श्रीगणेशाय नमः ॥
एक श्रीहरीचे कृपेविण । व्यर्थ दिसती सकळ साधनें ।
चौदाविद्या अभ्यासिल्या त्याणें । जैसी ज्योतीवांचून ठाण दिवी ॥१॥
श्रीहरिकृपेवीण साचार । चौसष्टीकळा साधिल्या जर ।
जैसें दोरीवांचोनि खांब सूत्र । बाहुलें अणुमात्र हलेना ॥२॥
वेदशास्त्रें आणि पुराणें । व्यर्थचि भगत्कृपेविण ।
जैसें पोटीं नसतां संतान । विवाह करणें पोसण्याचा ॥३॥
करुणारसें करोनि घननीळा । न आळविलें वेळोवेळां ।
तरी व्यर्थचि त्याची कवित्व कळा । शीणच उरला वैखरीसी ॥४॥
कांहींच सामर्थ्य नसोनि अंगीं । जे सद्भावें मीनले पांडुरंगीं ।
कीर्तनीं डुल्लती सप्रेमरंगीं । तरी सत्कीर्ति अंगीं पावले ते ॥५॥
भक्तवत्सल दीनदयाळ । न विचारीच याति कुळ ।
शुद्ध भावाचें देखोनि बळ । पावे तत्काळ तयासी ॥६॥
मागिले अध्यायीं कथा सुंदर । केशव स्वामी भक्त थोर ।
आणि बाजीद यवन साचार । वैष्णव वीर तो झाला ॥७॥
आणि संतोबा पवारें गुरुभक्‍ती । करितां जाहली वैराग्य प्राप्ती ।
त्यावरी मालोपंताचे संकटीं निश्चिती । वैकुंठपती पावला ॥८॥
आतां ऐका प्रेमळसज्जन । कथा रसिक निरुपण ।
एक प्रेमाबायी म्हणवोन । श्री भागवत श्रवण करीतसे ॥९॥
ती भ्रतारहीन असे पाहीं । ज्ञानवैराग्य नेणेचि कांहीं ।
परी भक्‍तिभावें करोनि तिहीं । शेषशायी जोडला ॥१०॥
नाठवे आपुलें आणि परावें । सम विषम नाहींच ठावें ।
सर्वाभूतीं सारिखाचि भाव । एकचि जीव मानीतसे ॥११॥
दया परम सर्वाभूतीं । श्रवनीं कीर्तनीं असे आर्ती ।
याचक क्षुधितां यथाशक्‍ती । करितसे तृप्ती तयांची ॥१२॥
संत साधु वैष्णव प्रेमळ । आलिया मंदिरीं देतसे स्थळ ।
नामस्मरण सर्वकाळ । सप्रेम मेळें करीतसे ॥१३॥
नित्य करोनि गंगास्नान । गोपाळ मूर्तीचें करी अर्चन ।
पंडित भागवत वाचिती जाण । जातसे श्रवण करावया ॥१४॥
ऐकतां श्रीहरीचें चरित्र । अश्रुपात्रें भरले नेत्र ।
गलित होती सकळ गात्रें । भान अणुमात्र असेना ॥१५॥
हरिकीर्तनीं बैसतां पाहीं । सर्वकाळ ती विदेही ।
म्हणवोनि नांव भक्‍तवैष्णवी । प्रेमाबायी ठेविलें ॥१६॥
तंव कोणे एके अवसरीं । साधुसंत पातले घरीं ।
ते क्षुधित असती उदरीं । मग विचार करी मनांत ॥१७॥
म्हणे पुराणश्रवणासि गेलें जर । तरी संतसेवेसि पडेल अंतर ।
तेणेंचि सर्व सुकृत हरे । कैसा विचार करावा ॥१८॥
विष्णुपूजन करितां निश्चित । घरासि आले वैष्णवभक्त ।
तरी देवपूजा सांडोनि त्वरित । तयांसि प्रणिपात करावा ॥१९॥
बाहेर आले वैष्णव जन । त्यांचा करोनि सन्मान ।
करीत बैसला देवतार्चन । तरी तें न माने हरीसी ॥२०॥
वेदोक्त मंत्र यथास्थित । ऐकोनियां वैकुंठनाथ ।
म्हणे अपशब्द बोलतो मातें । कैसें यातें करावें ॥२१॥
सुमन पुष्पें वाहतो वरीं । तरी ते दगड येती देवावरी ।
ताडना समान श्रीहरी । पूजा अंतरीं भावीतसे ॥२२॥
एक्या वस्त्रें मस्तक झांकिलें । तंव तळवटीं नग्न झालें ।
जैसें घर मोडोनियां भलें । मांडव केले अंगणांत ॥२३॥
तैसा देवपूजेसि गुंतला । आणि ब्राह्मण अतिथीसीं विमुख झाला ।
तरी तें न मानेचि देवाला । धर्मशास्त्रीं झाला निर्णय ॥२४॥
ऐसें बोलोनि प्रेमबायी । पुराणश्रवणासि न जाय पाहीं ।
साधुसेवेसि कोणी नाहीं । म्हणवोनि गृहीं राहिलीं ॥२५॥
आपुल्या घरीं धंदा करीत । परी पुराणापासीं लागलें चित्त ।
म्हणे मंदिरीं भागवत । असेल वाचित ये समयीं ॥२६॥
मग दाहा वर्षांचा होता बाळ । तयासि सांगे तये वेळ ।
त्वां पुराणासि जाऊनि तत्काळ । कथा सकळ ऐकावी ॥२७॥
यथाविधि करोनि नमन । मग मजपासीं सांगे येऊन ।
ऐकोनि प्रेमाबायीचें वचन । अवश्य म्हणे पुत्र तिचा ॥२८॥
श्रवणालागीं पाठविला बाळ । प्रपंच धंदा सारीत सकळ ।
परी श्रीहरीच्या चरित्राजवळ । वृत्ति तत्काळ वेधली ॥२९॥
जैसी गाय डोंगरीं चरे तृण । परी वत्सापासीं तिचें मन ।
क्षण क्षणां टंवकारुन । हबंरडा हाणून पाहत ॥३०॥
नातरी पक्षिणी पडे आकाशीं । परी तिचें मन पिलियांपासीं ।
