श्रीगणेशाय नमः ।
ऐका श्रोतेहो भाविक प्रेमळ । कृपेनें विलोकितां दीनदयाळ ।
मुके होऊनि वाचाळ । वदतसे सकळ शास्त्रार्थ ॥१॥
श्रीहरिचेनि कृपाबळें । महापर्वत उल्लंघी पांगुळ ।
बरड गोटे जे केवळ । परीस तत्काळ ते होती ॥२॥
खैर बाभुळीचा तरु । तोही होईल कल्पतरु ।
जरी कृपा करिती जगद्गुरु । होईल संसारु सुखाचा ॥३॥
महाविष प्राशितांच जाण । तें होईल अमृतासमान ।
खडे होतील चिंतामण । करुणाघन तुष्टल्या ॥४॥
मारिता वैरी जो दुर्धर । तोही होईल लोभापर ।
पळोनि जातील यमकिंकर । शार्ङगधर रक्षी जया ॥५॥
उदकांत बुडतां सत्वरी । तरी कूर्मरुपें रक्षिल श्रीहरी ।
तयासि घेऊन पृष्टीवरी । पैलतीरीं काढिल ॥६॥
त्याच्या कृपेनें निश्चिंत । न होय तेंचि घडोनि येत ।
ऐसी मज आली प्रचित । अनुभवें वृत्तांत अवधारा ॥७॥
बुद्धिहीन मतिहीन निश्चितीं । ऐसें सर्वत्र लोक जाणती ।
आणि ग्रंथ वदवितो मूढा हातीं । लाघवी श्रीपती म्हणोनिया ॥८॥
मागिले अध्यायीं कथा सुंदर । चांगदेवें पाहिलें पंढरपुर ।
मग प्रसन्न होऊनि रुक्मिणीवर । दीधला मंत्र षडक्षरी ॥९॥
देवासि पुसोनि ते अवसरी । कुटुंबासहित आले घरीं ।
जागृती सुषुप्तीं स्वप्नांतरीं । भरला अंतरीं पांडुरंग ॥१०॥
श्रवण मनन हरिकीर्तन । नित्य होतसे वेदांत श्रवण ।
ऐकावयासि येती जन । निज प्रीतीनें आपुल्या ॥११॥
चारा ध्यावया विहंगम याती । स्वइच्छेनें आपुल्या जाती ।
कीं शर्करेपासी निज प्रीतीं । मुंगिया मिळती अनेक ॥१२॥
ना तरीं उगवतां रोहिणीकांत । चकोर आदरें तयासि लक्षित ।
कीं उदयासि येतां आदित्य । विकास पावत कमळिणी ॥१३॥
कां नृपवर बैसतां जये क्षितीं । तेथेंचि मिळे सैन्य संपत्ती ।
कीं दातयापासीं याचक येती । कामना चित्तीं धरुनियां ॥१४॥
तैशाच रीतीं भाविक प्रेमळ । सर्वदा वसती चांगया जवळ ।
श्रवण मनन सर्वकाळ । करितां वेळ कंठिंती ॥१५॥
कांहीं एक लोटतां दिवस । तों चरित्र वर्तलें अति सुरस ।
चांगदेव पूजा करितां मानस । तों पंढरीनिवास पातले ॥१६॥
साक्षात परब्रह्म गुणमूर्ती । पुढें देखतसे अवचितीं ।
शंख चक्रें आयुधें हातीं । मकराकृती कुंडलें ॥१७॥
कासेसि दिव्य पीतांबर । श्रीमुख साजिरें मनोहर ।
चरणीं नेपुरें वांकी तोडर । ठाण सुकुमार साजिरें ॥१८॥
ऐसें परब्रह्म घन सांवळें । रुप प्रगटलें तये वेळें ।
चांगया पाहत उघडोनि डोळे । चरणकमळें लक्षोनियां ॥१९॥
सर्वोपचारें पूजिला हरी । संतोष जाहला निज अंतरीं ।
तों पांडुरंग म्हणती ते अवसरीं । तूं गोदातीरीं राहे आतां ॥२०॥
चांगदेव म्हणतसे अधोक्षजा । म्यां नित्य करावी कोणाची पूजा ।
जेथें सप्रेम भाव बैसेल माझा । गरुडध्वजा तें सांग ॥२१॥
ऐसें पुसतांचि भक्त प्रेमळ । मग प्रसन्न झाले घननीळ ।
मूर्ति केशवाची गंडकी शीळ । प्रगट तत्काळ ते झाली ॥२२॥
तों पांडुरंग बोले ते अवसरीं । या मूर्ति संचरलों मी हरी ।
तरी तुवां राहोनि । सर्वोपचारीं पूजावें ॥२३॥
ऐशा रीतीं बोलोनि वचन । देव पावलें अंतर्धान ।
कीं चांगयाचें हृदयभुवन । तेथें लपोन राहिला ॥२४॥
मग सकळ ग्रामवासी नरा । चांगदेव पुसती त्या अवसरा ।
आम्ही घेऊन सहपरिवारा । गोदातीरा वास करुं ॥२५॥
ऐसें पुसतां योगेश्वर । क्षेत्रवासी चिंतातुर ।
म्हणती आम्हांसी टाकूनि जातां सत्वर । तरी नाहीं आधार संसारी ॥२६॥
ऐशी ऐकोनियां ग्लांती । मग चांगदेव तयांसि अभय देती ।
म्हणती तुम्हीं इच्छा धराल जे चित्तीं । ते मनोरथ पुरती तत्काळ ॥२७॥
मग आपुल्या हस्तें साचार । तेथें स्थापिला प्रस्तर ।
जे जैसा नवस कल्पिती नर । तो मनोरथ पुरे तयांचा ॥२८॥
ऐसा हा चमत्कार पाहीं । अद्यापि असें तया ठायीं ।
जैसा ज्याचा भाव पाहीं । तैसा घडोनि सर्वही ये तयां ॥२९॥
यापरी जे क्षेत्रवासी जन । केलें तयांचें समाधान ।
