श्रीगणेशाय नमः ।
भवाब्धि तारावया कारणें । साधक करिती अनुष्ठान ।
मी निजभक्ताचे गुण वर्णिन । कांहींच नेणें या परते ॥१॥
एकी देह आशा सोडोनि स्पष्ट । हिमाचळाची धरिली वाट ।
मी तरी संतांचा होऊनि भाट । पवाडे स्पष्ट गातसें ॥२॥
कोणी बैसलें योगसाधनीं । कोणी भ्रमती तीर्थाटणी ।
मज संतांच्या चरित्रा वांचोनी । कांहींच मनीं नावडे ॥३॥
कोणी आर्जवें मेळवूनियां धन । योगयाग करिती नाना प्रयत्नें ।
म्यां हेंचि इच्छा धरिली मनें । करावें स्तवन भक्ताचें ॥४॥
कोणी सत्कर्मीं धरोनि प्रीती । पंच महायज्ञ नित्य करिती ।
कोणी अध्यात्म ग्रंथ पाहती । मग अर्थ आणिती ध्यानांत ॥५॥
कोणी करोनि प्राणायाम । सर्वां भूतीं पाहती सम ।
कोणी मानसपूजेचा धरोनि नेम । लाविलें प्रेम तें ठायीं ॥६॥
कोणी देहींच विदेहस्थित । कोणी बैसेल अरण्यांत ।
कोणी पढोनि अध्यात्म ग्रंथ । ज्ञान सांगत जनासी ॥७॥
कोणी करोनि सद्गुरु भक्ती । मग इच्छित सायुज्य मुक्ती ।
म्यां हेचि कामना धरिली चित्तीं । वर्णावी कीर्ति संतांची ॥८॥
याजविण कांहीं असेल हेवा । तरी अंतरसाक्ष तूं जाणासी देवा ।
केला पण तो सिद्धीसि न्यावा । आश्रम जीवां आमुच्या तूं ॥९॥
मागिल्या अध्यायी कथा सुंदर । तुकयासि छळिले रामेश्वरें ।
उदकांत वह्या बुडविल्या समग्र । त्या करुणाकरें रक्षिल्या ॥१०॥
सिद्धच्या शापें रामेश्वर । देह दुःख पावलें फार ।
धरणें घेतांचि ज्ञानेश्वरे । स्वप्नीं सविस्तर सांगीतलें ॥११॥
मग परम अनुताप धरोनि पोटीं । देहूसि चालिले उठाउठी ।
अर्धमार्गावरी येतांचि शेवटीं । झाल्या भेटी परस्परें ॥१२॥
पुढें आळंदीसि येऊनि तूका । दृष्टीसीं ज्ञानदेव पाहिला सखा ।
सत्कीर्ति कळतांचि सकळ लोकां । दर्शनासि देखा ते येती ॥१३॥
कोरडया वह्या उदकांत । देशोदेशीं प्रगटली मात ।
भाविक लोक दुरोनि येत । दर्शन घेत तुकयाचें ॥१४॥
मग ज्ञानदेवासि पुसोनि सत्वर । देहूसि येतसे वैष्णववीर ।
सवें षट्शास्त्री रामेश्वर । तो नव्हेचि दूर सर्वथा ॥१५॥
विद्यारुप कुळाभिमान । पुत्र-कांता संपत्ति धन ।
मान्यता प्रतिष्ठा सांडोन । धरिले चरण सद्गुरुचे ॥१६॥
हें अनगडशा बावासि वर्तमान । परस्परें कळळें जाण ।
कीं रामेश्वराचें शापमोचन । केलें तुकयानें निश्चित ॥१७॥
म्हणे आम्हांसि न येतांचि शरण । आरोग्य केलें तुकयानें ।
तरी आतां जाऊनि घ्यावें दर्शन । चमत्कार पाहणें तो कैसा ॥१८॥
ऐसें म्हणवोनि तो महंत । पुण्यातूनि निघाला त्वरित ।
मार्गीं चिंचवड ग्राम लागत । तेथें वसती भक्त गणपतीचे ॥१९॥
देवाचेंद्वारीं जावोनि सत्वर । भिक्षा आणा म्हणतसे फकीर ।
साहनक घेतली निजकरें थोर । म्हणे भरोनि सत्वर हे द्यावी ॥२०॥
त्यांचे कारभारी कोठी होते । ते शिधा आणूनि घालिती बहुत ।
परी साहनक न भरेंच निश्चित । मग विस्मितचित्त सकळांचें ॥२१॥
देवघरांत बैसले चिंतामणी । त्यांजवळ सांगती जाउनि ।