कां माता गुंतली कामासी । परी लोभ मानसीं तान्हयाचा ॥३१॥
तैशाच परी प्रेमाबायी । प्रपंच धंदा सारीतसे गृहीं ।
परी श्रीहरि चरित्रीं मन ठेवी । देहभाव जीवीं असेना ॥३२॥
पाकनिष्पत्ति झालियावरी । वैष्णवभक्त गंगातीरीं ।
स्नानें करोनि सत्वरी । निज मंदिरीं पातले ॥३३॥
करोनि त्याचें चरण क्षाळण । तें तीर्थ केलें प्राशन ।
गंधाक्षता सुमन चंदन । निज प्रीतीनें अर्पिलीं ॥३४॥
स्वहस्तें पात्रीं वाढोनि अन्न । संकल्प सोडिला कृष्णार्पण ।
तृप्त झालिया वैष्णवजन । तुळसी पान मुखशुद्धी ॥३५॥
तों निजपुत्र श्रवणासि गेला पाहीं । तोही पातला ते समयीं ।
उभयतां पंक्‍तीसि लवलाहीं । भोजन तिहीं सारिलें ॥३६॥
दिवस राहिला एक प्रहर । मग संनिध बोलावूनि निज पुत्र ।
म्हणे तुवां पुराणीं ऐकिलें चरित्र । तें सविस्तर मज सांग ॥३७॥
ऐकोनि प्रेमाबायीचें वचन । पुत्र संनिध बैसे येऊन ।
म्हणे माते म्यां ऐकिलें पुराण । तें सादर श्रवण करीं कां ॥३८॥
नंदयशोदेचें घरीं । श्रीकृष्ण अवतरला गोकुळीं ।
यशोदा स्वयें दधि घुसळी । तों जवळ वनमाळी पातला ॥३९॥
फुंदफुंदों रडे जगज्जीवन । म्हणे मज देयीं स्तनपान ।
यशोदेनें ठेवूनि घुसळण । आडवा श्रीकृष्ण घेतला ॥४०॥
मुखीं घालोनि एक स्तन । आवडीनें चोंखीत जगज्जीवन ।
दुसरा हातीं धरोनि जाण । मातेचें वदन पाहत ॥४१॥
यशोदेचें भाग्य परम । मायातीत परब्रह्म ।
तो सगुणरुपें पुरुषोत्तम । प्रेमें स्तनपान करीतसे ॥४२॥
ऐसे समयीं ते अवसरीं । मनांत विचार करी श्रीहरी ।
म्हणे मातेची प्रीत मजवरी । किंवा संसारीं हें पाहूं ॥४३॥
ऐसें चित्तीं विचारुन । अग्नीसि आज्ञा केली कृष्णें ।
म्हणे तुवां प्रदीप्त होऊन । दूध उतवणें सत्वर ॥४४॥
ऐसें इच्छितां जगन्निवास । तों जातवेद चेतला विशेष ।
दूध उतलें निःशेष । घ्राणासि वास पातला ॥४५॥
कर्पट दुधाची येतां घाणी । तों यशोदेसि कळलें मनीं ।
मग स्तन काढितां मुखांतूनी । चक्रपाणी रडतसे ॥४६॥
तैसाचि टाकोनि घननीळ । यशोदा गेली चुलीजवळ ।
तों दूध उतोनि गेलें सकळ । म्हणवोनि तळमळ करीतसे ॥४७॥
गांठींचा परीस टाकोनि पाहे । किमया करुं गेली माय ।
तों तेथें नास्तिक वाद होय । तैसेचि सोय ते झाली ॥४८॥
क्षीरसमुद्र सांडोनि जाण । शेळीसि घातलें मेळवण ।
स्तनासि हात घालितां जाण । तों दुहोनि नेली आणिकेंची ॥४९॥
जवळी सुरतरु सांडुनी । सिंदीसि घालूं गेली पाणी ।
तों तिचीं पत्रें नेलीं कोणी । केरसुणी करावया ॥५०॥
मुक्ताफळांचा सांडोनि हार । रानांत वेंचूं गेली गार ।
तों तेथें हीन दिसती साचार । व्यर्थचि वेरझार पडियेली ॥५१॥
तैसें श्रीकृष्ण परब्रह्म टाकोनी । प्रपंचाकडे गेली जननी ।
तों दुधाणें रितें देखोनी । तळमळ मनीं करीतसे ॥५२॥
असो इकडे श्रीकृष्ण । चित्तीं जाहला कोपायमान ।
म्हणे मजपरीस जननीचें मन । प्रपंचीं निमग्न असे कीं ॥५३॥
प्रेमपान्हा पाजितां पाहे । प्रपंचाकडे गेली माय ।
तरी ईस जेणें शिक्षा होय । तैसा उपाय करावा ॥५४॥
ऐसें म्हणवोनि त्या अवसरा । कृष्णें लवंडिला घुसळण डेरा ।
शिशु बाळकें आणीत सत्वरा । आपुल्या घरा श्रीहरी ॥५५॥
संचित लोणी होतें कांहीं । तें गाडियांसि वांटिलें सर्वही ।
आपुल्या हातें शेषशायी । भाजनें सर्वही फोडित ॥५६॥
इतुका अन्याय केला कृष्णें । तों यशोदा आली घरांतून ।
तों दहीं लवंडिलें जगज्जीवनें । वांटिलें माखण पोरांसी ॥५७॥
हें यशोदेनें देखोनि नयनीं । परम संताप वाटला मनीं ।
म्हणे याज ऐसा अगोचर कोण । त्रिभुवनींही दिसेना ॥५८॥
लेंकुरें आहेत घरोघरीं । परी हा अनिवार सर्वापरी ।
सांगती गार्‍हाणीं गांविंच्या नारी । तीं ययार्थ अंतरीं मज वाटे ॥५९॥
ऐसें म्हणोनि यशोमती । हातीं घेतली वेताटी ।
देखोनि पळतसे जगजेठी । माता पाठी धांवतसे ॥६०॥
क्षण एक हरि दिसे नयनीं । तयासि धरुं पाहे जननीं ।
तो अदृश्य होय चक्रपाणी । सवेंचि ते क्षणीं दिसत ॥६१॥