मग कुटुंबासह वर्तमान । चांगदेव तेथोन निघाले ॥३०॥
बोळवावयासि योगेश्वर । सकल निघाले लहान थोर ।
रुदन करिती नारीनर । सप्रेम अंतर जयांचें ॥३१॥
म्हणती स्वामी जाताति येथून । आम्ही झालों भाग्यहिन ।
गोदातीरींचे सभाग्य जन । उघडलें प्राक्तन तयांचें ॥३२॥
ऐशा रीती वदोनि गोष्टी । ग्रामवासी होताति कष्टी ।
जैसा मथुरेसि जातां जगजेठी । गोकुळ हिंपुटी होतसे ॥३३॥
जैसा देव तैसा भक्त । सर्वथा अंतर नसे यांत ।
जैसे पुष्प नामें मकरंद तद्वत । एकमेकांत असती ॥३४॥
हाटक आणि त्याची कांती । नामें दोन परी एकचि असती ।
कां मुक्ताफळ आणि ढाळ निश्चितीं । द्वैत त्यांजप्रती असेना ॥३५॥
भास्कर आणि त्याचें किरण । एकचि परी नामें दोन ।
अमृत आणि स्वाद जाण । नामाभिधानें दोन जैसीं ॥३६॥
चंद्रमंडळीं अमृत निश्चित । कीं समुद्रामाजीं कंल्लोळ भासत ।
कीं गाईचे पोटीं दूध राहत । तैसे देवभक्त समरस पैं ॥३७॥
भक्तीं वाढवितां देवाचा महिमा । देवें दासासि दीधला प्रेमा ।
तेणें सुकाळ झाला तुम्हां आम्हां । चरित्र नामा ऐकावया ॥३८॥
असो नारायण डोहींच्या नारीनरां । चांगयाचा वियोग न साहे अंतरा ।
समस्तीं बोळवोनि त्या अवसरा । परतोनि घरांते आले ॥३९॥
प्रस्तर स्थापितां योगेश्वरें । तेथें सद्भाव धरितां नरें ।
त्याचा मनोरथ तत्काळ पुरे । थोर चमत्कार ते ठायीं ॥४०॥
इकडे सवें घेऊनि केशव मूर्ती । चांगदेव पथ क्रमिती ।
ध्यानीं मनीं रुक्मिणीपती । वेधली वृत्ती सर्वदा ॥४१॥
कुटुंबासह वर्तमान । पुण्यस्तंभासि आले त्वरेन ।
होता गोदेचें दर्शन । साष्टांग नमन पैं केलें ॥४२॥
परम अनुताप धरोनि चित्तीं । स्नान केलें पुण्य सरितीं ।
म्हणे भवपाश तोडूनि सत्वर गतीं । सायुज्य मुक्‍ती दे माते ॥४३॥
श्रीविष्णुचरणा पासोनि जाण । तुझा उगम झाला पूर्ण ।
म्हणोंनि मस्तकीं कैलासरमण । निज प्रीतीनें धरीतसे ॥४४॥
गौतम मुनि श्रेष्ठ थोर । त्याणें प्रसन्न केला श्रीशंकर ।
मृत्यु लोकासि आणिलें सत्वर । जगदुद्धार करावया ॥४५॥
तुझें दृष्टीसि पडतां नीर । शत जन्मांचें दुरित हरे ।
स्नान करितां जन्म सहस्त्र । होतसे नर शुद्ध तेव्हां ॥४६॥
ऐशी गोदा जगदुद्धारिणी । दैवें करोनि देखिला नयनीं ।
मज कृपादृष्टीं विलोकुनी । आपुले उगमीं ठाव द्यावा ॥४७॥
ऐशा परी करोनि स्तुती । स्नान सारिलें सत्वर गतीं ।
नित्य नेम सारोनि निश्चितीं । दर्शना जाती शिवाच्या ॥४८॥
सोमतीर्थीं करोनि स्नान । घेतलें रामेश्वराचें दर्शन ।
षोडशोपचारें केलें पूजन । निज प्रीतीनें आपुल्या ॥४९॥
बिल्वपत्राची लाखोली । वाहोनि अर्चिला चंद्रमौळी ।
मग वाहोनियां पुष्पांजळी । संप्रदाय मेळीं बैसले ॥५०॥
तों पाकसिद्धि झाली समस्त । मग पंचमहा यज्ञ करीत ।
पंक्‍तीसि घेऊनि ब्राह्मण अतीत । भोजन सारित मग तेव्हां ॥५१॥
श्रीपांडुरंग आज्ञा वंदोनि शिरीं । मठ बांधिला गोदातीरीं ।
श्रीकेशवराजाची मूर्ति साजिरी । स्थापन करी ते ठायीं ॥५२॥
ब्राह्मण बोलावुनि थोर थोर । अभिषेक केला वेदमंत्रें ।
पंचामृत नाना उपचारें । वैकुंठ विहार न्हाणिला ॥५३॥
दिव्य वस्त्रें परिधान । लेवविले अळंकार भूषण ।
गंधाक्षता सुमन चंदन । धूपदीप नीरांजन वोंवाळिती ॥५४॥
दिव्य मिष्टान्नें निर्मोनि नाना । महा नैवेद्य समर्पिला जाणा ।
ठेवोनि विडे सुवर्ण दक्षिणा । मग प्रदक्षिणा करिताती ॥५५॥
ऐसा पूजोनि वैकुंठनाथ । चांगया घाली दंडवत ।
म्हणे सेवाहीन मी शरणागत । उद्धरीं पतित केशवा ॥५६॥
मूर्ति स्थापिली तो सुदिन । केलें ब्राह्मण संतर्पण ।
नाना परीचीं मिष्टान्नें । द्विजां कारणें वाढिलीं ॥५७॥
विडे दक्षिणा देऊनि सत्वर । संतुष्ट केले द्विजवर ।
चांगयाचा कीर्तिघोष थोर । लोक सर्वत्र ऐकती ॥५८॥
सत्कीर्ति ऐकोनि निश्चित । देशोदेशींची यात्रा येत ।
