्ता पालायिता च यः ।
त्रयस्यास्य च यो योनिस्तं विष्णुं तोषयाम्यहम् १८

हिरण्यकशिपुः पूर्वं हिरण्याक्षश्च ते रिपुः ।
तवानुकम्पया येन हतौ दैत्यौ नतोऽस्मि तम् १९

बलिनापहृतं शक्र दत्तं येन पुरा तव ।
त्रैलोक्यराज्यं तं बद्ध्वा तं नमामि जनार्दनम् २०

प्रसीद शक्र गच्छ त्वमहमप्यत्र संस्थितः ।
तपस्तप्स्ये जगन्नाथं द्रष्टुं नारायणं हरिम् २१

शौनक उवाच ।
एवमुक्तस्ततस्तेन शक्ररूपी जनादनः ।
पुनरप्याह तं कोपात्पार्थिवं तपसि स्थितम् २२

यदि मद्वचनादद्य न भवांस्त्यक्ष्यते तपः ।
वज्रं ते प्रहरिष्यामि बुध्यस्वैतद्यदीच्छसि २३

राजोवाच ।
नाप्यल्पमपराधं ते करोमि त्रिदशेश्वर ।
तथापि वधयोग्यं मां मन्यसे चेत्क्षिपायुधम् २४

श्रूयते किल गोविन्दे भक्तिमुद्वहतां नृणाम् ।
संसारार्णावभीतानां त्रिदशाः परिपन्थिनः २५

तापसोऽहं क्व निःसङ्गः क्व च कोपस्तवेदृशः ।
विज्ञातमेतद्गोविन्दभक्तिविघ्नोपपादितम् २६

भवन्ति बहवो विघ्ना नरे श्रेयःपरायणे ।
गोविन्दभक्त्यभ्यधिकं श्रेयश्चान्यन्न विद्यते २७

स त्वं प्रहर वा मा वा मयि वज्रं पुरन्दर ।
नाहमुत्सृज्य गोविन्दमन्यमाराधयामि भोः २८

न चापि वज्रं वज्री वा त्वं च नान्ये सुरासुराः ।
शक्ता निहन्तुमीशाने हृदयस्थे जनार्दने २९

किं च नो बहुनोक्तेन नाहं वक्ष्याम्यतः परं ।
यथेप्सितं कुरुष्व त्वं करिष्येऽहमभीप्सितम् ३०

शौनक उवाच ।
एवमुक्त्वा सुरपतिं पार्थिवः स पुनस्तपः ।
चचार मौनमास्थाय तेनातुष्यत केशवः ३१

सन्दर्शयामास ततः स्वं वपुः कैटभार्दनः ।
चतुर्भुजमुदाराङ्गं शङ्खचक्रगदाधरम् ३२

किरीटस्रग्धरं स्पष्टं नीलोत्पलदलच्छविम् ।
ऐरावतश्च गरुडस्तत्क्षणात्समदृश्यत ३३

स च राजवरो देवं पीतवाससमच्युतम् ।
विलोक्य भक्तिशिरसा सहसैव महीं ययौ ३४

प्रत्युवाच च भूपालः प्रणिपत्य कृताञ्जलिः ।
रोमाञ्चिततनुः स्तोत्रं पद्मनाभं ततोऽस्तुवत् ३५

राजोवाच ।
आदिदेव जयाजेय जय सर्गादिकारक ।
जयास्पष्टप्रकाशाण्ड बृहन्मूर्ते जयाक्षर ३६

जय सर्वगताचिन्त्य जय जन्मजरापह ।
जय व्यापिञ्जयाभेद सर्वभूतेष्ववस्थित ३७

जय यज्ञपते नाथ हव्यकव्याशनाव्यय ।
जय विज्ञातसिद्धान्त मायामोहक केशव ३८

लोकस्थित्यर्थमनघ वराह जय भूधर ।
नृसिंह जय देवारिवक्षःस्थलविदारण ३९

देवानामरिभीतानामार्तिनाशन वामन ।
जय क्रान्तसमस्तोर्वीनभःस्वर्लोकभावन ४०

जितं ते जगतामीश जितं ते सर्व सर्वद ।
जितं ते सर्वभूतेश योगिध्येय नमोऽस्तु ते ४१

नमोऽस्त्वव्यपदेश्याय नमः सूक्ष्मस्वरूपिणे ।
नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं विश्वमूर्ते नमोऽस्तु ते ४२

