वेदस्तुति - श्लोक ३७

न यदिदमग्र आस न भविष्यदतो निधनादनुमितमंतरा त्वयि विभाति मॄषैकरसे ॥
अत उपमीयते द्रविणजाति विकल्पपथैर्वितथमनोविलास मॄतमित्यवयंत्यबुधा: ॥३७॥ (२४)

॥ टीका ॥
ज्या कारणास्तव हें विश्व ॥
सृष्टिहूनि पूर्वीं सर्व ॥
नव्हते हा अभिप्राव ॥
तथ्य स्वयमेव सुविचारें ॥३१॥
तैं हें सदचि केवळ ॥
आत्मा अद्वितीय निर्मळ ॥
असतें झालें अचंचळ ॥
सौम्या प्रात्र्जळ श्रुति वदती ॥३२॥
आणि हें प्रळ्यानंतर ॥
होणार नाहीं हा निर्धार ॥
ब्रह्य सदोदित अविकार ॥
तैं सदसत्पर सन्मात्र ॥३३॥
असत् म्हणिजे कारणमाया ॥
कार्य जाणिजे भूतमाया ॥
त्यांच्या अभावें अद्वया ॥
सहज आत्मया अजस्त्रता ॥३४॥
एवं सॄष्टिपूर्वीं नव्हतें ॥
न होय निश्चयें प्रळयापरतें ॥
या कारणास्तव मृषा भासतें ॥
स्थितिकाळीं ही तवरुपों ॥३५॥
तूं जो आत्मा परात्पर ॥
केवळ चिद्रस अविकार ॥
मध्यें तुजमाजि विश्वाकार ॥
मिथ्या गोचर होत असे ॥३६॥
पूर्वीं नव्हतें शेवटीं नाहीं ॥
मध्यें ही तें मिथ्याचि पाहीं ॥
ऎसें अवगमिलें कॄतनिश्चयीं ॥
सुज्ञां ह्नदयीं विचारितां ॥३७॥
म्हणोनि या प्रकारें मिथ्याभूत ॥
विश्व जाणिजे सुनिश्चित ॥
जे द्रविणजाति विकल्प पथ ॥
उपमिजेत तिहींसीं ॥३८॥
द्रविण म्हणिजे पदार्थमात्र ॥
मॄल्लोह हेमरुप स्वतंत्र ॥
तयांचे बहुधा भेद विचित्र ॥
घटमठाकारकुडलादि ॥३९॥
घटमठ शरावपिण्डाकारें ॥
अवघी मॄत्तिकाचि अवतरे ॥
कीं मणिकुण्डलकटप्रकारें ॥
कार्तस्वरें अनुरिजे ॥४०॥
पास फ़ारोळे शूळ परिघ ॥
आयस तद्रुपें अव्यंग ॥
बुद्‍बुद कल्लोळतरंग ॥
उदक साड्र अवघे तें ॥४१॥
नानभिघानीं अंबरजाती ॥
सुज्ञ तंतु चि जाणती ॥
एवं कारणत्वस्थिती ॥
कार्यें भासती अनेकधा ॥४२॥
तेथ विकारां नाममात्रता ॥
जरी त्या बहधा साकारता ॥
कारण मॄत्तिकादि तत्वता ॥
सत्य सर्वदा अभेदें ॥४३॥
तेंवि आकाशादि महाभूतें ॥
कीं भौतिकें मनुजादि समस्तें ॥
यांसी नाममात्रता पॄथक वर्ते ॥
ब्रह्यचि सत्य वास्तव ॥४४॥
श्रुति प्रतिपाद्य हेचि सधर ॥
कीं नामधेय जो विकार ॥
तें वाचारंभण मात्र ॥
कारण स्वतंत्र सत्यत्वें ॥४५॥
जैसा एक मॄत्पिण्ड ओळखिला ॥
मॄत्तिकामयचि अवगमिला ॥
तैसा जो जो मॄद्विकार देखिला ॥
तो जाणिजेला तद्रूप ॥४६॥