यशोदा पाहे लवड सवड । तो हरी लपे भिंती आड ।
गवळणीं म्हणती दीधला लाड । तेव्हां कोड वाटलें ॥६२॥
आम्ही नित्य सांगूं गार्‍हाणीं । कीं खोडी करितो चक्रपाणी ।
ते असत्य वाटे तुजलागोनी । आतां अनुभव मनीं आला कीं ॥६३॥
यशोदा पाहे बिदोबिदीं । तंव कृष्ण लपे सांदोसांदीं ।
गौळणींचीं मिळाली मांदी । परी कृष्ण त्रिशुद्धी नातुडे ॥६४॥
मातेचें भय वागवोनि थोर । भयें पळतसे सारंगधर ।
दोन प्रहर आला दिनकर । उष्ण तीव्र जाहलें ॥६५॥
धावतां पळतां साचार । जननींसि श्रम जाहला फार ।
धर्में करुनि निथळे सुंदर । कैसा विचार करावा ॥६६॥
म्हणे एकदा लागता माझ्या हातीं । मग त्यासि न सोडीं कल्पांतीं ।
हृदयमंदिरीं निश्चिती । बांधोनि श्रीपती ठाकितें ॥६७॥
ऐसें मातेचें अंतर । जाणोनियां करुणाकर ।
म्हणे जननीसि श्रम झाला फार । आतां स्थिर असावें ॥६८॥
यशोदा पाहे चपळ दृष्टीं । तों पुढें देखिला जगजेठी ।
मग सत्वर धरितसे मनगटीं । क्रोध पोटीं न समाये ॥६९॥
मग फरफरा वोढीत चक्रपाणी । यशोदा घेऊनि आली सदनीं ।
मंदिरीं मिळोनि सकळ गौळणी । नंदराणी गोफाटिती ॥७०॥
मग होऊनि यशोदेसमोर । म्हणती तुझा कृष्ण चोर जार ।
आम्ही सांगों निरंतर । तें असत्य उत्तर तुज वाटे ॥७१॥
आज घरीं लवंडिला गोरस । यास्तव धरिलें कृष्णास ।
आतां उखळीं बांधोनि टाकी यास । शिक्षा नसे आन कांहीं ॥७२॥
ऐसें बोलतां व्रजनारी । तों फुंदफुंदों रडे मुरारी ।
अश्रुपात वाहती नेत्रीं । परी मातेसि अंतरीं कींव नये ॥७३॥
दावें सोडोनि लवलाहें । यशोदा कृष्णासि बांधों जाय ।
तंव तें वीतभर उणें राहे । गांठ नये सर्वथा ॥७४॥
मग दुसरें दावें ते अवसरीं । यशोदा आणोनि लावी सत्वरी ।
तों आणिक पाहिजे वीतभरी । म्हणे कैशा परी करावी ॥७५॥
एकमेकांसीं लावितां दोर । परी कदा न पुरती साचार ।
दावीं लाविली नवलक्ष वर । परी उणें वीतभर येतसे ॥७६॥
गौळणी आपुल्याला सदनीं जाउनी । चर्‍हाटें देताति आणोनी ।
म्हणती कृष्णासि उखळीं बांधोनी । शिक्षा जननी लावी वो ॥७७॥
घरची नवलक्ष असतां दावीं । आणि घरोघरचीं आणिलीं सर्वही ।
एकएकासी यशोदा लावी । परी तीं कदाही न पुरती ॥७८॥
वैष्णवि मायेनें भुलविल्या गौळणी । तैशाच रीतीं यशोदा जननी ।
जो का विश्वंभर चक्रपाणी । अवतरे सदनीं नंदाच्या ॥७९॥
ज्याच्या रोमरंध्रीं ब्रह्मांडें । मातील येव्हडें प्रचंड धेंड ।
तयासि यशोदा बांधूं पाहे कोडें । नवल चोखडें हेंच कीं ॥८०॥
अरुप अनाम साचार । ब्रह्मादिकांसि नकळे पार ।
त्यासि बांधावया न पुरे दोर । हें साचार कळेना ॥८१॥
आकाश थोरवाडपणीं । गोचर सर्वांसि दिसतसे नयनीं ।
त्यासि घालावया गवसणी । आणावी कोठुनी कळेना ॥८२॥
क्षीरसागरासि सांडवा । कोणत्या पाषाणें मांडावा ।
अमृतासि पाहुणेर करावा । कोणत्या पदार्थें कळेना ॥८३॥
पृथ्वीचें वजन करावें कोडें । तरी येव्हडें विस्तीर्ण नाहीं पारडें ।
समीर कोणते ठायी कोंडे । ऐसें रोकडें कळेना ॥८४॥
तैशाच रीतीं यशोदा माय । कृष्णासि दोर बांधो जाय ।
परी तो अनंत अपार आहे । यालागीं न समाये चर्‍हांटीं ॥८५॥
परी यशोदा म्हणे माझा कुमर । गौळणीं भविती नंदकिशोर ।
म्हणवोनि नवलक्ष लागोनि दोर । सारंगधर बांधिती ॥८६॥
परी वीतभर उणें दिसतसे दिठी । पदरीं सर्वथा नये गांठी ।
म्हणोनि यशोदा होतसे कष्टी । म्हणे कैसी गोष्टी करुं आतां ॥८७॥
एकदां बंधनामाजी येता । मग मी न सोडितें कृष्णनाथा ।
जाणोनि मातेच्या मनोगता । कृपा भगवंता उपजली ॥८८॥
म्हणे मज बांधावया निश्चिती । कष्टी होतसे यशोदा सती ।
आतां यांची जी मनोवृत्ती । तैसीच निश्चिती होय सुखें ॥८९॥
ऐसें चिंतितां चक्रपाणी । तों दोर पुरला तेच क्षणीं ।
सत्वरी गांठ देतसे जननी । हांसती गौळणी सर्वत्र ॥९०॥
उखळीं बांधितां जगज्जीवन । मातेसि विलोकी दीनपणें ।
म्हणे खोडी न करीं । मी आजपासुन मुक्त बंधन करी ॥९१॥
ऐसे म्हणवोनि पूतनारी । टपटपां आसवें गाळीत नेत्रीं ।
