नारद उवाच
क्व गतः शङ्करो ह्यासीद येनाम्बा नन्दिना सह ।
अन्धकं योधयामास एतन्मे वक्तुमर्हसि ॥१॥
पुलस्त्य उवाच
यदा वर्षसहस्त्रं तु महामोहे स्थितोऽभवत् ।
तदाप्रभृति निस्तेजाः क्षीणवीर्यः प्रदृश्यते ॥२॥
स्वमात्मानं निरीक्ष्याथ निस्तेजोऽङ्गं महेश्वरः ।
तपोऽर्थाय तथा चक्रे मतिं मतिमतां वरः ॥३॥
स महाव्रतमुत्पाद्य समाश्वास्याम्बिकां विभुः ।
शैलादिं स्थाप्य गोप्तारं विचचार महीतलम् ॥४॥
महामुद्रार्पितग्रीवो महाहिकृतकुण्डलः ।
धारयाणः कटीदेशे महाशङ्खस्य मेखलाम् ॥५॥
कपालं दक्षिणे हस्ते सव्ये गृह्य कमण्डलुम् ।
एकाहवासी वृक्षे हि शैलसानुनदीष्वटन् ॥६॥
स्थानं त्रैलोक्यमास्थाय मूलाहारोऽम्बुभोजनः ।
वाय्वाहारस्तदा तस्थौ नववर्षशतं क्रमात् ॥७॥
ततो वीटां मुखे क्षिप्य निरुच्छ्वासोऽभवद् यतिः ।
विस्तृते हिमवत्पृष्ठे रम्ये समशिलातले ॥८॥
ततो वीटा विदार्यैव कपालं परमेष्ठिनः ।
सार्चिष्मती जटामध्यान्निषण्णा धरणीतले ॥९॥
वीटया तु पतन्त्याऽद्रिर्दारितः क्ष्मासमोऽभवत् ।
जातस्तीर्थवरः पुण्यः केदार इति विश्रुतः ॥१०॥
ततो हरो वरं प्रादात् केदाराय वृषध्वजः ।
पुण्यवृद्धिकरं ब्रह्मन् पापघ्नं मोक्षसाधनम् ॥११॥
ये जलं तावके तीर्थे पीत्वा संयमिनो नराः ।
मधुमांसनिवृत्ता ये ब्रह्मचारिव्रते स्थिताः ॥१२॥
षण्मासाद धारयिष्यन्ति निवृत्ताः परपाकतः ।
तेषां हत्पङ्कजेष्वेव मल्लिङ्गं भविता ध्रुवम् ॥१३॥
न चास्य पापाभिरतिर्भविष्यति कदाचन ।
पितृणामक्षयं श्राद्धं भविष्यति न संशयः ॥१४॥
स्त्रानदानतपांसीह होमजप्यादिकाः क्रियाः ।
भविष्यन्त्यक्षया नृणां मृतानामपुनर्भवः ॥१५॥
एतद वरं हरात् तीर्थं प्राप्य पुष्णति देवताः ।
पुनाति पुंसां केदारस्त्रिनेत्रवचनं यथा ॥१६॥
केदाराय वरं दत्त्वा जगाम त्वरितो हरः ।
स्त्रातुं भानुसुतां देवीं कालिन्दीं पापनाशिनीम् ॥१७॥
तत्र स्त्रात्वा शुचिर्भूत्वा जगामाथ सरस्वतीम् ।
वृतां तीर्थशतैः पुण्यैः प्लक्षजां पापनाशिनीम् ॥१८॥
अवतीर्णस्ततः स्त्रातुं निमग्नश्च महाम्भसि ।
द्रुपदां नाम गायत्रीं जजापान्तर्जले हरः ॥१९॥
निमग्ने शङ्क्तरे देव्यां सरस्वत्यां कलिप्रिय ।
साग्रः संवत्सरो जातो न चोन्मज्जत ईश्वरः ॥२०॥
एतस्मिन्नन्तरे ब्रह्मन् भुवनाः सप्त सार्णवाः ।
चेलुः पेतुर्धरण्यां च नक्षत्रास्तारकैः सह ॥२१॥
आसनेभ्यः प्रचलिता देवाः शक्रपुरोगमाः ।
स्वस्त्यस्तु लोकेभ्य इति जपन्तः परमर्षयः ॥२२॥
ततः क्षुब्धेषु लोकेषु देवा ब्रह्माणमागमन् ।
दृष्टोचुः किमिदं लोकाः क्षुब्धाः संशयमागताः ॥२३॥
तानाह पद्मसम्भूतो नैतद वेद्मि च कारणम् ।
तदागच्छत वो युक्तं द्रष्टुं चक्रगदाधरम् ॥२४॥
पितामहेनैवमुक्ता देवाः शक्रपुरोगमाः ।
पितामहं पुरस्कृत्य मुरारिसदनं गताः ॥२५॥
नारद उवाच
कोऽसौ मुरारिर्देवर्षे देवो यक्षो नु किन्नरः ।
दैत्यो राक्षसो वापि पार्थिवो वा तदुच्यताम् ॥२६॥
पुलस्त्य उवाच