एक फकीर आलासे अंगणीं । साहनक घेउनी हातांत ॥२२॥
उदंड शिधा घातला त्यांत । परी ते न भरेचि किंचित ।
चिंतामणी तयांसि आज्ञा करित । विमुख अतीत दवडूं नका ॥२३॥
जितुकें धान्य असेल घरीं । तितुकें घाला त्याचें पात्रीं ।
ऐसी आज्ञा होताचि सत्वरी । काय कारभारी करिताती ॥२४॥
जितुकें साहित्य होतें घरीं । तितुकें घातले त्याचें पात्रीं ।
परी साह न भरे ते अवसरीं । मग पेवें सत्वरी काढिती ॥२५॥
खंडयाचखंडया वोतिल्या त्यांत । परी तें फकिराचे पात्रीं मात ।
चिंतामणीं देव बाहेर येत । मग सिद्धी करीत उभ्या तेथें ॥२६॥
त्यांनीं निजकरें भरिलें पात्र । मग तेथूनि निघत फकीर ।
देहुग्रामासि येऊनि सत्वर । प्रवेशे मंदिर तुकयाचें ॥२७॥
अवली स्वयंपाक करी मंदिरीं । तों फकीर बाहेर हांका मारी ।
माझें पात्र भरोनि सत्वरी । पीठ लवकरी आण माते ॥२८॥
अवली म्हणे ते अवसरीं । कोण मेला आला भिकारी ।
मग त्यांनीं पाठ घेतली बरी । धान्य तों घरीं असेना ॥२९॥
गंगा तान्ही कन्या जाण । तिनें पीठ घेतले मूठ भरोन ।
अवली हातासि झोंबतसे जाण । पाडिले त्यांतून पीठ कांहीं ॥३०॥
आधींच लेंकुराचा लहान हात । मातेनें हिरोनि घेतलें त्यांत ।
फकीर बाहेर उभा राहत । कौतुके पहात दृष्टीसी ॥३१॥
गंगा कन्या बाहेर येत । किंचित पीठ तयासि घालीत ।
पात्र भरोनि आलें वरते । अगडशा विस्मित मानसीं ॥३२॥
आपुली करामत दाखवीत पाहीं । ते न चलें तये ठायी ।
मग परम आश्चर्य करोनि जीवी । मुलीस लवलाही पुसतसे ॥३३॥
तुकोबा नांव तुझेचि कायी । ऐकोनि म्हणे गंगाबायी ।
वेडियासारिखें बोलसी पाहीं । विदित नाहीं तुजलागीं ॥३४॥
प्रातःस्नान करोनि तत्त्वतां । देउळीं बैसला माझा पिता ।
अनगडें ऐकोनि हे वार्ता । म्हणे दर्शन आतां घेऊ त्याचें ॥३५॥
अनगड होऊनि प्रेम भरित । घातलें साष्टांग दंडवत ।
दोन दिवस राहोनि तेथ । श्रवण करित हरिकथा ॥३७॥
कीर्तन होतां चारी प्रहर । तोंवरी तिष्ठे समोर ।
अनगडाचा सन्मान आदर । वैष्णववीर करीतसे ॥३८॥
तुकयाच्या ऐकोनि गोष्टी । फकीर संतोष पावला चित्तीं ।
तुकयासि पुसोनि आपुले मठीं । उठाउठी तो गेला ॥३९॥
नित्य देहूंत कीर्तन गजर । श्रवणासि यात्रा येतसे फार ।
तों एक परस्त्री सुंदर सुकुमार । कामातुर अंतरी ॥४०॥
कीर्तन होतांचि निश्चितीं । तुकयासि सांपडविले एकांती।
म्हणे माझ्या हेत उपजला चित्तीं । कीं तुम्हांसी रती करावी ॥४१॥
बहुत दिवस जपतां निश्चित । तों आजि फावला एकांत ।
ऐसें ऐकोनि विष्णुभक्त । थरथरां कांपत तेधवां ॥४२॥
जैसी रंभा देखोनि नयनीं । शुकयोगींद्र त्रासला मनीं ।
तैसेंच जाहलें तुकयालागोनी । बैसे उठोनी सत्वर ॥४३॥
मग दोन अभंग बोलोनि जाण । उपदेशिले तिजलागुन ।
परस्त्री मज मातेसमान । अन्यथा वचन हें नव्हे ॥४४॥
षड्वैरी जे कां असती देहीं । ते ठेविले विठोबाचे पायीं ।