दुर्बळ आणि धनवंत । तयांचे आर्त पुरती तेथें ॥५९॥
पहिला आराधिला होता शिव । तेव्हां अभंगीं बोलिलें अपूर्व ।
चांगा वटेश्वर घातलें नांव । भक्त वैष्णव जाणती तें ॥६०॥
आतां पुण्यस्तंभीं गोदातीरीं । केशवाची मूर्ति स्थापिली यावरी ।
चांगा केशवदास निर्धारी । कवित्वांतरीं बोलिले ॥६१॥
श्रीपांडुरंग होऊनि प्रसन्न । षडक्षरी मंत्र दीधला जाण ।
तेंचि करिती अनुष्ठान । साक्षात्कार तेणें येतसे ॥६२॥
लोक बोलती सर्वत्र । मागुतीं प्रगटला वटेश्वर ।
त्यासि प्रसन्न होऊनि रुक्मिणीवर । संजीवनी मंत्र दीधला ॥६३॥
त्याच्या आशास्तव निश्चितीं । कामनिक लोक दुरुनि येती ।
त्यांचे मनोरथ पूर्ण होती । यास्तव महंती वाढली ॥६४॥
ऐशा स्थितीनें तत्त्वता । देशोदेशीं फांकली वार्ता ।
तों रामराजा देवगिरीं होता । त्यानें ही कथा ऐकिली ॥६५॥
मग परम सद्भाव धरोनि अंतरीं । दर्शनासि आला ते अवसरीं ।
स्तुति करोनि नानापरी । नमस्कार करी साष्टांग ॥६६॥
कांहीं चमत्कार पाहावा नयनीं । ऐसी इच्छा तयाच्या मनीं ।
मग कर जोडोनि तयेक्षणीं । स्वरुप नयनीं लक्षीतसे ॥६७॥
तंव चांगदेव म्हणती तयाकारणें । सैन्य समुदाय घेऊनि येणें ।
ऐसी ऐकूनि सिद्धाची वचनें । पत्र लिहुन पाठवित ॥६८॥
राजा अज्ञापितां निश्चित । मंत्री सैन्य घेऊनि येत ।
चांगदेव दाखवावया प्रचीत । आमंत्रण देत त्यालागीं ॥६९॥
पाकनिष्पत्ति न करितां घरीं । पंक्ति बैसविल्या त्या अवसरीं ।
तों षड्‌रस अन्नें पात्रावरी । दिसती बरी घवघवित ॥७०॥
सहस्त्रावरी बैसल्या पंक्ती । तितुक्यांची एकदांचि जाहली तृप्ती ।
जें जें रुचे तेचि सेविती । आश्चर्य करिती मनांत ॥७१॥
मग करशुद्धि घेतांचि सकळांनीं । विडे दीधले त्रयोदश गुणी ।
रामराजा परम कौतुक मानी । मृदु वचनीं बोलतसे ॥७२॥
म्हणे धन्य आजिचा सुदिन । जाहले स्वामीचें दर्शन ।
आपण ईश्वर अंश पूर्ण । जगदुद्धरण व्हावया ॥७३॥
जैसी देवाची अघटित लीला । तैसीच संताचे आंगीं कळा ।
भिन्न भाव नसेचि यांजला । अनुभव पाहिला बहुतांनी ॥७४॥
मग हात जोडोनि नृपवर । विनंति करितसे साचार ।
आतां उपवनीं राहावें सत्वर । येथूनि गोदातीर सन्निध असे ॥७५॥
ऐसी विज्ञप्ति करितां जाण । मान दीधला तयाच्या वचना ।
लोक कौतुक पाहताति नाना । आश्चर्य मना वाटतसे ॥७६॥
मग कुटुंबासह वर्तमान । बागांत राहिले येऊनि ।
सोमतीर्थी करोनि स्नान । देवार्चन करिताती ॥७७॥
राजा करोनि नमस्कार । आपुल्या स्थळासि गेला सत्वर ।
तो अद्भुत वर्तलें चरित्र । तें ऐका सादर भाविकहो ॥७८॥
पुण्य स्तंभीं राहतां त्यांसी । द्वादश वर्षे लोटलीं ऐसीं ।
आषाढी कार्तिकी पंढरीसी । नित्य नेमेसी जाताती ॥७९॥
तंव कोणे एके दिवसी । मेळवूनि सकळ संतऋषी ।
केशवदास म्हणतसे त्यासी । आम्हीं समाधीसी बैसतों ॥८०॥
जाणोनि सिद्धाचें मनोगत । संप्रदायी साहित्य करित ।
ब्राह्मण संतर्पण नित्य होत । सुदिन मूहूर्त पाहिला ॥८१॥
मिळोनियां वैष्णव भक्त । कीर्तन समारंभ होत ।
दिंडया पताका घेऊनि तेथें । हरिदास गर्जत नाम घोषे ॥८२॥
चांगदेव बैसले दिव्यसनीं । पूजा होतसे प्रतिदिनीं ।
नानापरीची पूजा घेऊनी । दर्शना लागोनी लोक येती ॥८३॥
समाधिस्थ होतसे योगेश्वर । मात प्रगटली दुरचादुर ।
पाहावयासि यात्रा मिळाली फार । तों अघटित चरित्र वर्तलें ॥८४॥
तों कल्याण कलबुर्गी साचार । शंकर नामें एक द्विजवर ।
तयापासी धन होतें फार । परी पोटीं पुत्र नसेचि ॥८५॥
पोटीं न होतां पुत्रसंतान । मग तो पावला मृत्युसदन ।
तरुण स्त्रियेसि आलें न्हाण । दुःख दारुण मातेसी ॥८६॥
धर्म पुत्र घालिनि निश्चितीं । उत्तर कार्य संपादिती ।
निजपुत्राच्या घेऊनि अस्थी । शोके निघती महायात्रे ॥८७॥
सासू सुना दोघी जणी । निघत्या जाहल्या तये क्षणीं ।