कीं एक सूवर्णाचा मणि ॥
बोधे सूवर्णचि म्हणोनि ॥
तरी सर्वहि अलंकारभरणीं ॥
तन्मय मनीं जाणीं ये ॥४७॥
जैं एक नखनिकॄंतन ॥
लोखंड ऎसें कळलें पूर्ण ॥
तैं शस्त्रादि विकार-भरण ॥
आयस कारण ओळखिजे ॥४८॥
नामरुपातीत ज्ञानी ॥
आपणा ब्रह्यरुप मानी ॥
तरी आत्मवत्सर्वभूतानि ॥
अंत:करंणीं जांणतसे ॥४९॥
एवं अनेक उदाहरणी ॥
सत्यत्व निश्चयें कारर्ण ॥
नामधेय कार्यालागूनी ॥
पृथक् सत्तत्व असे ना ॥५०॥
तैसें विश्व हें नाममात्र ॥
वाचारंभण भ्रमाचें पात्र ॥
एक ब्रह्यचि सत् स्वतंत्र ॥
निरंतर अविनाश ॥५१॥
तस्मात् विश्वसत्वीं प्रामाणाभाव ॥
आणि मिथ्यात्वीं प्रमाणसंभव ।
वितथमनोविलासभव ॥
सत्यत्वगौरव या नाहीं ॥५२॥
वितथ म्हणिजे लटिका फ़ोस ॥
मन:कल्पिन जगदाभास ॥
येथ जे धरिती सत्तात्वास ॥
ते मूर्ख भ्रमास वरपडती ॥५३॥
बंध्यापुत्राचिया घरा ॥
इच्छूनि अंतरी स्नेहादरा ॥
बागुल पाहुणा आला खरा ॥
गंधर्वनगराहूनियां ॥५४॥
येरें आदर केला थोर ॥
बैसों घातलें अंबर ॥
कांहींबाहीं बोलूनि सत्वर ॥
श्रमपरिहार मांडिला ॥५५॥
वाळुकास्नेहें अभ्यंगिला ॥
ऊष्ण मॄगजळें म्हाणिला ॥
दिग्दुकूळें परिवेष्टिला ॥
बैसविला शून्यासनीं ॥५६॥
बायु उगाळूनि पुष्कळ ॥
गंधें चर्चिला निर्मळ ॥
खपुष्पांची गळां माळ ॥
घालूनि केवळ तोषविला ॥५७॥
वोडंबरीचे अलंकार ॥
आगीं लेबविले सुदंर यावरी भोजनाचा प्रकार ॥
पंक्तिकारसमवेत ॥५८॥
छायापुरुषादि आपुले सखे ॥
बैसवृनि अस्यंत:हरिखें ॥
धूमद्रुमपत्रें सुरेखें ॥
वीस्तीर्ण पॄथकें मांडिलीं ॥५९॥
नेत्रींची बाहुली सुवेषा ॥
जे चतुर देखणीं पुरुषां ॥
ते वाढी पदार्थविशेषा ॥
चमत्कारें अति शीघ्र ॥६०॥
जाई जुई शेवंतिका ॥
यांच्या फ़ळांच्या पृथक् शाका ॥
स्वन्पींच्या पक्कान्नां साजुकां ॥
परिबेषी कां औदार्यें ॥६१॥
त्यावरी कासवीघृत सद्यस्तप्त ॥
पुष्कळ वाढिलें यावतॄप्त ॥
तंव तेथें अतिथि अकस्मात् ॥
दैवें निश्चित मी गेलों ॥६२॥
तये पंक्तिसि जेविलों ॥
जेऊनियां अत्यंत धालों ॥
सांगावयासि तुम्हांसि आलों ॥
म्हणे इतरां अन्नार्थियां ॥६३॥
ऎसिया अनॄत भाषणा ॥
मॄर्खा वांचूनि विश्वासेना ॥
तद्वप्रपंचविकत्त्थनाअ ॥
वाचारंभणा जाणिजे ॥६४॥
ऎसा बितथ मन:कल्पित ॥