माता टाकोनि तैसेच परी । लागे मंदिरीं निजकार्या ॥९२॥
पूर्व अनुसंधानी साचार । श्रोतीं धरिजे मागील मोहर ।
कीं प्रेमाबायीस निजपुत्रें । ऐसें चरित्र सांगीतलें ॥९३॥
ही कथा ऐकतां तये वेळा । गंहिवरें करोनि कंठ दाटला ।
टपटपां आसुवें वाहती डोळां । म्हणे कोण सांवळां सोडवील ॥९४॥
एकदां लवंडिला गोरस । यास्तव बांधिला कृष्णास ।
माय नव्हे ते आहे लाल । मजला भासे साजणीं ॥९५॥
मग प्रेमयाबायी पुत्रासि म्हणे । संसार निरविला तुजकारणें ।
मी सत्वर गोकुळीं जाऊन । सोडवीन कृष्ण स्वहस्तें ॥९६॥
ऐसा रीतीं बोलोनि वचन । कुडींतूनि तत्काळ सोडिला प्राण ।
घरीं उतरले वैष्णवजन । ते निजदृष्टीनें पाहती ॥९७॥
एकमेकांसि काय बोलती । धन्य प्रेमाबायीची भक्ती ।
हृदयी चिंतोनि कृष्णमूर्ती । झाली पावती निजधामा ॥९८॥
परिमळ तुळशीं सुमनें बरीं । आकस्मात वर्षली तिजवरी ।
हे आश्चर्य देखोनि नेत्रीं । जयजयकारी गर्जती ॥९९॥
देह निर्वाह झालिया निश्चिती । पुत्रानें घातली पुण्यतिथी ।
झाली सत्कीर्ती जनांत ॥१००॥
आणिक चरित्र रसाळ गहन । सादर ऐका भाविक जन ।
एक शिळाबायी म्हणवोन । सुलक्षणा राजकन्या ॥१॥
लहान वय असतां जाण । लेहूं घातली पितयानें ।
पंडित ब्राह्मण घरीं ठेवून । म्हणे अभ्यासी लावणें कन्येसी ॥२॥
पितया सांगतां ऐशा रीतीं । लेहूं शिकविली ते गुणवती ।
शाळग्राम विष्णुमूर्ती । सद्गुरु पूजिती नित्य काळीं ॥३॥
अर्चन करितां एके दिनीं । शिळाबायी पाहतसे नयनीं ।
पंतोजीस म्हणे तेच क्षणीं । माझी विनवणी अवधारा ॥४॥
मज नित्य पूजावयाकारणें । शाळग्राम शिळा एक देणें ।
म्हणोनि सद्भावें करी नमन । निजप्रीतीनें तेधवां ॥५॥
कन्येचा अतिशय देखोनि बहुत । पंतोजीनें केली युक्त ।
चोपडा गोटा पाषाण पाहत । म्हणे शाळग्राम निश्चित हा पूजीं ॥६॥
ऐसी ऐकोनि वचनोक्‍ती । परम संतोष जाहला चित्तीं ।
आसन गवाळें उपकरणें निश्चिती । पाहूनि करिती तैसेंची ॥७॥
प्रातःकाळीं करोनि स्नान । मांडीतसे देवार्चन ।
पंतोजी कैसें करितो अर्चन । त्याजप्रमाणें आपण करी ॥८॥
मंत्र तों नये तिजप्रती । परी भावविश्वास दृढ चित्तीं ।
देखोनि तिची सप्रेम भक्ती । तेथेंचि श्रीपती प्रगटला ॥९॥
भक्‍तीची आवडी वैकुंठराया । शहाणपण नावडेचि तया ।
भक्‍तीवांचोनि जे जे क्रिया । तरी साक्षात्कार तया नयेची ॥११०॥
शिळाबायीचा सप्रेम भाव । पाषाणांतचि प्रगटला देव ।
आवडीची पूजा घेत माधव । प्रीती अपूर्व देखोनी ॥११॥
हा मातापितयांसि भाव न कळे । म्हणती लेंकरुं खेळतसे खेळ ।
दिवसंदिवस तये वेळ । उपवर तत्काळ ते झाली ॥१२॥
मग वर पाहूनि मांडळिक भूपती । लग्न केलें सत्वर गती ।
चार दिवस सोहळा झालिया निश्चिती । सासुर्‍यां पाठविती कन्येतें ॥१३॥
देवपुजेची पेटारी । सवें घेतली बरोबरी ।
प्रथम दिवसीं वाटेकरी । आरती करी निजभावें ॥१४॥
तिचा भ्रतार परम खळ । त्याणें दृष्टीसी पाहिलें सकळ ।
देवपूजेची पेटारी आहे जवळ । हा वृत्तांत कळे त्यालागीं ॥१५॥
मग शिळाबायीसि न कळत । पेटारी बाहेर घेऊनि जात ।
अवघीं उपकरणीं विखरोनि त्वरित । डोहांत टाकित नदीच्या ॥१६॥
चित्तीं धरोनि कुबुद्धि । नाश केला तये संधीं ।
म्हणे कांतेची परमार्थ उपाधी । तोडिली व्याधी हे बरें ॥१७॥
मग उदयासि येतां तमारी । स्नान करितसे सुंदरी ।
तों देव पूजेची पेटी । पाहतां सत्वरीं दिसेना ॥१८॥
म्हणोनि चिंताक्रांत होय । म्हणे शाळग्राम झाला काय ।
हा जीव त्यजीन लवलाहें । चित्तीं निश्चय दृढ केला ॥१९॥
म्हणे देवाधिदेवा वैकुंठपती । कांहीं अंतर पडिलें भक्‍तीं ।
टाकूनि गेलासि मजप्रती । वाटती खंती बहु तुझी ॥१२०॥
कंठ जाहला सद्गदित । नेत्रीं वाहती अश्रुपात ।
म्हणे देवपूजा न सांपडतां सत्य । व्यर्थचि जीवित न ठेवीं ॥२१॥
सासुसासरा बहुत सांगती । भ्रतार संबोखीत नाना रीतीं ।
परी अन्न उदक न सेवीच सती । निश्चय चित्तीं दृढ केला ॥२२॥