खर्चीस हुंडी करोनि त्यांनीं । अश्व वहनी चालिल्या ॥८८॥
पंथ क्रमितां त्यांजकारणें । पुण्य स्तंभा आल्या जाण ।
ब्राह्मणचे घरीं बिर्‍हाड घेऊन । राहिल्या त्रिदिन त्याठायीं ॥८९॥
तों नारळ बुका फुलें तुळसी । लोक पूजा घेऊनि ऐसी ।
चांगदेव बैसतसे समाधीसी । जाती दर्शनासी तयाच्या ॥९०॥
तों सासू सुना दोघीजणी । उतरल्या होत्या एके सदनीं ।
सोनिका निघे तये क्षणीं । दर्शना लागुनी स्वामींच्या ॥९१॥
तों सुन सासूसि बोले उत्तर । मी येतें तुम्हा बरोबर ।
वडिल म्हणे योगेश्वर । कोपेल तुजवर अवचिता ॥९२॥
तुझे उतरले नाहींत केश । नमस्कार करितां होईल स्पर्श ।
तेव्हां कोपेल महापुरुष । तरी मग कैसे करावे ॥९३॥
ऐसे शिकवितां नानापरी । परी ते नाइकेचि निर्द्धारीं ।
गेली सासूच्या बरोबरी । समज अंतरीं असेना ॥९४॥
दर्शनास येती नारीनर । गेल्या तयांच्या बरोबर ।
दाटीत जावोनि सत्वर । योगेश्वर नमियेला ॥९५॥
यात्रेकरिणीचे सुनेप्रती । चांगदेव आशीर्वाद देती ।
माते तूं होय पुत्रवंती । ऐकोनि हांसती ब्राह्मण ॥९६॥
म्हणती खडकीं वर्षला मेघराज । की अग्निकुंडीं पडिलेबीज ।
तैसें स्वामी अनुचित बोलिले आज । नाहीं काज विचारलें ॥९७॥
इंधन नसतां अग्नि फुंकिला । कीं स्नेहांवीण दीप सरसाविला ।
तेवीं स्वामींचा आशीर्वाद व्यर्थ गेला । ऐसें आम्हांला वाटतें ॥९८॥
मग सोनिकेसि पुसती योगेश्वर । हें काय म्हणती द्विजवर ।
तो सांगावा आद्यंत विचार । इतुकें उत्तर बोलिले ॥९९॥
ऐसें पुसतांचि वचन । दोघीजणीं करिती रुदन ।
गहिंवरें कंठ दाटला पूर्ण । भरले नयन अश्रुपाते ॥१००॥
सोनाई सांगे तये क्षणी । कल्याण कलबुर्गा ते ठिकाणीं ।
आम्ही होतों बहुतदिनीं । तों गेला मरोनि सुपुत्र तेथें ॥१॥
संसारीं येऊनि साचार । पाहिलें दुःखाचें डोंगर ।
पुत्राचे पोटीं नसेचि पोर । संतान समग्र बुडालें ॥२॥
मग सासू सुना दोघीजणी । सत्वर निघालों तेथूनीं ।
जोगाईचे अंबें म्हणती जनी । तये स्थानीं राहिलों ॥३॥
तेथेंही चैन न पडेंचि चित्तां । मग महायात्रेसि चालिलों आतां ।
ऐसी जन्मांतरींची कथा । स्वामीसि आतां निवेदिली ॥४॥
यजुर्वेद शाखा आमुची निश्चित्तीं । सवें घेतल्या पुत्राच्या अस्थी ।
गया वर्जन करावया प्रीतीं । हेच चित्तीं उपजला ॥५॥
काशीपुरासि जातां सत्वर । वाटेसि लागलें गोदातीर ।
तेथें राहोनि तीन रात्र । तीर्थविधि साचार करावा ॥६॥
स्वामींची सत्कीर्ति ऐकून । दर्शनासि आलें मी येथें ।
तेव्हां सुनेसि वर्जिले बहुत । परी नाइकेचि मात सर्वथा ॥७॥
येथें येऊनि साचार । तुम्हांसि केला नमस्कार ।
तो मुखांतुनि निघालें अक्षर । होईल पुत्र तुजलागीं ॥८॥
तें घडेल कैसे निश्चितीं । विधवेसि केवि होईल संतती ।
वृत्तांत सांगोनि ऐशा रीतीं । अश्रु वाहती नेत्रांतूनीं ॥९॥
ऐकूनि सोनाईचें उत्तर । दयेनें द्रवला योगेश्वर ।
म्हणे मी नेणतां दीधला वर । हें असत्य उत्तर न होय ॥११०॥
म्हणे पंढरीशा रुक्मिणीपती । तूं साच करी वचनोक्तीं ।
ऐसी देवासि भाकोनि ग्लांती । ब्राह्मणीसी बोलती काय तेव्हां ॥११॥
पुत्राच्या अस्थि बरोबर । त्या तूं घेऊनि येई सत्वर ।
ऐसें म्हणोनि योगेश्वर । अघटित चरित्र आरंभिले ॥१२॥
विद्वान्‌ पंडित शास्त्री निपुण । क्षेत्रवासी मेळविले ब्राह्मण ।
त्यांसि सांगती अशीर्वचन । नेणतपणें बोलिलों मी ॥१३॥
तें सत्य केल्यावीण निश्चित । होता नये समाधिस्थ ।
म्हणवोनि साक्ष ठेवूनि तुम्हांतें । वरद पुत्र ईतें देतसों ॥१४॥
मग उदकांत अस्थि प्रक्षाळुनी । मंत्र बोलिले संजीवनी ।
विधवेसि पाजिलें तयेक्षणीं । पाहती नयनी जनलोक ॥१५॥
सत्पुरुषाची अघटित चर्या । तत्काळ पातली गर्भच्छाया ।
म्हणे देवाधिदेवा पंढरीराया । करावी दया इजवरी ॥१६॥
ऐसी बोलतां वचनोक्ती । विधवा दिसे सौभाग्यवती ।
