तीळ

कोंकणी (Konkani) WN

 noun  जाचे पसून तेल काडटात अशी एका रोंप्याची बी   Ex. तो दर दिसा न्हाले उपरांत तिळांचे तेल लायता

HOLO COMPONENT OBJECT:

तीळ रेवडी तिळपापडी तिळांचो लाडू तीळगूळ

HOLO MEMBER COLLECTION:

पांचफोण्ण

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm তিল

guj તલ

hin तिल

kan ಎಳ್ಳು

kas تیٛل

mal എള്ള്

mar तीळ

mni ꯊꯣꯏꯗꯤꯡ

nep तिल

ori ରାଶି

pan ਤਿਲ

tam எள்

tel పుట్టుమచ్చ

urd تل

 noun  जाच्या दाण्यांतल्यान तेल काडटात अशें एक रोंप   Ex. तिळाच्यो बियो पुजेंत, यज्ञांत, बी उपेगाक पडटात

MERO COMPONENT OBJECT:

तीळ

ONTOLOGY:

वनस्पति (Flora) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

guj તલ

hin तिल

kan ಎಳ್ಳು

kas تیل

mal എള്ള്

tel నువ్వులు

 noun   आंगा वयलो सैमीक थिपको   Ex. पोल्यार तीळ आशिल्ल्यान तें सोबीत दिसता

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd सिबिं

hin तिल

kan ಮಚ್ಚೆ

kas لکھچُن

mal കറുത്ത മറുക്

nep कोठी

ori ତିଳ ଚିହ୍ନ

san तिलः

tam மச்சம்

tel తిలకం

urd تل , سیاہ نقطہ

 noun  जाका बायलो गाल, खाडकी, बी हांचेर पाडटात अशी काळे तिकले भशेनची एक पाडणी   Ex. सीता आपल्या गालाचेर पाडप्या कडल्यान तीळ पाडून घेता

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm তিল

ben তিল

kan ಹಚ್ಚೆ

mal മറുക്

mni ꯁꯝꯕꯔ꯭ꯨ

tam பொட்டு

tel పుట్టుమచ్చ

urd تل , سیاہ نقطہ

 noun  गोबर्‍या वा काळ्या रंगाची बियां जांचे तेल काडटात   Ex. तिळांचे लाडू बरे लागतात

HOLO COMPONENT OBJECT:

सणबियांचो रोंपो

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm তিচি

bd मागा

guj અડસીનું બી

kan ಅಗಸೆ ಬೀಜ

mal ചണം

mni ꯇꯤꯁꯤ꯭ꯃꯔꯨ

nep आलस

pan ਅਲਸੀ

san अतसी

tel అవిసెకాయలు

urd السی , تیسی , ہیموتی

A dictionary, Marathi and English

   To be inflamed with anger. तिळीं येणें g. of s. To come under the control of: also to be propitious or friendly unto. Ex. तीळ खा तिळीं ये गूळ खा गोडसें बोल. तीळभर, तीळप्राय, तीळतुल्य A jot, whit, tittle, iota, grain, scruple.

Aryabhushan School Dictionary

  m  Sesamum- seed; a mole.
तीळ खाऊन व्रत मोडणें    commit an improper action for very little profit.
तीळतीळ    just a bit; by little and little.
तीळपापड होणें    be snappish or testy.
तीळ भिजत नाहीं    said of one who cannot keep a secret a single moment.
तिळीं असणें   To be at the command or beck of.
तिळीं थेंब पडणें   To be inflamed with anger.
तिळीं येणें   To be friendly.
तीळप्राय- भर-तुल्य   A jot, whit grain.

मराठी (Marathi) WN

 noun  गळिताच्या धान्यापैकी एक धान्याची बी ही काळी किंवा पांढर्‍या रंगाची असते व याचे तेल काढतात   Ex. संक्रांतीला तीळ व गूळ मिसळून लाडू बनवतात

HOLO COMPONENT OBJECT:

रेवडी तीळ तिळवा लाडू

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm তিল

guj તલ

hin तिल

kan ಎಳ್ಳು

kas تیٛل

kok तीळ

mal എള്ള്

mni ꯊꯣꯏꯗꯤꯡ

nep तिल

ori ରାଶି

pan ਤਿਲ

tam எள்

tel పుట్టుమచ్చ

urd تل

 noun  ज्याच्या बी पासून तेल काढले जाते ते सरळ वाढणारे वर्षायू झाड   Ex. तिळाचे पीक सपाट, रेताड व दमट जमिनीत उत्तम येते