ब्रह्माद्यैश्चिन्त्यते रूपं यत्तत्सदसतः परं ।
विशेषैरविशेष्याय तस्मै तुभ्यं नमो नमः ४३

पुरुषाख्यं ततो रूपं निर्गुणं गुणभोक्तृ च ।
प्रकृतेः परतः सूक्ष्मं तन्नमस्यामि ते हरे ४४

अव्यक्तादिविशेषान्तमतिसूक्ष्मतमं महत् ।
प्राकृतं तव तद्रूपं तस्मै देव नमाम्यहम् ४५

रूपैर्नानाविधैर्यश्च तद्रूपान्तरगोचरम् ।
लीलया व्यवहारस्ते तस्मै देवात्मने नमः ४६

प्रसीद विष्णो गोविन्द शङ्खचक्रगदाधर ।
धराधरारविन्दाक्ष वासुदेव महेश्वर ४७

शौनक उवाच ।
इत्थं स्तुतो जगन्नाथः प्रोक्तवानिति केशवः ।
अम्बरीषं पृथिवीशं जगत्सन्नादयन्गिरा ४८

देवदेव उवाच ।
अम्बरीष प्रसन्नोऽस्मि भक्त्या स्तोत्रेण चानघ ।
वरं वृणीष्व धर्मज्ञ यत्ते मनसि वर्तते ४९

राजोवाच ।
एष एव वरः श्लाघ्यो यद्दृष्टोऽसि जगत्पते ।
त्वद्दर्शनमपुण्यानां स्वप्नेष्वपि हि दुर्लभम् ५०

बाल्यात्प्रभृति या देव त्वयि भक्तिर्ममाच्युत ।
वेत्ति तां भगवानेव हृदिस्थः सर्वदेहिनाम् ५१

त्वत्प्रसादान्ममेशान राज्यमव्याहतं भुवि ।
कोशदण्डौ तथातीव शरीरारोग्यमुत्तमम् ५२

स्त्रियोऽन्नपानसामर्थ्या हानिः स्वल्पापि नास्ति मे ।
बलं नागसहस्रस्य धारयाम्यरिसूदन ५३

सन्ततिर्निभृता भृत्या सानुरागाश्च मे जनाः ।
धर्महानिश्च देवेश न हि मे पालने भुवः ५४

यद्यदिच्छाम्यहं तत्तत्सर्वमस्ति जगत्पते ।
एतेनैवानुमानेन प्रसन्नो भगवानिति ५५

ज्ञातं मया हि गोविन्दे नाप्रसन्ने विभूतयः ।
एवं सर्वसुखाह्लादमध्यस्थोऽपि च केशव ५६

पुनरावृत्तिदुःखानां त्रासादुद्विग्नमानसः ।
मयि प्रसादाभिमुखं मनस्ते यदि केशव ।
तन्मामगाधे संसारे मग्नमुद्धर्तुमर्हसि ५७

सुखानि तानि नैवान्ते येषां दुःखं न तत्सुखम् ।
यदन्ते दुःखमागामि किम्पाकस्यैव भक्षणम् ५८

स प्रसादं कुरु गुरो जगतां त्वं जनार्दन ।
ज्ञानदानेन येनेमां वागुरान्निस्तरेमहि ५९

शौनक उवाच ।
इत्युक्तस्तस्य गोविन्दः कथयामास योगवित् ।
योगं निर्बीजमत्यन्तदुःखसंयोगभेषजम् ६०

उपदिष्टे ततो योगे प्रणिपत्याच्युतं नृपः ।
पुनः प्राह महाबाहुर्विनयावनतः स्थितः ६१

राजोवाच ।
देवदेव त्वया योगो यः प्रोक्तो मधुसूदन ।
नैष प्राप्यो मया नान्यैर्मानवैरजितेन्द्रियैः ६२

विषया दुर्जयाः पुम्भिरिन्द्रियाकर्षिणः सदा ।
इन्द्रियाणां जयं तेषु कः शक्तानां करिष्यति ६३