मुखग्लांती आगोदर होती । ते पालटली वृत्ती तत्काळ ॥१७॥
ऐसें देखोनि सकळ चरित्र । मग घरासि गेले द्विजवर ।
मागे बोलती निंद्य उत्तर । आतां वर्णसंकर मांडिला ॥१८॥
चांगदेवे अघटित केली युक्ती । विधवा दिसते सौभाग्यवती ।
विठ्ठल सुवासिनी तीस म्हणती । अद्यापि वदती हे असे ॥१९॥
तंव एक म्हणे टाणी टोणी । हा जाण तो मंत्र मोहिनी ।
नाना साबरी मंत्र शिकोनी । अघटित करणी दाखवितो ॥१२०॥
कोणी कुटिळं म्हणे दुर्मती । गर्भ संभवे त्याचे हातीं ।
परी स्वायातींत सरेल कैशा रींतीं । बरवे चित्तीं विचारा ॥२१॥
ऐसें क्षेत्रवासी ब्राह्मण । मागें पुढें निंदिती जाण ।
परी संमुखं न बोलवे वचन । घुबडा प्रमाणें ते नर ॥२२॥
आंधारीं बोटें मोडी जो नर । त्यावरी सर्वथा न जाय शूर ।
तैसें द्विजांचें जाणोनि अंतर । योगेश्वर न बोले ॥२३॥
म्हणती बाळकाची वाट धरोनि आधीं । मग आपण बैसावें समाधीं ।
नाहीं तरी हे दुर्बुद्धी । नानापवादीं पाडतील ॥२४॥
भजनीं तरले वैष्णव जन । काळ मृत्यु तयां आधीन ।
जयांसि नाहीं जन्ममरण । परी लोकाकारणें भासत ॥२५॥
मग सासू सुना दोघीजणी । पुण्यस्तंभी राहविल्या त्यांणी ।
गर्भासि नवमास भरतां ते क्षणीं । तो सुलक्षणी पुत्र जन्मला ॥२६॥
पांडुरंगाचा वरद पुत्र । जाहला ऐकूनि योगेश्वर ।
महा उत्साह केला थोर । दानें द्विजवर तोषविले ॥२७॥
बारावें दिवसीं करोनि बारसें । विठ्ठल नाम ठेविलें त्यास ।
थोर झाला दिवसेंदिवस । आनंद मातेस वाटला ॥२८॥
गर्भ संभवल्या पासून विधवेस । आपुले मठीं ठेविले होतें तीस ।
परोपकारी महापुरुष । म्हणोनि तीस प्रतिपाळी ॥२९॥
श्रीपांडुरंग कृपेचेनि बळें । पांचा वर्षांत आला बाळ ।
आतां व्रतबंध करावा तत्काळ । भक्त प्रेमळ बोलतसे ॥१३०॥
रांडकीचे पोटीं जाहला पुत्र । ऐसें जाणती सर्वत्र ।
म्हणती समर्थे केला अंगीकार । न चले विचार कोणाचा ॥३१॥
परी व्रतबंध करावया कारण । विप्र सर्वथा न घालिती मन ।
अंतर साक्ष चांगदेव पूर्ण । मनोगत जाणे सकळांचें ॥३२॥
म्हणती घेऊनि सहपरिवारा । आपण जावें पंढरपुरा ।
पांडुरंग दीनाचा सोयरा । वृत्तांत बरा त्यासि सांगूं ॥३३॥
मग टाळ विणे मृदंग सुस्वरीं । कीर्तन करीत सप्रेम गजरीं ।
चांगदेव आपुले सहपरिवारीं । क्षेत्र पंढरीं पावले ॥३४॥
चंद्रभागेचें करोनि स्नान । घेतलें पुंडलीकाचें दर्शन ।
मग क्षेत्र प्रदक्षिणा करुन । राउळा त्वरेनें प्रवेशले ॥३५॥
गरुडा पारीं लोटांगण । चांगया घालीत प्रेमें करुन ।
मग अंतर गाभारा रिघोन । रुप सगुण पाहतसे ॥३६॥
ठाण सुकुमार साजिरें । श्रीमुख दिसतें सुंदर ।
कटीं ठेविले दोन्ही कर । कांसे पीतांबर वेष्टिला ॥३७॥
समपाय विटेवरी धनसांवळा । गळा वैजयंती माळा ।
सर्वांगीं बुका उधळला । मुगुटीं रत्‍नकळा फांकती ॥३८॥
ऐसें परब्रह्म रुप सगुण । चांगया आलिंगीत निज प्रीतीनें ।
समूळ विसरोनि देहभान । सद्भावें चरण वंदिले ॥३९॥
मग पुसतसे दिनदयाळ । वर्तमान आहे की कुशळ ।
चांगया म्हणे तये वेळे । कृपेचेनि बळें आपुल्या ॥१४०॥
विधवेसि दीधला वरदपुत्र । तो घातला विठोबाच्या पायांवर ।
म्हणे कृपा असों द्या याजवर । मग रुक्मिणीवर अवश्य म्हणे ॥४१॥
तुझा भरंवसा धरोनि श्रीहरी । इसीं वर दीधला ऐशापरी ।
लोकापवादावीण संसारीं । पुत्रापौत्र घरीं पहाशील ॥४२॥
ऐकूनि म्हणे करुणाधन । मी तुझें वचन सिद्धीस नेईन ।
तुमच्या वचनास्तव जाण । अवतार घेणें मजलागीं ॥४३॥
मत्स्य कच्छ आणि सूकर । जाहलों भक्ताचेंनि कैवारें ।
प्रल्हादें आठव करितां साचार । खांबांत सत्वर प्रगटलों ॥४४॥
मज आठवितां आखंडल । त्रिविक्रम जाहलों घननीळ ।
बळीस दान मागोनि सकळ । द्वारपाळ जाहलों मी ॥४५॥
जमदग्नीच्या वचनांसाठी । माता मारिली उठाउठी ।
एकवीस वेळां निःक्षत्रिय सृष्टी । करीं जगजेठी निजांगें ॥४६॥
