वेदस्तुति - श्लोक ३१

न घटत उभ्दव: प्रकॄतिपूरुषयोरजयोरुभययुजा भवंत्यसुभॄतो जलबुदबुदवत् ॥
त्वयि त इमे ततो विविधनामगुणै: परमे सरित इवार्णवे मधुनि लिल्युरशेरसा: ॥३१॥ (१८)

॥ टीका ॥
पूर्वपक्ष इयें ठायीं ॥
विधिनंदनीं केला पाहीं ॥
स्वत: जीवांसी जन्म नाहीं ॥
तरी घडे दोहीं पासाव ॥८३॥
तेथ प्रकॄति जीवरुपें होय ॥
अथवा पुरुष होतसे काय ॥
किंवा प्रकॄतिपुरुष हें उभय ॥
जीवरुपें होतसे ॥८४॥
प्रकॄतीच होती ऎसें म्हणतां ॥
तैं जीवास येतसे जडता ॥
पुरुष ऎसें म्हणों जातां ॥
सविकारता पुरुषा ये ॥८५॥
दोही मिळोनि जीव होय ॥
तैं लागती दोषद्वय ॥
यास्तव न घडे हा निश्चय ॥
वक्ता श्रुत्यर्थ प्रतिपादी ॥८६॥
तरी जीवांचा संभव कैसा ॥
वास्तव कथितो सावध परिसा ॥
प्रकृतिपुरुषांचिया अध्यासा- ॥
माजी जीवदशा उभारे ॥८७॥
वास्तव जन्मातीत ईश ॥
आज अनंत जो अविनाश ॥
जन्म मिय्यात्वें प्रकॄतीस ॥
न घडे म्हणोनि अजा म्हणिजे ॥८८॥
उभतांच्या अजत्वास्तवही ॥
जीवांसि उध्दव घडत नाहीं ॥
श्रुतीनें हाचि अर्थ पाहीं ॥
निर्धारिला म्हणे वक्ता ॥८९॥
जे मिथ्यात्वें नामें अजा ॥
श्वेतरक्तकॄष्णा सहजा ॥
त्रिगुणात्मक बहु ते प्रजा ॥
प्रसवे आपणासारखिया ॥९०॥
अजा म्हणिजे शेळियेप्रति ॥
दोघे अज तयेचे पति ॥
एक जीव तो तत्सगती ॥
भोगी आसक्ति सुखदु:खें ॥९१॥
दुजा तो ईश भोगूनि भोगा ॥
असंग करी इचियाअ त्यागा ॥
तस्मात् प्रकृतिपुरुषयोगा- ॥
पासूनि होती जीव कोटी ॥९२॥
न घडत दोहींचा संयोग ॥
परस्परें अध्यासयोग ॥
तेणें होती जीव अनेग ॥
असुभॄत म्हणिजे सप्रमाण ॥९३॥
प्राणादि सोपाधिक जीव ॥
जलबुद्‌बुद्‌वत् होती सर्व ॥
तो उभय योगभिप्राय ॥
दृष्टान्तद्वारा अवगमिजे ॥९४॥
बुद्‍बुद न होती केवळ जळें ॥
अथवा न होती केवळ अनिळें ॥
जळाअनिळांच्या संयोगमेळें ॥
बुद्‌बुद मोकळे उभ्दबती ॥९५॥
तेथ जेंवि निभ्रेत्त पवन ॥
जलबुद्‍बुदां उपादान ॥
तैसेंचि दार्ष्टान्तींहि जाण ॥
पुरुष उपादान येर प्रकृति ॥९६॥
तया अथवा ययास्तव ॥
होय गगनांचा संभव ॥
एवं भूतें भौतिकें सर्व ॥
पुरुषा पासाव श्रुति वदती ॥९७॥
बहुत व्हावें ऎसा काय ॥
कामिता झाला पूर्ण काम ॥
अग्निपासोनि स्फ़ुलिंगोद्रम ॥
स्थिर जंगम तेंवि स्वयें ॥९८॥
तस्मात्‌ परमात्मयापासून ॥
सर्व लोक सर्व प्राण ॥
भूतां देवतादिकांचे गण ॥
होती उत्पन्न स्फ़लिंगवत् ॥९९॥
ब्रह्यापासूनि चराचर ॥
तें ब्रह्यत्वाहूनि नोहे अपर ॥
सुवर्णाचे अलंकार ॥
ते कार्तस्वर कीं भिन्न ॥७००॥
तेंवि परमात्मा उपादान ॥
स्थिरचरप्रपंचा लागून ॥
ऎसिया श्रुति-वाक्यावरुन ॥
विकारस्पर्शन नव्हे ईशा ॥१॥
परिणामाच्या अनंगीकारें ॥
उपादानत्व ईशा खरें ॥
विवर्तवादें श्रुतिनिर्धरें ॥
प्रतिपाद्य ऎसें म्हणे वक्ता ॥२॥
अद्वैतवादी कोणी एक ॥
परिणामी अंगीकारुनि सम्यक ॥
आत्मयास विकारताकलंक ॥
झणें स्पर्शेल म्हणोनियां ॥३॥
निमित्तोपादानाच्या ठायीं ॥
विपरीत भावबोधें पाहीं ॥
प्रकृतिपुरुषैक्यें सर्व ही ॥
जीव उभ्दवती हें सिध्द ॥४॥
निमित्तकारण पुरुष म्हणतां ॥
सहसा न शिवें विकारता ॥
प्रकृत्युपादानें जडता ॥