योऽसौ रजः सत्त्वमयो गुणवांश्च तमोमयः ।
निर्गुणः सर्वगो व्यापी मुरारिर्मधुसूदनः ॥२७॥
नारद उवाच
योऽसौ मुर इति ख्यातः कस्य पुत्रः स गीयते ।
कथं च निहतः संख्ये विष्णुना तद वदस्व मे ॥२८॥
पुलस्त्य उवाच
श्रूयतां कथयिष्यामि मुरासुरनिबर्हणम् ।
विचित्रमिदमाख्यानं पुण्यं पापप्रणाशनम् ॥२९॥
कश्यपस्यौरसः पुत्रो मुरो नाम दनूद्भवः ।
स ददर्श रणे शस्तान् दितिपुत्रान् सुरोत्तमैः ॥३०॥
ततः स मरणाद भीतस्तप्त्वा वर्षगणान्बहून ।
आराधयामास विभुं ब्रह्माणमपराजितम् ॥३१॥
ततोऽस्य तुष्टो वरदः प्राह वत्स वरं वृणु ।
स च वव्रे वरं दैत्यो वरमेनं पितामहात् ॥३२॥
यं यं करतलेनाहं स्पृशेयं समरे विभो ।
स स मद्धस्तसंस्पृष्टस्त्वमरोऽपि मरत्वतः ॥३३॥
बाढमित्याह भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः ।
ततोऽभ्यागान्महातेजा मुरः सुरगिरिं बली ॥३४॥
समेत्याह्वयते देवं यक्षं किन्नरमेव वा ।
न कश्चिद युयुधे तेन समं दैत्येन नारद ॥३५॥
ततोऽमरावती क्रुद्धः स गत्वा शक्रमाह्वयत् ।
न चास्य सह योद्धुं वै मतिं चक्रे पुरंदरः ॥३६॥
ततः स करमुद्यम्य प्रविवेशामरावतीम् ।
प्रविशन्तं न तं कश्चिन्निवारयितुमुत्सहेत् ॥३७॥
स गत्वा शक्रसदनं प्रोवाचेन्द्रं मुरस्तदा ।
देहि युद्धं सहस्त्राक्ष नो चेत स्वर्गं परित्यज ॥३८॥
इत्येवमुक्तो मुरुणा ब्रह्मन् हरिहयस्तदा ।
स्वर्गराज्यं परित्यज्य भूचरः समजायत ॥३९॥
ततो गजेन्द्रकुलिशौ हतौ शक्रस्य शत्रुणा ।
सकलत्रो महातेजाः सह देवैः सुतेन च ॥४०॥
कालिन्द्या दक्षिणे कूले निवेश्य स्वपुरं स्थितः ।
मुरुश्चापि महाभोगान् बुभुजे स्वर्गसंस्थितः ॥४१॥
दानवाश्चापरे रौद्रा मयतारपुरोगमाः ।
मुरमासाद्य मोदन्ते स्वर्गे सुकृतिनो यथा ॥४२॥
स कदाचिन्महीपृष्ठं समायातो महासुरः ।
एकाकी कुञ्जरारुढः सरयूं निम्नगां प्रति ॥४३॥
स सरय्वास्तटे वीरं राजानं सूर्यवंशजम् ।
ददृशे रघुनामानं दीक्षितं यज्ञकर्मणि ॥४४॥
तमुपेत्याब्रवीद दैत्यो युद्धं मे दीयतामिति ।
नो चेन्निवर्ततां यज्ञो नेष्टव्या देवतास्त्वया ॥४५॥
तमुपेत्य महातेजा मित्रावरुणसंभवः ।
प्रोवाच बुद्धिमान् ब्रह्मन् वसिष्थस्तपतां वरः ॥४६॥
किं ते जितैर्नरैर्दैत्य अजिताननुशासय ।
प्रहर्तुमिच्छसि यदि तं निवारय चान्तकम् ॥४७॥
स बली शासनं तुभ्यं न करोति महासुर ।
तस्मिञ्जिते हि विजितं सर्वं मन्यस्व भूतलम् ॥४८॥
स तद वसिष्ठवचनं निशम्य दनुपुङ्गवः ।
जगाम धर्मराजानं विजेतुं दण्डपाणिनम् ॥४९॥
तमायान्तं यमः श्रुत्वा मत्वाऽवध्यं च संयुगे ।
स समारुह्य महिषं केशवान्तिकमागमत् ॥५०॥
समेत्य चाभिवाद्यैनं प्रोवाच मुरचेष्टितम् ।
स चाह गच्छ मामद्य प्रेषयस्व महासुरम् ॥५१॥
स वासुदेववचनं श्रुत्वाऽभ्यागात त्वरान्वितः ।
एतस्मिन्नन्तरे दैत्यः सम्प्राप्तो नगरीं मुरः ॥५२॥
तमागतं यमः प्राह किं मुरो कर्त्तुमिच्छसि ।
वदस्व वचनं कर्त्ता त्वदीयं दानवेश्वर ॥५३॥