ऐसें चार दिवस लोटतां निर्धारीं । शिळाबायीसि पावला श्रीहरी ।
तिच्या पंतोजीचें रुप धरी । मग दीधली पेटारी स्वप्नांत ॥२३॥
शिळाबाई सावध होय । तों देवपूजा सन्निध आहे ।
मग स्नान करोनि लवलाहें । अर्चन पाहे करीतसे ॥२४॥
ते भ्रतारानें देखोनि नयनीं । परम आश्चर्य करीतसे मनीं ।
म्हणे एक एक वस्तु एके ठिकाणीं । भिरकावूनि दीधली म्यां ॥२५॥
बुडी देऊनि उदकांत जाण । गोळा करोनि आणिलें कोणें ।
मग परम अनुतापला मनें । म्हणे व्यर्थचि छळण म्यां केलें ॥२६॥
कांतेचा निश्चय अपूर्व । तत्काळ पावला देवाधिदेव ।
भ्रतारासि येतांचि हा अनुभव । मग भक्त वैष्णव तोही झाला ॥२७॥
आणिक चरित्र रसाळ वाणी । श्रोतीं सादर ऐकिजे कानीं ।
मांडलिक राजा हिंदुस्थानीं । कांता सुलक्षणी तयाची ॥२८॥
मत्स्य कच्छ वराह व्यक्ती । नरसिंह वामन भार्गवमूर्ती ।
रामकृष्णादि येतां जयंती । उत्सव प्रीती करीतसे ॥२९॥
मखरें करोनि नानारीतीं । अर्चनीं पूजीत विष्णुमूर्ती ।
अन्न देतसे सर्वांभूतीं । कीर्तन करिती वैष्णव ॥१३०॥
एकादशीस हरिजागर । विष्णुभक्ति वाढविली थोर ।
नामस्मरण सप्रेमभर । दिवसरात्र करीतसे ॥३१॥
नरपाळ मांडलिक नृपवर । तो असे तिचा निजभ्रतार ।
अंतरनिष्ठ वैष्णववीर । बाह्यात्कार नावडे त्यासी ॥३२॥
न करीच विष्णु अर्चन । श्रवणीं नायके हरिकीर्तन ।
वाचेसि न करी नामस्मरण । यास्तव जन निंदी तया ॥३३॥
म्हणती कांता भाविक परम सुशीळ । परी भ्रतार इचा असे खळ ।
व्यर्थ आयुष्य दवडिलें सकळ । चित्तीं घननीळ आठवीना ॥३४॥
ऐशा रीतीं निंदीती जन । परी अंतरनिष्ठ नृपनंदन ।
चित्तीं देवाची आठवण । एकही क्षण न विसंबे ॥३५॥
तंव कोणे एके दिवसीं । राणी म्हणे भ्रतारासि ।
कांहीं विष्णु भक्ति घडावी तुम्हांसी । ऐसें मजसी वाटतें ॥३६॥
ऐकोनि म्हणे नृपनाथ । माझा देह विषयासक्त ।
यास्तव न रुचे भक्तिपंथ । ऐसें बोलत तिजलागीं ॥३७॥
परी अंतरीं प्रेमाचा ओलावा । एकही क्षण न विसरेचि देवा ।
लोकांसि संसारि दिसे बरवा । परी अंतरभावा न जाणती ॥३८॥
एके दिवशीं नृपनाथ । निजला होता मंदिरांत ।
शरीर कानवडें करितां निश्चित । तों राम अवचित वाचेसि ते ॥३९॥
यें कांतेनें ऐकोनि ते अवसरीं । परम संतोष मानीत अंतरीं ।
मग उदयासि येतांचि तमारी । उत्सव मंदिरीं आरंभिला ॥१४०॥
विष्णुपूजन हरिकीर्तन । ब्राह्मणांसि सत्पात्रीं देतसे दान ।
तों राजा पुसे तिजकारण । आज उत्सव पूर्ण कां करिसी ॥४१॥
राणी तयासि उत्तर देत । तुम्ही निद्रित होतां यामिनींत ।
तों मुखांतूनि राम निघत । तें म्यां सावचित्त ऐकिलें ॥४२॥
मग परमसंतोष जाहला अंतरीं । म्हणोनि उत्सव मांडिला घरीं ।
ऐसें सांगतांचि सुंदरीं । नरपाळ करी काय तेव्हां ॥४३॥
म्हणे राम निघाला देहांतून । तरी आतां ठेवावें कासया जिणें ।
ऐसें म्हणोनि नृपनंदनें । सोडिला प्राण तत्काळ ॥४४॥
ऐसें कौतुक होतांचि पूर्ण । सकळ पाहती वैष्णव जन ।
अंतरनिष्ठ राजा म्हणून । कळली खूण सकळासी ॥४५॥
भ्रताराची निष्ठा गाढी । देखोनि राणी प्राण सोडी ।
उभयतांनीं साधूनि घडी । जोडिली जोडी देवाची ॥४६॥
ऐसा भक्‍तीचा निश्चय देख । एका परीस आगळे एक ।
अंतरीं धरोनि वैकुंठनायक । सप्रेम सुख भोगिती ॥४७॥
आणिक कथा रसाळ गोमटी । सादर ऐकतां कर्णसंपुटीं ।
त्यावरी करोनि कृपादृष्टी । पावे संकटीं जगदात्मा ॥४८॥
एक पिलाबायी प्रधान कुमरी । नित्य विष्णूचें अर्चन करी ।
तों भ्रतार स्मरोनि गेला सत्वरी । मग पितयाचें घरीं ते राहे ॥४९॥
पिताही काळें निमोनि गेला । परी दोघे बंधु होते तिजला ।
त्यांणींच तिचा प्रतिपाळ केला । तों कलह वाढला दोघांत ॥१५०॥
दोघांनींही दोन गांव भले । बळकावोनि विभक्‍त झाले ।
तों धाकटया बंधूनें काय केलें । सैन्य ठेविलें झुंजावया ॥५१॥
मग वडील बंधूचा गांव निश्चित । त्याणें लुटूनि केला फस्त ।
पिलाबायीचें देवतार्चन समस्त । वाताहत जाहलें ॥५२॥