राम अवतारीं दशानन । मारोनि स्थापिला बिभीषण ।
तयासि देऊनि लंकाभुवन । चिरंजीव जाण तो केला ॥४७॥
मग श्रीकृष्ण अवतार घेऊनि पाही । निजांगें नंदाच्या राखिल्या गायी ।
पांडवांसि संकट पडतां कांहीं । नाना उपायीं राखिलें त्यां ॥४८॥
आतां पुंडलीकाची निष्ठा मोठी । पाहोनि आलों त्याच्या भेटी ।
पाय जोडोनि विटे नेहटी । भीमातटीं उभा असें ॥४९॥
नामा शिंपीं भक्त प्रेमळ । संकटीं पडतां तात्काळ ।
ओढया नागनाथीं फिरलें देऊळ । पुरविले लळे तयाचे ॥१५०॥
ज्ञानदेवाच्या वचनासाठीं । भिंत चालविली उठाउठी ।
हे तरी तुवां ऐकिली गोष्टीं । कर्ण संपुटीं चांगया ॥५१॥
तैशा रीतीं मी घननीळ । वरद पुत्राचें पुरवीन लळे ।
तूं चिंता नको करुं अळुमात्र । दीनदयाळ म्हणतसे ॥५२॥
ऐसें बोलतां रुक्मिणीपती । चांगदेव सद्गदीत झाले चित्तीं ।
आनंदाश्रु नेत्रीं वाहती । संतोष चित्तीं न समाये ॥५३॥
मग मस्तक ठेऊनि चरणावर । देऊळा बाहेर आले सत्वर ।
वाळवंटीं उतरले साचार । कीर्तन गजर होतसे ॥५४॥
प्रातःकाळ होतांचि निश्चितीं । चंद्रभागेसि स्नान करिती ।
नित्य नेम सारोनि सहज स्थितीं । काय करिती मग तेव्हां ॥५५॥
क्षेत्रवासी धरामर । तें बोलावूनियां समग्र ।
तयांसि पुसती विचार । मधुरोत्तरें करुनियां ॥५६॥
आम्हीं विधवेसि दीधलें आशीर्वचन । वरद पुत्र जाहला तेणें ।
याचा व्रतबंध तुम्हीं करणें । वचनासि मान देवूनियां ॥५७॥
ऐसी सिद्धाची वचनोक्ती । ऐकोनि ब्राह्मण धिक्कारिती ।
विधवेपोटीं जाहली संतती । कैसा स्वयातीं सरेल ॥५८॥
अविधि कर्माचें परम दूषण । सर्वथा नव्हे आमुच्यानें ।
ऐसें बोलोनि ते ब्राह्मण । गेले उठोनि सकळिक ॥५९॥
एक म्हणती भोगिलें खळा । तेणेंचि गर्भ संभवला ।
एक म्हणती सिद्धाची कळा । अघटित लीला नेणवे ॥१६०॥
एक म्हणती चांगा वैष्णव वीर । जाहला मरुद्गणाचा अवतार ।
त्यानें मांडिला वर्णसंकर । ऐसें साचार वाटतें ॥६१॥
एक म्हणती गोदातीरीं । यासी वाळित घातलें द्विजवरीं ।
भाळ्याभोळ्यांची क्षेत्र पंढरी । मग आले सत्वरि या ठायीं ॥६२॥
ऐसें म्हणोनि ते ब्राह्मण । गेले उठोनि सकळ जन ।
पुत्राची माता करी रुदन । पाहोनि वदन चांगयाचे ॥६३॥
तिजला आश्वासित योगेश्वर । चिंत्ता न करावी अणुमात्र ।
शिरीं असतां रुक्मिणीवर । अरिष्ट दुर्धर निरसील तो ॥६४॥
तूं लोकापवादा विरहित होउनी । पुत्रपौत्र देखसील नयनीं ।
ऐसी वदतां वरदवाणी । संतोष मनीं तीस झाला ॥६५॥
चांगदेव म्हणे ते अवसरीं । शत ब्राह्मणांचा स्वयंपाक करी ।
आजि भोजनासि येतील श्रीहरी । निश्चय अंतरीं असों दे ॥६६॥
ऐसें तिजला सांगोनि निश्चित । मग आपण गेले राउळांत ।
कीर्तन करोनि प्रेम भरित । मग रुक्मिणीकांत आळविला ॥६७॥
म्हणे देवाधिदेवा जगजेठी । आजि भोजनासि चलावें वाळवंटीं ।
वरद पुत्रासि कृपादृष्टीं । पाहें संकटीं जगदीशा ॥६८॥
तूं अनाथनाथ भक्तकैवारी । ऐसें बोलती चराचरीं ।
तें वचन आतां सांच करीं । ऐकोनि श्रीहरी अवश्य म्हणे ॥६९॥
इकडे वरदपुत्राची माता सत्वरी । चांगयाची आज्ञा वंदोनि शिरीं ।
पाकनिष्पत्ति सारोनि बरी । ब्राह्मण पाचांरी भोजनां ॥१७०॥
ऐकोनि धरामर बोलती पाहे । तुज तों वाळीत पाडिलें आहे ।
कासया अन्न रांधिलें आहे । कोणी न खाय या लागीं ॥७१॥
भ्रतार गेलिया मृत्युसदनीं । पुत्र प्रसवलीस कैसेनी ।
तो तूं दाखवितां जना लागोनी । लज्जा मनीं तुज न ये ॥७२॥
खळांचे शब्द ऐकोनि कानीं । लज्जित जाहली ते ब्राह्मणी ।
चांगयाचे पाय आठवितां मनीं । म्हणे सद्गुरु धांवोनि ये आतां ॥७३॥
ऐसें चिंतितां मनांत । तों केशवदास चांगया येत ।
म्हणे भोजनासि आले पंढरीनाथ । करा साहित्य लवलाहीं ॥७४॥
चांगदेवाचा भक्‍तिभाव । राउळांतून आले देव ।
दर्शनासि जाति भक्तवैष्णव । तों देवाधिदेव तेथें नाहीं ॥७५॥