MERO COMPONENT OBJECT:

तीळ

ONTOLOGY:

वनस्पति (Flora) ➜ सजीव (Animate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

guj તલ

hin तिल

kan ಎಳ್ಳು

kas تیل

mal എള്ള്

tel నువ్వులు

 noun  त्वचेवरील काळ्या, करड्या, तपकिरी रंगाचा लहान डाग   Ex. चेहर्‍यावर विशिष्ट ठिकाणी असणारा तीळ सौंदर्यात भर घालतो

ONTOLOGY:

प्राकृतिक वस्तु (Natural Object) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

bd सिबिं

hin तिल

kan ಮಚ್ಚೆ

kas لکھچُن

mal കറുത്ത മറുക്

nep कोठी

ori ତିଳ ଚିହ୍ନ

san तिलः

tam மச்சம்

tel తిలకం

urd تل , سیاہ نقطہ

 noun  स्त्रियांनी हनुवटी इत्यादीवर गोंदवलेले छोटे कुंकू   Ex. सीतेने आपल्या गालावर तीळ गोंदवले.

ONTOLOGY:

मानवकृति (Artifact) ➜ वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

Wordnet:

asm তিল

ben তিল

kan ಹಚ್ಚೆ

mal മറുക്

mni ꯁꯝꯕꯔ꯭ꯨ

tam பொட்டு

tel పుట్టుమచ్చ

urd تل , سیاہ نقطہ

महाराष्ट्र शब्दकोश

   पु. १ गळिताच्या धान्यापैकी एक . यांत काळे व पांढरे असे दोन प्रकार आहेत . तिळाचे तेल निघते व त्याची पेंड गुरे खातात . रानतीळ म्हणून तिळाच्या झाडासारखे एक झाड असते . २ शरीराच्या कातडीवरील नैसर्गिक काळा डाग . तिल अर्थ ३ पहा . ३ डोळ्यांतील काळा ठिपका . तिळा करिता पुतळी । दिसो लागे । - दा ८ . ३ . ४ . का ते नेत्रद्वयांतील बाहुलाबाहुली । त्यांची तीळपुतळीने सोयरीक केली । - स्वादि ११ . १ . ५७ . - क्रिवि . तिळभर ; यत्किंचित . तरी तीळ सनदांचा उजूर न धरितां . - वाडसमा १ . १५३ [ सं . तिल ] ( हा शब्द समासांत आला असतां र्‍हस्व उच्चारला जातो यासाठी र्‍हस्व तीच सामासिक शब्द व वाक्प्रचार येथे दिले आहेत ). ( वाप्र . )
०खाऊन    मोडणे - ( एक तीळ खाल्ल्यानेहि उपवास मोडतो यावरुन ) थोडक्या लाभाकरिता वाईट गोष्ट करणे . तीळ घालून कूळ उच्चारप - ( गो . ) विकत श्राद्ध करणे .
व्रत    मोडणे - ( एक तीळ खाल्ल्यानेहि उपवास मोडतो यावरुन ) थोडक्या लाभाकरिता वाईट गोष्ट करणे . तीळ घालून कूळ उच्चारप - ( गो . ) विकत श्राद्ध करणे .
०तीळ   १ थोडे थोडे ; जराजरा ; किंचित ; अल्प . औषध नित्य तिळतीळ खात जा . २ हळू हळू ; धीरेधीरे . म्ह ० शेजीची केली आस आणि तीळतीळ तुटे मास .
०तीळ    तुटणे - सारखी काळजी , हुरहुर लागणे ; अतिशय चिंता वाटणे . तीळतीळ तुटे ग जीव सदा चैन नच पडे । - सत्यविजय .
जीव    तुटणे - सारखी काळजी , हुरहुर लागणे ; अतिशय चिंता वाटणे . तीळतीळ तुटे ग जीव सदा चैन नच पडे । - सत्यविजय .
०तुटणे   सोयर , सुतक ( तिलांजलीचा ) संबंध तुटणे .