नित्य नेम सारिल्याविण । पिलाबायी न घेचि अन्न ।
बंधूसि सांगूनि पाठविलें तिणें । कीं शोध करणें म्हणोनियां ॥५३॥
त्याणेंही तल्लास केला बहुत । परी देवतार्चन न सांपडेचि सत्य ।
मग पिलाबायीस सांगूनि पाठवित । येथें येऊनी त्वरित पाहें तूं ॥५४॥
मग जाऊनि त्याच्या गांवांस । शोध केला बहु वस ।
परी विष्णुमूर्ति कोठेंही नसे । पांच उपवास जाहले ॥५५॥
तिचा निश्चय देखोनि मनीं । तत्काळ पावले चक्रपाणी ।
विप्रवेषें स्वप्नीं येउनी । देवतार्चन आणूनी दीधलें ॥५६॥
ऐसा चमत्कार दृष्टीसि देखिला। मग धाकुटया बंधूसि अनुताप झाला ।
म्हणे म्यां व्यर्थ कलह केला । मग शरण गेला बंधूसी ॥५७॥
म्हणे मी अपराधी पूर्ण । तुम्हांवरी आलों सैन्य घेऊन ।
वाताहत झालें देवतार्चन । जगज्जीवन शिणविला ॥५८॥
ऐसा पश्चात्ताप धरोनि चित्तीं । सख्यत्वें उभयतां भेटती ।
पिलाबायीचे शिष्य होती । अनुग्रह घेती सद्भावें ॥५९॥
नित्य सद्भावें सेवा करितां । साक्षात्कार पावले उभयतां ।
आणिक चरित्र रसाळ कथा । सादर श्रोतां परिसिजे ॥१६०॥
संत राजा नृपवर । साधुसेवेसि अति तत्पर ।
त्याची कन्या होती उपवर । लग्न सत्वर नेमिलें ॥६१॥
लग्न तों जाहलें सत्वर । परी कन्येसि मिळाला अभक्तवर ।
विष्णुमहिमा भक्तिपर । त्यासि अणुमात्र कळेना ॥६२॥
रमाबायी वैष्णव कुमरी । दीधली अभक्‍ताचें घरीं ।
ज्याच्या भक्ति लवलेश निर्धारीं । सर्वथा अंतरीं असेना ॥६३॥
श्रीविष्णुचें अर्चन पूजन । कोणी न करिती नामस्मरण ।
मग संतसेवन घडेल कोठून । विषयांध परिपूर्ण सर्वही ॥६४॥
तेणें रमायाबीचें चित्त । सर्वकाळ चिंताक्रांत ।
म्हणे अभक्‍ताची लाधली संगत । कैसी मात करावी ॥६५॥
पितयानें शोध न करोनि अंतरीं । मज दीधलें अभक्‍ताचें घरीं ।
पूर्वजन्मींचा ठेवा निर्धारीं । बळत्कारीं तो आला ॥६६॥
ऐसे लोटता दिवस फार । तंव ते जाहली गरोदर ।
नवमास भरतांचि साचार । सगुण पुत्र जाहला ॥६७॥
पुत्र भ्रतार धन धान्य घरीं । परी सर्वथा चिंतातुर अंतरीं ।
म्हणे कृपावंता वैकुंठविहारी । तुजवीण क्षणभरी कंठेना ॥६८॥
हृदयीं ध्यातें तुझे पाय । आणिक कोणाचा नाहीं आश्रय ।
कधीं करिशील माझी सोय । अभक्‍तासि प्रत्यय दाखवोनी ॥६९॥
ऐसी इच्छा धरिली मनीं । तों एकदा पातली हरिदिनी ।
पशु मारावया लागोनी । भ्रतार सदनीं आणितसे ॥१७०॥
रमाबायी वर्जीतसे त्यासी । म्हणे आजि विष्णुव्रत एकादशी ।
हिंसा कर्म घडतां प्राणियासी । तरी नरकवासी होतसे ॥७१॥
ऐसें शिकविलें नानापरी । परी तो नाइके दुराचारी ।
मांस खाइरियासि निर्धारीं । दया अंतरीं उपजेना ॥७२॥
हरिदिनी एकादशी व्रत । तो दिवसीं पशु मारिला हातें।
रमाबायी चिंताक्रांत । म्हणे कैसी मात करावी ॥७३॥
एक भाविक एक कुटिळ । एक प्रेमळ एक तो खळ ।
जैसा राहु आणि चंद्र शीतळ । मिळणी मिळे अवचितां ॥७४॥
रमाबायीस तैसी परी । झाली असे ते अवसरीं ।
मग मनुष्य पाठवूनि नगरांतरीं । म्हणे समाचार सत्वरी एक आणा ॥७५॥
आपुल्या नगरांत साधुसंत । आज आले असतील निश्चित ।
तरी मज येऊनि सांग त्वरित । ऐसें सांगत तयांसी ॥७६॥
भृत्य सांगतसे पाहून । नगरीं उतरले वैष्णव जन ।
मग रमाबायी विष घेऊन । पुत्राकारणें देतसे ॥७७॥
ऐसें विपरीत करुनि तिणें । पाळणियांत निजविलें तान्हें ।
त्याचे तों तात्काळ गेले प्राण । कळलें वर्तमान सकळांसी ॥७८॥
घरचीं सकळ मनुष्यें जाण। अट्टहासें करिती रुदन ।
परी लेंकुराची माता संतोष मनें । नामस्मरण करीतसे ॥७९॥
तंव राजा राणीसि वचन बोलत । परम कठीण तुझें चित्त।
रुदन न करिसीच किंचित । आश्चर्य वाटत मजलागीं ॥१८०॥
रमा उत्तर देतसे तया । नाशवंताचा शोक कासया ।
शेवटीं जाय नासोनिया । दिसती माया ओडंबर ॥८१॥
कृपेनें अवलोकितां श्रीहरी । विघ्नें निरखती नानापरी ।
जरी संत येतील आपुले घरीं । तरी उपाय सत्वरी सांगतें ॥८२॥
राजा पुसे राणीकारणें । कोणता उपाय सांग त्वरेनें ।