आरोप मिथ्या जीवांसी ॥५॥
येचि अर्थी श्रुति ॥
एकचि अद्वय ब्रह्य म्हणति ॥
अजा एका मायेप्रति ॥
प्रतिपादिती गुणमयी हे ॥६॥
अरे आत्मा हा अविनशी ॥
बहुधा श्रुती इथे विषीं ॥
उपपादिती आणि जीवांसी ॥
उत्पत्ति कैसी ते ऎका ॥७॥
उपाधिमात्र जन्म पावे ॥
चैतन्य व्यापक तेथें स्वभावें ॥
जन्म तिये उपाधि सवें ॥
स्वत:न पवे जन्म कहीं ॥८॥
पुढती उपाधि विलयें करुन ॥
परमात्मस्वरुपीं जीव लीन ॥
इत्यादि श्रुति वाक्यांचें श्रवण ॥
वास्तव जनन निरसी पैं ॥९॥
त्वयि म्हणिजे तुझ्या ठायीं ॥
कारणात्मकें स्वरुपीं पाहीं ॥
ते हे चराचर जीव सर्व ही ॥
उपाधि उदयीं उभ्दवती ॥१०॥
तस्मात् वास्तव जन्म नसे ॥
उपाधिस्तव मात्र दिसे ॥
अनेकनामगुण भेदा सरिसे ॥
लीन होती तुजमाजी ॥११॥
अनेक कार्योपाधींसहित ॥
विविध नामगुणां समवेत ॥
तुजमाजी पुढती लीन होत ॥
हा सिध्दान्त श्रुतींचा ॥१२॥
तया लीन होतियां परी ॥
द्विविध वदली श्रुति वैखरी ॥
दृष्टान्तद्वारां तें अवधारीं ॥
म्हणें उत्तरीं शुकराया ॥१३॥
सुषुप्ति आणि प्रळयसमयीं ॥
प्रपंचा विलय होतसे पाहीं ॥
कैसे कोण कोणाच्या ठायीं ॥
लीन होती नामरुपें ॥१४॥
मधूमाजी अशेष रस ॥
लय पावोनि करिती वास ॥
सुषुप्ति सरिसे न नि:शेष ॥
कारण नाश न होता ॥१५॥
कारण विद्यमान असे ॥
म्हणोनि जीव श्वासोच्छवासें ॥
जाणों येती रसही तैसे ॥
अनोळखपणें रुचि देती ॥१६॥
कोणी मी ऎसा न स्फ़रे जेंवि ॥
श्वासोच्छ्वास स्वभाव दावी ॥
द्रमकुसुमादि मधु न सुचवी ॥
परी भेषजीं चवी प्रकटितसे ॥१७॥
एवं सुषुप्ति मधु दृष्टान्तीं ॥
उपपादिली ऎसिये रीती ॥
आतां ऎका कैवल्यमुक्ति ॥
सिन्धू मिळती जेंवि सरिता ॥१८॥
वर्षाक्षोमें जेंवि सिन्धु जळा ॥
प्राशुनि नेती मेघमाळा ॥
ते उतरतां भमंडळा ॥
प्रवाहशीळा नद्या होती ॥१९॥
त्या समस्ता सिन्धुमिळणीं ॥
यथापूर्व होती पाणी ॥
स्वादें बोधें अथवा गुणीं ॥
पुन्हा निवडणी न घडे त्यां ॥२०॥
परमे म्हणिजे परात्परपुरुषीं ॥
जीवा अमॄतत्व समरसीं ॥
पुढती निवडणियाची पुसी ॥
न उरे ऎसी श्रुतिवाणी ॥२१॥
एवं परमेश्वरापासून ॥
जीव होताती उत्पन्न ॥
तद्वश करिती कर्माचरण ॥
पुढती लीन तेथ होती ॥२२॥
संसारचत्र्कीं भ्रमण ऎसें ॥
जीवांलागृनि बोलिलें असे ॥
तेथूनि मुक्त होती कैसे ॥
तेंही ईशें दर्शविलें ॥२३॥
तें ईशाचें अभिप्रेत ॥
श्रुति बोलिली विधीसंमत ॥
तदनुसार जे वर्तत ॥
ते निर्मुक्त भवचक्रीं ॥२४॥
पूर्वी समष्टिजीव झाला ॥
व्यष्टिजीवसृष्टि तो व्याला ॥
भवचत्र्काचे भवंडी भ्याला ॥
निजसुटिकेला अवलोकी ॥२५॥
भूतें भौतिकें अवलोकिलीं ॥
लोकलोकन्तरें पाहिलीं ॥
द्विशाप्रदिशांची घेतली ॥
शुध्दि साकल्यें सर्वही ॥२६॥
तेथ सुटिकेची न दिसे वाट ॥
मग होवोनि अंतरनिष्ठ ॥
उपस्थान केलें स्पष्ट ॥
नित्य निघोंट वस्तूचें ॥२७॥
ऋतसत्य जें नामें ब्रह्य ॥
तेथ चित्कळा झाली प्रथम ॥
तयेच्या स्तव नें वास्तव धाम ॥
होऊनि निर्भ्रम स्वयें झाला ॥२८॥
श्रुतीनें तो मार्ग पुढें अबळां ॥
प्रकट दाखविला प्रात्र्जळा ॥
आर्षश्रुति ते कौरवपाळा ॥
वदता झाला योगीन्द्र ॥२९॥