बाचरंभणमात्र विवर्त ॥
प्रपंच सत्य म्हणती संतत ॥
ते अज्ञान अत्यंत तमग्रस्त ॥६५॥
एथ ऎसा असे प्रयोग ॥
विवादाध्यासित असन्मोघ ॥
आदिअंतीं न दिसे साड्र ॥
विश्वबोध म्हणोनियां ॥६६॥
विवादाध्यासित म्हणिजे काय ॥
तरी याचा ऎसा अभिप्राय ॥
दों प्रकारींचा अन्वय ॥
समासें होय तो ऎका ॥६७॥
प्राड्रणीं चोर देखिला ॥
द्रष्टे म्हणति कैसा आला ॥
तेथ बहुतीं वितर्क केला ॥
बहुतापरीचा बहुतेक ॥६८॥
माळवदाची जे कां वाट ॥
तिकडूनि आला म्हणती स्पष्ट ॥
एक म्हणति भिन्तचि नीट ॥
चढूनि चोखट उतरिला ॥६९॥
द्वारपिधाना आधींच आला ॥
ऎसाच एकीं तर्क केला ॥
शेखीं पाषाणें ताडिला ॥
तंव प्रत्यय बाणला छाया हे ॥७०॥
तेंवि विवाद म्हणिजे विशेष वाद ॥
ज्यास्तव करि ती शास्त्रविद ॥
एक म्हणति अनादिसिध्द ॥
उत्पन्न होत एक म्हणती ॥७१॥
एक म्हणती संकल्पकर्ता ॥
एक म्हणती ईश्वरसत्ता ॥
एक जीवचि समस्ता ॥
कर्में तत्वता हेतु वदती ॥७२॥
एक प्रकृतिचि कर्ती म्हणती ॥
एक काळचि सहसा मानिती ॥
ऎसे बहुप्रकारें वदती ॥
विवादती परस्परें ॥७३॥
षड्‍दर्शनांचे विशेष वाद ॥
ज्यावरीं तें हें विश्व विशद ॥
अध्यस्त मिथ्या प्रसिध्द ॥
द्वितीयार्थ तो ऎका ॥७४॥
विपरीत वादें अनुसंधित ॥
तेचि विवादाध्यसित ॥
हेचि स्पष्ट अभीष्ट अभिप्रेत ॥
परिसूनि दृष्टान्त विचारा ॥७५॥
रज्जु असूनि म्हणिजे सर्प ॥
कीं स्थाणु असूनि पुरुषकल्प ॥
कीं शिंपीवरी रौप्यारोप ॥
अवघा जल्प विपरीत ॥७६॥
विपरीत बोधें अवगमिलें ॥
तें विपरीत वादा पात्र झालें ॥
जेव्हां वास्तव प्रत्यया आलें ॥
तेव्हांचि कळलें मिथ्यासें ॥७७॥
भ्रमाहूनि पूर्वीं आरोप ॥
नामरुपात्मक हा अल्प ॥
नव्हता चि कीं सविक्षेप ॥
न दिसे स्वयंभ भ्रमान्तीं ॥७८॥
आदिअंतीं अविद्यमान ॥
चित्स्वरुपीं विश्व जाण ॥
आकाशादि नामें भिन्न ॥
तें विपरीत भाषण भ्रमास्तव ॥७९॥
ऎसे विवादें अध्यस्त ॥
देवतिर्यग्मनुजवत ॥
तें निश्चयें नव्हे सत ॥
हा सिध्दान्त श्रुतिगादित ॥८०॥
अविद्यमान आदिअंतीं ॥
दॄश्य विकारीं निश्चिती ॥
शुक्तिरजतादिकांची स्थिति ॥
मिथ्या ते रीती प्रपंच हा ॥८१॥
आणि मिथ्या जें जें नाहीं ॥
तें दॄश्य विकारीं नव्हे कहीं ॥
जैसा आत्मा निरंतर पाहीं ॥
कालत्रयीं सद्रुप ॥८२॥