ती म्हणे संताचे चरण धुवोन । तीर्थ पाजणें लेंकुरासी ॥८३॥
तेणेंच बाळक उठेल त्वरित । राजा पुसे कोठे आहेत संत ।
रमा म्हणे देउळांत । उतरले आहेत जाणपां ॥८४॥
राजा विस्मित चित्तांत । घरासि आणिले वैष्णव भक्त ।
मग भाव धरोनि चित्तांत । संतांसि पूजित स्वहस्तें ॥८५॥
घेऊनि त्यांचें चरणामृत । घातलें लेंकुराच्या मुखांत ।
त्याचे प्राण परतले त्वरित । निद्रित जागृत होय ॥८६॥
हा चमत्कार देखतांचि अपूर्व । रायाचा बैसला भक्तिभाव ।
दुर्बुद्धि टाकोनियां सर्व । मग भक्तवैष्णव जाहला तो ॥८७॥
नित्य करीत विष्णु अर्चन । वैष्णव भक्तांचें पूजन ।
श्रवण करीत हरिकीर्तन । नामस्मरण सर्वदा ॥८८॥
रमाबायीचा निश्चय थोर । विष देऊनि मारिला कुमर ।
संकटीं पावला रुक्मिणीवर । चमत्कार थोर दाखविला ॥८९॥
आणिक कथा महारसिक । एक रामराजा परम भाविक ।
तो श्रीरामाचा उपासक । सप्रेम सुख भोगीतसे ॥१९०॥
ध्यानीं मनीं तयासी । चित्तीं वसे अयोध्यावासी ।
रामनाम दिवसनिशी । छंद वाचेसी सर्वदा ॥९१॥
रामाचा प्रताप ज्या ठिकाणी । तेचि कथा ऐकतसे श्रवणी ।
परी सीताहरन नायकेचि कानीं । दुःखित वनीं राम जेथें ॥९२॥
यजमानाचें मनोगत । जाणोनि पुराणिक तेंचि सांगत ।
तों पंडित झालिया व्यथित । मग निजपुत्रातें काय सांगे ॥९३॥
सीताहरण नावडेचि राया । तरी आणिक कथा सांगावी तया ।
पितयासीं आवश्य म्हणोनियां । राजद्वार ठाया तो गेला ॥९४॥
पितयानें दिधली शिकवण । त्या गोष्टीचें नसेचि स्मरण ।
पुस्तक सोडोनि रामायण । सीताहरण वाचीतसे ॥९५॥
श्रीराम असतां पंचवटी । तों राक्षस भाव दाखवीत कपटी ।
कांचनमृग उठाउठी । होऊनि दृष्टीं पडतसे ॥९६॥
तों हात जोडोनि सीतासती । श्रीरामासि करीत विनंती ।
हा मृग वधोनि सत्वर गती । कंचुकी मजप्रती करावी ॥९७॥
जाणोनि पुढील भविष्योत्तर । धनुष्य बाण घेतलें करें ।
मृग वधावया सत्वर । गेला रघुवीर वनासी ॥९८॥
मग रावण होऊनि संन्यासी । पातला भिक्षा घ्यावयासी ।
हिरोनि नेलें जानकीसी । ऐकोनि रायासी क्रोध आला ॥९९॥
पुराणिकें सांगतां सीताहरण । रायासी आवेश आला दारुण ।
मग प्रधानासी काय म्हणे । सकळ सैन्य सिद्ध करा ॥२००॥
ऐसी आज्ञा होतांचि त्वरीत । रायाचें सैन्य आलें तेथ ।
शस्त्रास्त्रें घेऊनि समस्त । आले त्वरित ते ठायीं ॥१॥
रामराय म्हणे ते समयीं । रावणें हरिली सीतादेवी ।
लंकेसि गेला लवलाहीं । तरी चला सर्वही त्यामागें ॥२॥
ऐसें सांगूनि सकळ शूरां । राजा पातला समुद्रतीरा ।
वधावयासि दश शिरा । जळांत सत्वर प्रवेशला ॥३॥
त्याचा भावार्थ पाहूनि थोर । संकटीं पडिले रघुवीर ।
मग सीता घेऊनि कडियेवर । प्रगटले सत्वर तें ठायीं ॥४॥
रामरायासि म्हणे रघुपती । ही सीता रावणें नेली होती ।
मग आम्ही घेवोनि सत्वरगती । सोडवोनि निश्चिती आणिली ॥५॥
बाण लावोनि दशानन । वधोनि टाकिला आपण ।
आतां लंकेसि कासया करितोसि गमन । कांहींच कारण असेना ॥६॥
ऐसें बोलती रघुनंदन । चित्तीं पावला समाधान ।
मग समुद्रा बाहेर येऊन । जानकीजीवन पूजिला ॥८॥
भगवत्प्राप्तीचें लक्षण । येथें मुख्य निश्चय कारण ।
येचविषयीं अनुसंधान । ऐका सज्जन भाविकहो ॥९॥
एक नर हरिदास निश्चिती । होता वाढे जगन्नाथी ।
भजन करीत सप्रेमयुक्ती । स्वरुपीं वृत्ती लावोनियां ॥२१०॥
तयाचे अंगीं निश्चित । चौसष्टी कळा मूर्तिमंत ।
श्रीहरीचे अवतार बहुत । सोंगें आणित निजप्रीती ॥११॥
ईश्वरकृपेचेनि पडिभारें । तयासि होतसे साक्षात्कार ।
सोंगाचे मुखोटे करोनि फार । अवतार चरित्र दाखवी ॥१२॥
इष्टमित्र वैष्णवभक्त । गीत वाद्यें असती संगीत ।
ऐशारीतीं करीतसे लळित । तों चरित्र अद्भुत काय झालें ॥१३॥
नरसिंह अवतार सोंग जाण । निजांगें घेतसे तो आपण ।
दुसरा हिरण्यकशिपु करुन । स्तंभ फोडून निघाला ॥१४॥
प्रल्हादानें करितां स्मरण । निघाला कागदाचा स्तंभ फोडून ।
मग हिरण्यकशिपु आडवा घेऊन । तयासि मारुन टाकिलें ॥१५॥