अहं ममेति चाख्याति दुर्जयं चञ्चलं मनः ।
रागादयः कथं जेतुं शक्या जन्मान्तरैरपि ६४

सोऽहमिच्छामि देवेश त्वत्प्रसादादनिर्जितैः ।
रागादिभिरमर्त्यत्वं प्राप्तुं प्रक्षीणकल्मषः ६५

देवदेव उवाच ।
यद्येवं मुक्तिकामस्त्वं नरनाथ शृणुष्व तत् ।
क्रियायोगं समस्तानां क्लेशानां हानिकारकम् ६६

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजीमां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ६७

मद्भावना मद्यजना मद्भक्ता मत्परायणाः ।
मम पूजापराश्चैव मयि यान्ति लयं नराः ६८

सर्वभूतेषु मां पश्य समवस्थितमीश्वरम् ।
कर्तासि केन वैरत्वं एवं दोषान्प्रहास्यसि ६९

जङ्गमाजङ्गमे ज्ञाते मय्यात्मनि तथा तव ।
रागलोभादिनाशेन भवित्री कृतकृत्यता ७०

भक्त्यातिप्रवणस्यापि चञ्चलत्वान्मनो यदि ।
मय्यनासादवद्भूप कुरु मद्रूपिणीं तनुम् ७१

सुवर्णरजताद्यैस्त्वं शैलमृद्दारुलेखजाम् ।
पूजामहर्हैर्विविधैः सम्पूजय च पार्थिव ७२

तस्यां चित्तं समावेश्य त्याजयान्यान्व्यपाश्रयान् ।
पूजिता सैव ते भक्त्या ध्याता चैवोपकारिणी ७३

गच्छंस्तिष्ठन्स्वपन्भुञ्जंस्तामेवाग्रे च पृष्ठतः ।
उपर्यधस्तथा पार्श्वे चिन्तयान्तस्तथात्मनः ७४

स्नानैस्तीर्थोदकैर्हृद्यैः पुष्पगन्धानुलेपनैः ।
वासोभिर्भूषणैर्भक्ष्यैर्गीतवाद्यैर्मनोहरैः ७५

यच्च यच्च नृपेष्टं ते किञ्चिद्भोज्यादि तेन ताम् ।
भक्तिनम्रो नरश्रेष्ठ प्रीणयार्चां कृतां मम ७६

रागेणाकृष्यते चेतो गन्धर्वाभिमुखं यदि ।
मयि बुद्धिं समावेश्य गायेथा मम तां कथाम् ७७

कथायां रमते चेतो यदि तद्भावना मम ।
श्रोतव्या प्रीतियुक्तेन अवतारेषु या कथा ७८

एवं मय्यर्पितमनाश्चेतसो ये व्यपाश्रयाः ।
हेयास्तानखिलान्भूप परित्यक्ष्यस्यभीर्भव ७९

अक्षीणरागदोषोऽपि मत्क्रिया परमः परम् ।
पदमाप्स्यसि मा भैस्त्वं मय्यर्पितमना भव ८०

मयि सन्न्यस्य सर्वं त्वमात्मानं यत्तवास्ति च ।
मदर्थं कुरु कर्माणि मा च धर्मव्यतिक्रमम् ८१

राज्यं कुरु नरश्रेष्ठ निवेद्य पृथिवीं मम ।
तद्व्याघातपरा ये च जहि तानवनीपते ८२

एतेनैवोपदेशेन व्याख्यातमखिलं तव ।
क्रियायोगं समास्थाय मय्यर्पितमना भव ८३

राजोवाच ।
मद्धिताय जगन्नाथ क्रियायोगाश्रितं मम ।
विस्तरेणेदमाख्याहि प्रसन्नस्त्वं हि दुःखहा ८४

त्वामृतेन हि नो वक्तुं समर्थोऽन्यो जगद्गुरो ।
गुह्यमेतत्पवित्रं च तदाचक्ष्य प्रसीद मे ८५

देवदेव उवाच ।
आख्यास्यत्येतदखिलं वसिष्ठस्ते पुरोहितः ।
मत्प्रसादादविकलं स च वेत्स्यत्यशेषतः ८६

इत्युक्त्वान्तर्दधे देवः सर्वलोकेश्वरो हरिः ।
स च राजा वनाद्भूयो निजमभ्यागमत्पुरम् ८७

इति विष्णुधर्मेष्वच्युताम्बरीषसंवादः ।