एक म्हणती पळोनिया गेला । एक म्हणती चांगयानें नेला ।
देखोनि त्याची सप्रेम कळा । वाळवंटीं गेला जेवावया ॥७६॥
जयासि नाहीं भावभक्ती । म्हणती कैसी चालेल पाषाण मूर्ती ।
वाळवंटीं येउनि पाहती । तों तेथेंहीं त्यांजप्रतीं दिसेना ॥७७॥
क्षेत्रवाई ब्राह्मण मिळोन पाहे । म्हणती विठोबा जाहला काय ।
आतां आम्हांसि कोण आहे । म्हणोनि धाय मोकलिती ॥७८॥
जैसें प्राणावांचुनि शरीर । तैसें राउळ दिसे भयंकर ।
सिंहासनीं नाहीं रुक्मिणीवर । कैसा विचार करावा ॥७९॥
पुंडलिकाचें देखोनि प्रेम । पंढरीस आले पुरुषोत्तम ।
तेणेचि आपुला योगक्षेम । चालतसे परम साजिरा ॥१८०॥
ऐशापरी ते विप्रमंडळी । चिंताक्रांत तये वेळीं ।
मग सकळ उठोनि तत्काळीं । चांगया जवळीं पातले ॥८१॥
स्वमुखें पुसती ते समयीं । राउळीं मूर्ति दिसत नाहीं ।
तुम्हीं विचित्र करणी केली कांहीं । हें लवलाहीं सांगावें ॥८२॥
ऐकोनि म्हणे प्रेमळ भक्त । तुम्हीं विधवेसि घातलें वाळित ।
म्हणोनि जेवावया लागीं येथ । रुक्मिणीकांत आले कीं ॥८३॥
ब्राह्मण म्हणतीं प्रमाण कांहीं । आम्हांसी तो येथें दिसत नाहीं ।
एक भक्‍तिभावाविण कांहीं । शेषशायी नाढळे ॥८४॥
चांगयाच्या भक्‍तिभावा पोटीं । तयासि मूर्ति दिसे गोमटी ।
इतर जनांचिये दृष्टीं । तो जगजेठी पडेना ॥८५॥
यासी असत्य म्हणावें जरी । तरी मूर्ति नाहीं राउळांतरीं ।
संदेह पडिला ते अवसरीं । म्हणोनि अंतरीं चिंतावले ॥८६॥
चांगयासि म्हणति धरामर । येथें आला रुक्मिणीवर ।
आम्हां प्रमाण वाटे तर । जरी हें अन्न पुरे सकळांसी ॥८७॥
ऐसी ऐकूनि विप्रवाणी । चांगदेव म्हणती तये क्षणीं ।
तुम्हीं यावें स्नान करोनी । करील पुरवणी विठोबा ॥८८॥
ऐसें बोलतां योगेश्वर । पंक्‍तीं बैसतीं धरामर ।
पात्रें मांडिलीं दोन सहस्त्र । तरी द्विजवर न सरती ॥८९॥
क्षेत्रवासी इतर याती । तेही वाळवंटीं प्रसादासी येती ।
ब्राह्मण चांगदेवासि बोलती । करावी तृप्ती इतुक्यांची ॥१९०॥
शिजलें अन्न सकळांसि पुरे । तरी साचचि आला रुक्मिणीवर ।
विधवेसि जाहला वर पुत्र । व्रतबंध सत्वर करुं याचा ॥९१॥
धरामर बोलतां ऐसें । अवश्य म्हणे केशवदास ।
मातापुत्र वाढितील तुम्हांस । अन्न सर्वांस पुरेल हें ॥९२॥
ऐसें म्हणोनि ते अवसरीं । उदक प्राक्षिलें अन्नावरी ।
मातापुत्रांसि सांगे सत्वरीं । भात पात्रावरी लवंडित जा ॥९३॥
उकरोनि काढितांचि ओदन । पात्र पालथें न करणें ।
पांडुरंगाच्या कृपें करुन । पुरेल अन्न सकळांसी ॥९४॥
ऐसें सांगतांचि सिद्धमूर्ती । माता पुत्र तैसेंच करिती ।
भात वाढितांचि न सरे निश्चितीं । आश्चर्य करिती ब्राह्मण ते ॥९५॥
म्हणती विठ्ठल सुवासिनी हे तत्त्वता । ऐसा अनुभव जाहला चित्तां ।
इच्या हातें करुनि जेवितां । अनुमान सर्वथा न करावा ॥९६॥
भाविक क्षेत्रवासी नर । तयांसि कळतां समाचार ।
प्रसाद घ्यावया साचार । येऊनि पात्रावर बैसती ॥९७॥
म्हणती चांगयाची प्रेमळ भक्ती । साक्षात् परब्रह्म पांडुरंग मूर्ती ।
जेवावया आलीसे प्रीतीं । आतां अनुमान चित्तीं कायसा ॥९८॥
ऐसें क्षेत्रवासी नर । बोलोनि बैसती पात्रावर ।
भोक्‍ता पांडुरंग रुक्मिणीवर । संकल्प सत्वर सोडिला ॥९९॥
जें जें जयासि रुचें जैसें । तें तें पात्रीं सिद्धची असे ।
आश्चर्य वाटलें सकळांस । म्हणती धन्य दिवस सुदिन हा ॥२००॥
समुद्र येऊन बैसला रांजणीं । तरी त्रैलोक्यासि पुरे पाणी ।
इंदिरा जाहली घरचारिणी । पदार्थासि वाण नसे कीं ॥१॥
कां भास्करें दिवटीं धरिली हातीं । तरी अंधकार न पडेचि क्षितीं ।
चंद्रमा विंजणा वारीं हातीं । तरी उबारा निश्चिती मग कैंचा ॥२॥
कां दुर्बळाच्या प्रयोजनीं । सार्वभौम आला प्रीतीकरोनी ।
तेथें सर्व साहित्य घडोनी । येतसे होऊनि अनायासें ॥३॥