नखें विदारुनि तये वेळां । स्वहस्तें आंतडीं घातलीं गळा ।
ऐसें सकळांनीं देखोनि डोळां । हाहाकार झाला ते समयीं ॥१६॥
आज मृगजळाच्या पुरांत निश्चिती । कैसा बुडाला ऐरावती ।
नातरी स्वप्नींचीच सैन्यसंपत्ती । तेणें जिंतिली भूपती प्रत्यक्ष ॥१७॥
कां अगस्त्यमुनीच्या सोंगें निश्चित । कैसा प्राशिला सरितानाथ ।
कां लांकडाच्या वज्रें त्वरित । भंगला पर्वत कैशारीतीं ॥१८॥
नातरी दोरीच्या सर्पे निश्चिती । कैसा डंखिला परीक्षिती ।
पाषाणाचा उडोनि मारुती । कैसा गभस्ती गिळियेला ॥१९॥
नातरी चित्रींच्या हुताशनें । कैसें जाळिलें खांडववन ।
तैसेंचि आज आलें घडोन । सकळ जन बोलती ॥२२०॥
एक म्हणती जन्मांतर । उभयतांचें होतें वैर ।
यास्तव सोंग आणूनि थोर । प्राण सत्वर घेतला ॥२१॥
प्रेतवत निमाला प्राणी । तयासि आप्त होती कोणी ।
ते रायासि सांगती जावोनी । आद्यंत करणी जे झाली॥२२॥
यावरी म्हणे नृपवर । प्रेतासि द्या अग्निसंस्कार ।
मग त्याणें साधिलें वैर । तो न्याय साचार विचारुं ॥२३॥
ऐसें सांगतांचि भूपती । मग केली तयाची सद्गती॥
नरहरीसि त्याचे बंधु जपती । सूड म्हणती घेऊं आम्ही ॥२४॥
मग युक्ति करीतसे नृपनाथ । नरहरीसि मागुती सोंग देत ।
तयासि करुनि दशरथ । म्हणे चमत्कार येथ पाहावा ॥२५॥
आणिक सुंदर मुलें पाहोनियां । राम लक्ष्मण केलें तयां ।
एक स्त्री रागीट पाहावोनियां । ती केली कैकया दुर्मती ॥२६॥
गीत वाद्य लावोनि संगीत । हरिदास गाती कीर्तनांत ।
बाळकांड वाल्मीकिकृत । तें अनुसंधान निश्चित लाविलें ॥२७॥
भद्रासनीं बैसतां रघुनाथ । तों कैकया म्हणे दशरथातें ।
त्वां दीधलें भाक वचनातें । आठवण चित्तांत करी राया ॥२८॥
इतुकेंच मागतें तुज लागोनी । कीं रामलक्ष्मण पाठवावें वनीं ।
आणि माझा भरत सुलक्षणी । राज्यासनीं बैसवावा ॥२९॥
जाणोनि कैकयीचें मनोगत । वनवासा चालिला रघुनाथ ।
तों दशरथाचें सोंग दीधलें ज्यातें । त्याणें आकांत मांडिला ॥२३०॥
कैकयीप्रती काय बोलत । तूं आपलें राज्य घेई समस्त ।
परंतु माझा रघुनाथ । नको वनांत पाठवूं ॥३१॥
ऐशी ऐकोनियां वार्ता । श्रीराम नमस्कारी दशरथा ।
सवें घेवोनि लक्ष्मण सीता । होय निघता वनासी ॥३२॥
ऐसें देखोनि ते अवसरीं । शोक करीतसे वेषधारी ।
गडबड लोळे धरणीवरी । म्हणे जातोसि दुरी रघुनाथा ॥३३॥
श्रीराम माझा जिवलग प्राण । श्रीराम माझें गुप्त ठेवण ।
श्रीराम माझा विसावण । जातसे टाकून याकाळीं ॥३४॥
श्रीराम माझा परब्रह्ममूर्ती । श्रीरामावांचोनि मजप्रती ।
शून्य दिसती दशदिशा ॥३५॥
श्रीराम माझें आत्मस्वरुप । त्यावरी कैकयी धरिला कोप ।
आणिला अभिशाप मजवरी ॥३६॥
श्रीरामचंद्र तुजवांचुनी । मज तों संसारीं नसेचि कोणी ।
मायबाप बंधुबहिणी । श्रीरामवांचोनी मज नाही ॥३७॥
कैकयीची ऐकोनि दुर्बुद्धी । श्रीराम वनासि गेला आधीं ।
आतां परतोनि येईल कधी । हे मज त्रिशुद्धी कळेना ॥३८॥
श्रीराम प्राणाचाही प्राण । वनासि गेला मज टाकून ।
आतां काय वागवूं जिणें । म्हणोनि प्राण सोडिला ॥३९॥
ऐशी सोंग संपादणी । केली असे तये क्षणीं ।
लोक जवळ पाहतीं येउनी । तों श्वास परतोनी न येची ॥२४०॥
अंगासि हात लावोनि पाहत । तों उष्णता नसे किंचित ।
म्हणती श्रीरामस्वरुपीं ठेवूनि चित्त । सायुज्य मुक्ती पावला ॥४१॥
सोंगा सारिखी संपादणी । ते आज साक्षात देखिली नयनीं ।
म्हणवोनि वैष्णव मुनी । पुष्पें सुमनें वर्षती ॥४२॥
संत साक्षात जेव्हां असती । तेव्हां विकल्पीं द्वेषी निंदितीं ।
निमोनि गेलिया करिती स्तुती । ऐशीच रीती जनाची ॥४३॥
अहो भक्तलीलामृत ग्रंथ । हाचि क्षीराब्धि जाणावा निश्चित ।
तो देवाधिदेव लक्ष्मीकांत । वास्तव्य येथ करीतसे ॥४४॥
जो अनंतशायी जगज्जीवन । असंख्य अपार त्याचे गुण ।
महीपति त्याचा बंदीजन । गातसे सद्‌गुण कीर्तनी ॥४५॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । बेचाळिसावा अध्याय रसाळ हा ॥२४६॥ओव्या॥॥२४६॥