मुरुरुवाच
यम प्रजासंयमनान्निवृत्तिं कर्त्तुमर्हसि ।
नो चेत् तवाद्य छित्त्वाऽहं मूर्धानं पातये भुवि ॥५४॥
तमाह धर्मराङ ब्रह्मन् यदि मां संयमाद भवान् ।
गोपायति मुरो सत्यं करिष्ये वचनं तव ॥५५॥
मुरस्तमाह भवतः कः संयन्ता वदस्व माम् ।
अहमेनं पराजित्य वारयामि न संशयः ॥५६॥
यमस्तं प्राह मां विष्णुर्देवश्चक्रगदाधरः ॥५७॥
तमाह दैत्यशार्दूलः क्वासौ वसति दुर्जयः ।
स्वयं तत्र गमिष्यामि तस्य संयमनोद्यतः ॥५८॥
तमुवाच यमो गच्छ क्षीरोदं नाम सागरम् ।
तत्रास्ते भगवान् विष्णुर्लोकनाथो जगन्मयः ॥५९॥
मुरस्तद्वाक्यमाकर्ण्य प्राह गच्छामि केशवम् ।
किं तु त्वया न तावद्धि संयम्या धर्म मानवाः ॥६०॥
स प्राह गच्छ त्वं तावत् प्रवर्तिष्ये जयं प्रति ।
संयन्तुर्वा यथा स्याद्धि ततो युद्धं समाचर ॥६१॥
इत्येवमुक्त्वा वचनं दुग्धाब्धिमगमन्मुरः ।
यत्रास्ते शेषपर्यङ्के चतुर्मूर्तिर्जनार्दनः ॥६२॥
नारद उवाच
चतुर्मूर्तिः कथं विष्णुरेक एव निगद्यते ।
सर्वगत्वात् कथमपि अव्यक्तत्वाच्च तद्वद ॥६३॥
पुलस्त्य उवाच
अव्यक्तः सर्वगोऽपीह एक एव महामुने ।
चतुर्मूर्तिर्जगन्नाथो यथा ब्रह्मंस्तथा श्रृणु ॥६४॥
अप्रतर्क्यमनिर्देश्यं शुक्लं शान्तं परं पदम् ।
वासुदेवाख्यमव्यक्तं स्मृतं द्वादशपत्रकम् ॥६५॥
नारद उवाच
कथं शुक्लं कथं शान्तमप्रतर्क्यमनिन्दितम् ।
श्रुतं सनत्कुमारेण तेनाख्यातं च तन्मम ॥६७॥
नारद उवाच
कोऽयं सनत्कुमारेति यस्योक्तं ब्रह्मणा स्वयम् ।
तवापि तेन गदितं वद मामनुपूर्वशः ॥६८॥
पुलस्त्य उवाच
धर्मस्य भार्याहिंसाख्या तस्यां पुत्रचतुष्टयम् ।
संजातं मुनिशार्दूल योगशास्त्रविचारकम् ॥६९॥
ज्येष्ठः सनत्कुमारोऽभूद द्वितीयश्च सनातनः ।
तृतीयः सनको नाम चतुर्थश्च सनन्दनः ॥७०॥
सांख्यवेत्तारमपरं कपिलं वोढुमासुरिम् ।
दृष्ट्वा पञ्चशिखं श्रेष्ठं योगयुक्तं तपोनिधिम् ॥७१॥
ज्ञानयोगं न ते दद्युर्ज्यायांसोऽपि कनीयसाम् ।
मानमुक्तं महायोगं कपिलादीनुपासतः ॥७२॥
सनत्कुमारश्चाभ्येत्य ब्रह्माणं कमलोद्भवम् ।
अपृच्छद योगविज्ञानं तमुवाच प्रजापतिः ॥७३॥
ब्रह्मोवाच
कथयिष्यामि ते साध्य यदि पुत्रत्वमिच्छसि ।
यस्य कस्य न वक्तव्यं तत्सत्यं नान्यथेति हि ॥७४॥
सनत्कुमार उवाच
पुत्र एवास्मि देवेश यतः शिष्योऽस्म्यहं विभो ।
न विशेषोऽस्ति पुत्रस्य शिष्यस्य च पितामह ॥७५॥
ब्रह्मोवाच
विशेषः शिष्यपुत्राभ्यां विद्यते धर्मनन्दन ।
धर्मकर्मसमायोगे तथापि गदतः श्रृणु ॥७६॥
पुन्नाम्नो नरकात् त्राति पुत्रस्तेनेह गीयते ।
शेषपापहरः शिष्य इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥७७॥
सनत्कुमार उवाच
कोऽयं पुन्नामको देव नरकात् त्राति पुत्रकः ।
कस्माच्छेषं ततः पापं हरेच्छिष्यश्च तद्वद ॥७८॥
ब्रह्मोवाच
एतत् पुराणं परमं महर्षे योगाङ्गयुक्तं च सदैव यच्च ।
तथैव चोग्रं भयहारि मानवं वदामि ते साध्य निशामयैनम् ॥७९॥