ज्या क्षेत्रीं बैसला पाकशासन । तेथें पर्जन्यासि नसे वाण ।
कमळोद्भवाच्या यज्ञांत जाण । मंत्र संपूर्ण विधियुक्‍त ॥४॥
तेंवीं चांगदेवाच्या समाराधनीं । निजांगें पावलें कैवल्यदानी ।
तेथें अतृप्त न राहेची कोणी । करिती पुरवणी महासिद्धी ॥५॥
विनोदें ब्राह्मण बोलती वचन । भातलवंडया वाढी ओदन ।
तैं पासूनि उपनाम जाण । त्याजकारणें हेंची म्हणती ॥६॥
अतृप्त जीव ते समयीं । क्षेत्रांत एकही राहिला नाहीं ।
चांगयासी स्तविती सर्वही । धन्य नवायी अगाध ॥७॥
अल्प अन्न वाढितां तेची । तुप्ति जाहली सकळांची ।
आणि स्वयंपाक राहिला तैसाची । पूर्ण विठ्ठलाची कृपा असे ॥८॥
ऐसें बोलोनि धरामर । मंत्र अक्षता देती सत्वर ।
चांगदेवें पुढें वरद पुत्र । करोनि त्याजवर टाकिल्या ॥९॥
विडे दक्षिणा देऊनि जाण । संतुष्ट केले ब्राह्मण ।
मग देउळांत पाहती जाऊन । तों मूर्ति सगुण दिसतसे ॥२१०॥
म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीपती । आजि आम्ही जेविलों तुझें पंक्ती ।
देखोनि विधवेचि सप्रमे भक्ती । गेला श्रीपती ते ठायीं ॥११॥
ऐसें म्हणोनि धरामर । सद्भावें लोटले चरणावर ।
म्हणती चांगा वैष्णव वीर । अद्भुत चरित्र दाखविलें ॥१२॥
दुसरें दिवसीं सकळ मंडळी । येऊनि चांगदेवा जवळीं ।
माघ मासीं तये वेळीं । तिथि नेमिली मुंजीची ॥१३॥
यथा विधीनें साचार । व्रतबंध करिती धरामर ।
उपदेशोनि गायत्री मंत्र । सोहळा थोर पै केला ॥१४॥
चार दिवसपर्यंत जाण । केलें ब्राह्मण संतर्पण ।
दक्षिणा देतां उदार मन । आशीर्वचन ते देती ॥१५॥
देवासि पुसोनि ते अवसरीं । चांगदेव निघाले सत्वरीं ।
वरद पुत्राचिये घरीं । अति सत्वर चालिले ॥१६॥
कल्याण कलबुर्ग्यांत सदन । माता पुत्र दोघे जण ।
चांगदेवासहित जाण । निज प्रीतीनें प्रवेशले ॥१७॥
सोयरे आप्त विषयीं गोत्रज नर । तयांसि सांगीतला समाचार ।
चांगदेवें दीधला वरद पुत्र । मग आश्चर्य थोर ते करिती ॥१८॥
सुहृद इष्टमित्र ऐकोनियां । ते सत्वर येती भेटावया ।
मुलाचीं लक्षणें पाहोनियां । समाधान तयां वाटत ॥१९॥
एक गृहस्थ थोर होता जाण । चांगयासि विनंति केली त्यानें ।
कीं तुमच्या वरदपुत्रा कारणें । कन्यादान करावें ॥२२०॥
ऐसें पुसतां गृहस्थ । चांगदेव अवश्य म्हणत ।
उभयपक्शीं साहित्य । करी धनवंत ते समयीं ॥२१॥
लग्न तिथि नेमूनि जाण । ॐपुण्याह म्हणती ब्राह्मण ।
मंगळ वाद्यांचा ध्वनि गर्जून । पाणिग्रहण पैं केले ॥२२॥
वस्त्रें अलंकार भूषणें । वधूवरांसि केली त्यानें ।
चार दिवस सोहळा संपूर्ण । यथा विधिनें जाहला ॥२३॥
चांगदेव पुसती त्या कारणें । आम्ही द्वारकेसि जातों जाण ।
क्षेत्रवासी लोक संपूर्ण । म्हणती दुर्लभ दर्शन यावरी ॥२४॥
विठोबाची माता जाण । चांगयासि विनवी कर जोडून ।
पुत्रासि पायांवर घालून । काय वरदान मागतसे ॥२५॥
याची वंश परंपरा निश्चित । तुजवीण नसावें कुळदैवत ।
जो अन्यथा करील या वचनांत । तरी दरिद्र तयाते येईल ॥२६॥
ऐसें विनवितां तिज कारणें । योगेश्वर अवश्य म्हणे ।
यांनीं पांडुरंगाविण दैवत आन । त्याचें आराधन न करावें ॥२७॥
त्या विठोबाचे वंशीं निश्चितीं । कार्तिकमासीं पंढरीस येती ।
लंवडोनि ब्राह्मनांसि भात वाढिती । व्रत चालविती वडिलांचें ॥२८॥
असो तयांसि पुसोनि सत्वर । चांगदेव निघे त्या अवसरीं ।
बोळवीत येती नरनारी । सद्गदीत अंतरीं होऊनियां ॥२९॥
मग नमस्कारोनि योगेश्वरा । परतोनि जाती आपुल्या घरां ।
संप्रदायी समुदाय घेऊनि बरा । चांगदेव त्वरा निघालें ॥२३०॥
अहो भक्तलीलामृत ग्रंथ संपूर्ण । हेंचि कोमळ तुळसीचें वन ।
येथें देवाधिदेव रुक्मिणी रमण । निजप्रीतीनें राहिला ॥३१॥
जो अच्युतानंत पुरती मनोरथ । प्रेमळ परिसोत भोविक भक्त ।
सप्तमाध्याय रसाळ हा ॥२३३॥अ० ७॥ओ० ॥२३३॥