आत्मा सर्वदा विद्यमान ॥
सन्मात्रत्वें विकारहीन ॥
निर्गुणत्व अदृश्य पूर्ण ॥
विश्वलक्षण तेंवि नसे ॥८३॥
विश्व मिथ्या अविद्यमान ॥
दृश्य विकारी म्हणोन ॥
केवळ अज्ञानकारण ॥
द्विलक्षण अनुमानें ॥८४॥
जेथ ज्या सत्यत्वबुध्दि ॥
ते वारा मोटें बांधिती ॥
गगन प्राशिती तॄड्‍हरणा ॥८५॥
ते खपुष्प माथां तुरंबिती ॥
मॄगजळीं नौके बैसती ॥
बाऊ देखोनि कांपती ॥
भिऊनि चढती स्वस्कंधीं ॥८६॥
असो त्या मूर्खाची कथा ॥
प्रपंच नाहींच सर्वथा ॥
आत्मा अद्वितीय तत्वता ॥
सनंदन वक्ता बोलतसे ॥८७॥
हें ऎकुनि प्राश्निक मुनि ॥
आशंकोनी आपुले मनीं ॥
म्हणती प्रपंच निपटूनी ॥
नाहींच निर्गुणीं परब्रह्यीं ॥८८॥
जरी प्रपंचसंबंधाचा गंध ॥
चैतन्यीं अस्पॄष्ट प्रसिध्द ॥
तरी जावें काय केला अपराध ॥
संसृतिबंध तो पावे ॥८९॥
किवां असे कांही अगण्य ॥
ईश्वरासी बहुतेक पुण्य ॥
ज्यास्तव संसारवैगुण्य ॥
न पवोनि दैग्य नित्यमुक्त ॥९०॥
केवळ संसार मिथ्या वदतां ॥
कैंचि पापपुण्याची वार्ता ॥
तेव्हां मॄषा बंधमुक्तता ॥
साध्यसाधकता कायसी ॥९१॥
तरी कर्मकांड हा विषय ॥
किन्निमित्तक कैसा काय ॥
ज्याचा वेदीं बहु अन्वय ॥
साधनमय प्रशंसिला ॥९२॥
ये उत्प्रेक्षेच्या ठायीं ॥
जीवेश्वर विशेष कायी ॥
तो विदित होय श्रुत्यन्वयीं ॥
रुपकें कांहीं जो ग्रथिला ॥९३॥
दोनी पक्षीं जीव ईश्वर ॥
परम जिवलग अत्यंत मित्र ॥
निकटवर्ती जे एकत्र ॥
एक देहतरुवर आश्रयिती ॥९४॥
प्रवृत्तिनिवृत्यात्मक जया ॥
पक्ष असती  पक्षीद्वया ॥
पावे क्षणक्षणा वॄद्विक्षया ॥
म्हणोनि देहा वॄक्षत्व ॥९५॥
विषयसुखात्मक फ़ळीं ॥
जो पिकला असे सर्वकाळीं ॥
तया देहवृत्ति स्नेहशाळी ॥
पक्षीयुगलीं वसिजेते ॥९६॥
एकावांचूनिया एक ॥
क्षणभरी नसती हें कौतुक ॥
ऎसे अनादि हे जिवलग ॥
परी वृत्तिविवेक भिन्न यां ॥९७॥
आसक्त होऊनि जीव पक्षी ॥
विषयसुखात्मक फ़ळ ये वृक्षीं ॥
परम रुचि कर मानूनि भक्षी ॥
शिव अनुलक्षी साक्षित्वें ॥९८॥
तया फ़ळाचिया उन्मादें ॥
रमे गुणवतीसीं विनोदें ॥
मग ते लोहित शुक्ल कॄष्ण तच्छंदें ॥
बहुतां प्रजतें प्रसवली ॥९९॥
असो इत्यादि अनेक श्रुति ॥
जीवेश्वर विशेष वदती ॥
तेचि सनंदन भारती ॥
वदे ते श्रोतीं परिसिजे ॥११००॥