०दान   - १ ( मृतमनुष्यास तिलांजली देतात यावरुन ल . ) तिलांजली देणे ; संबंध सोडणे ; त्याग करणे . २ एखाद्य पर्व दिवशी तीर्थाच्या ठिकाणी स्नान , तिलदान करतात ते . ऐसा श्रीकृष्णार्जुन । - संवादसंगमी स्नान । करुनि देतसे तिळदान । अहंतेचे । - ज्ञा १८ . १६१९ .
देणे   - १ ( मृतमनुष्यास तिलांजली देतात यावरुन ल . ) तिलांजली देणे ; संबंध सोडणे ; त्याग करणे . २ एखाद्य पर्व दिवशी तीर्थाच्या ठिकाणी स्नान , तिलदान करतात ते . ऐसा श्रीकृष्णार्जुन । - संवादसंगमी स्नान । करुनि देतसे तिळदान । अहंतेचे । - ज्ञा १८ . १६१९ .
०पापड   - ( अंगाचा ) संताप होणे . माझ्या आवडत्या अंगाचा तिळपापड होऊन गेला . - नाकु ३ . ३९ . तोंडी तीळ न भिजणे - एखादी गुप्त गोष्ट तोंडात , मनांत न राहणे . तिळी असणे - १ ( एखाद्याच्या ) कह्यांत , अर्ध्या वचनांत असणे . २ ( व . ) एक रास असणे . ३ ( व . ) ऐकण्यांत असणे . तिळी थेंब पडणे - ( कपाळावरच्या तिळावर घामाचा थेंब पडणे ) संतप्त होणे ; अतिशय रागावणे . तिळी येणे - १ दुसर्‍याच्या कह्यांत , सत्तेत येणे . तिळागुणी होणे ; स्वाधीन होणे . देव तिळी आला । गोडे गोड जीव धाला । - तुगा २०३८ . २ अनुकूल होणे ; सख्य , प्रेम ठेवणे . तीळखा तिळी ये गुळखा गोडसे बोल . सामाशब्द -
होणे   - ( अंगाचा ) संताप होणे . माझ्या आवडत्या अंगाचा तिळपापड होऊन गेला . - नाकु ३ . ३९ . तोंडी तीळ न भिजणे - एखादी गुप्त गोष्ट तोंडात , मनांत न राहणे . तिळी असणे - १ ( एखाद्याच्या ) कह्यांत , अर्ध्या वचनांत असणे . २ ( व . ) एक रास असणे . ३ ( व . ) ऐकण्यांत असणे . तिळी थेंब पडणे - ( कपाळावरच्या तिळावर घामाचा थेंब पडणे ) संतप्त होणे ; अतिशय रागावणे . तिळी येणे - १ दुसर्‍याच्या कह्यांत , सत्तेत येणे . तिळागुणी होणे ; स्वाधीन होणे . देव तिळी आला । गोडे गोड जीव धाला । - तुगा २०३८ . २ अनुकूल होणे ; सख्य , प्रेम ठेवणे . तीळखा तिळी ये गुळखा गोडसे बोल . सामाशब्द -
०काट  न. ( कु . ) तिळाचे काड ; पाचोळा . [ सं . तिल + काष्ठ ]
०कूट  न. मोहर्‍या , मेथ्या , तीळ इ० कुटून केलेली पूड ; एक तोंडीलावणे .
०कोंद  स्त्री. तिळाचे सारण , पुरण . कोंद पहा .
०गूळ   पु. ( मकरसंक्रांतीच्या दिवशी वाटतात ते ) गूळ मिश्रित तीळ ; शर्करामिश्रित तीळ ; हलवा . तिळवण पहा . तिळगूळ घ्या . गोड बोला .
०तुल्य   ल्या तिळमात्र ; तिळप्राय . तिलतूल्य नाही डगल्या । - मध्व २२० . मशारनिल्हेच्या अमलास अतःपर तिळतुल्या कजिया न करणे . - वाडशा १ . ११७ .
०पुष्प  न. १ तिळाचे फूल . २ ( ल . ) डोळ्यांत पडलेला डाग , फूल .
०प्राय    क्रिवि . किंचित ; थोडे ; अल्प ; सोमल तिळप्राय खाल्ला असता विकार होतो .
०भर    राई मुळी देखील ; थोडे सुद्धां धर्मवासना कांही ज्याचे मानसि तिळभर नाही । - मध्व ५५२ . तुजसम अरोळी देईल तो उणी नाही तिळराई । - राला ९ .
०मांडा   पु. ( बे . ) वर तीळ लावून तयार केलेला मांडा .
०वडी  स्त्री. १ साखर घालून केलेली तिळाची वडी . २ ( राजा . ) तोंडीलावण्याकरिता तिळाची अनेक पदार्थ घालून केलेली वडी . तिखट तिळवडे , सारबिजवडे । - अमृत ३५ .
०वण  स्त्री. ( बायकी ) लग्न झाल्यानंतर पहिल्या मकरसंक्रांतीस हलवा , तिळाचे लाडू , आहेर वगैरे नवरा - नवरीकडील माणसे परस्परांच्या घरी पाठवीत असतात तो प्रकार . संक्रांतीच्या सणातील एक कृत्य ; तिळगूळ . [ सं . तिल + वायन ; म . वाण ]
०वणी  स्त्री. १ तिळगूळ . भारत कथा संक्रमणी । निरोपमरुपे तिळवणी । - मुसभा ३ . १५३ . २ तिळवण पहा . तिळवा , तिळवा लाडू पु . तीळ वगैरे घालून केलेला तिळाचा लाडू . दृढतर तिळवे हे गोड अत्यंत लाडू । - सारुह ३ . ५५ . तिळवे लाडू अमृतफळे । - वसा २६ .
०संक्रांत  स्त्री.  मकरसंक्रांत . २ मकरसंक्रांतीला पाटील - कुळकर्ण्यांचा तिळगूळ घ्यावयाचा हक्क . तिळसे गुळसे न . ( ना . ) संक्रांतीचा तीळगूळ .
०होम   पु. तिळाच्या आहुति देऊन केलेला होम . तिळाचे कोळ न . ( माण . ) तीळ झाडून घेतल्यानंतर त्याच्या राहिलेल्या काड्या . तिळागुणी नस्त्री . सलोखा ; ऐक्य ; ऐकमत्य ; प्रेमभाव . ( क्रि० येणे ; असणे ; होणे ). तिळागुणी येणे ( कोणेकास कोणीएक ) अनुकूल होणे ; दोघांचा प्रीतिभाव होणे . तिळांजळी , तिळांजुळी , तिळांजुळ , तिळोदक तिलांजली - जुली इ० पहा . तिळांजळी देणे तिलांजली देणे पहा . पूर्णपणे संबंध सोडणे . जे विषयांसि तिळांजळी देऊनि । प्रवृत्तिवरी निगड वाऊनि । माते हृदयी सूनि । भोगितांती । - ज्ञा ८ . १२४ . तिळतांदळा वि . ( शिवामूठ , इ० स्त्रियांच्या धार्मिक विधीत तीळ व तांदूळ एकत्र करतात त्यावरुन ल . ) मनमिळाऊ तुका म्हणे कान्हो तिळ्यां - तांदळ्या । जिंके तो करी आपुला खेळ्या । - तुगा २५४ . [ तीळ + तांदूळ ] तिळेल , तिळ्येल न . ( को . ) तिळाचे तेल . [ सं . तिलतैल ; प्रा . तिल्लेल ; म . तिळ + एल ] तिळोदक न . १ तिलांजलि पहा . त्याचे उत्तरकार्य करि प्रभु साश्रु तिलोदक ओपी । - मो रामायणपंचशती अरण्य १२९ . २ श्राद्धामध्ये पितरांना उपचार समर्पण करण्यासाठी तीळ घालून अभिमंत्रित केलेले पाणी .
०देणे   ( ल . ) संबंध तोडणे ; त्याग करणे . म्हणोनि भलतेणे एथ सद्भावे नाहावे । प्रयागमाधव विश्वरुप पहावे । येतुलेनि संसारासि द्यावे । तिळोदक । - ज्ञा ११ . १० . - एभा २३ . ४८७ .

मराठी वाक्संप्रदाय - वाक्यप्रचार

   तीळ खाऊन व्रत मोडणें
   ( एक तीळ खाल्‍यानेहि उपवास मोडतो यावरून) थोडक्‍या लाभाकरितां अधर्म्य, वाईट गोष्‍टी करणें.
   तीळ तीळ जीव तुटणें
   सारखी काळजी, हुरहुर लागणें
    अतिशय चिंता वाटणें
    झुरणें. ‘ तिळ तीळ तुटे ग जीव सदा चैन नच पडे।’ -सत्‍यविजय. ‘अन्‌ जीव तर तिळतीळ तुटणें.’ - जादुगार पृ. ७४.