महासिद्धि त्यजिल्या सर्वही । तेथें पाड काय प्रकृतीचा ॥४५॥
आतां सत्वर जाय वो माते । उगेच सायास करिशील व्यर्थ ।
ऐसें बोलोनि वैष्णवभक्त । जावोनि बैसत एकांतीं ॥४६॥
सप्रेम भावें भजन करी । तो उदयासि पातला तमारी ।
यात्रा मिळाली विष्णु मंदिरीं । जयजयकारी नामघोष ॥४७॥
तों लोहगांवकरी एके दिवसीं । तुकयासि आले न्यावयासी ।
बहुत प्रयत्नें प्रेमळासी । घेऊनि ग्रामासी ते गेले ॥४८॥
तुकयाच्या सवे वैष्णवजन । श्रेष्ठ निधडे असती कोण कोण ।
रामेश्वर पंडित थोर ब्राह्मण । जो न जाय परतोन गृहासी ॥४९॥
तुक्या धाकुटा सहोदर जाण । कान्होबा त्याचें नामाभिदान ।
गंगाजी मवाळ तिसरा ब्राह्मण । जो न जाय परतोन गृहासी ॥४९॥
तुक्या धाकुटा सहोदर जाण । कान्होबा त्याचें नामाभिदान ।
गंगाजी मवाळ तिसरा ब्राह्मण । कीर्तन गायन करुं लागे ॥५०॥
आणि संताजी तेली बहुत प्रेमळ । अभंग लिहित बैसे जवळ ।
धन्य त्याचें भाग्य सबळ । संग सर्वकाळ तुकयाचा ॥५१॥
हे प्रथम मुख्य चौघे असती । आणिकही पुढें बहुत मिळती ।
कीर्तनामाजी धृपद धरिती । सप्रेमगती करोनिया ॥५२॥
असो आतां प्रेमळ भक्त । लोहगांवा समीप जात ।
नगरवासी सामोरे येत । घालिती दंडवत सद्भावें ॥५३॥
तुकयाचें कीर्तन ज्याचें घरीं । परम उल्हास त्याचें अंतरीं ।
दिव्यान्नें करोनि नानापरी । ब्राह्मण मंदिरीं जेवविती ॥५४॥
ज्याची जैसी शक्ति जाणा । तैसी घालिती समाराधना ।
धनवंत घालोनि सहस्त्र भोजना । मग तुकयाच्या कीर्तना ते करिती ॥५५॥
गांवांत भाविक जाहले सकळ । परी एक शिवाजी कांसार महाखळ ।
तो निंदक कुटिळ कृपण केवळ । याहीवरी दुर्बळ संसारीं ॥५६॥
तुका सांगतेस सकळ जनां । शिवाजी कीर्तनीं बोलावूनि आणा ।
परी तो सर्वथा नयेचि जाणा । अपशब्द हेळणा करितसे ॥५७॥
तंव एक ब्रह्मस्वासाठीं ब्राह्मण । अळंकापुरीं बैसला धरणें ।
दहा सहस्त्र कर्ज त्याजकारणें । त्यजिलें अन्न यासाठी ॥५८॥
षण्मास लोटतां साचार । दृष्टांती सांगे ज्ञानेश्वर ।
तूं तुकयापासीं जाय सत्वर । तो ब्रह्मस्व सत्वर वारील तुझें ॥५९॥
मग तो धुंडित द्विजवर । लोहगांवासि आला सत्वर ।
तुकयासि बोले उत्तर । मज ज्ञानेश्वरें पाठविलें ॥६०॥
त्याचे मनींचा गुह्यार्थ । न सांगतां जाणे प्रेमळभक्त ।
मग गांविंच्या लोकांसि सांगत । देशावर यातें करुन द्या ॥६१॥
शिवाजी कांसारापासूनि जाणा । भीड खर्चोनि कांहीं जाण ।
न मोडवे तुकयाच्या वचना । गेले सदना तयाच्या ॥६२॥
परम बळात्कारें त्यानें । ढबू पैसे दीधले दोन ।
मग तुकयानें खडा उचलोन । त्यांजकारणें घासिला ॥६३॥
तंव ते सुवर्ण तत्काळ झाले । धरणे करीयाचे हातीं दीधले ।
तो म्हणे इतुके न वहिले । कर्ज फिटलें न जाय ॥६४॥
कांहीं तांबें असेल देकां । ऐसें बोलतां वैष्णव तुका ।
आश्चर्य वाटले गांविच्या लोकां । संसार सुखा भुलले जे ॥६५॥
मग गवाळ्यांतील उपकरण । तुकयासि दाखवित ब्राह्मण ।
सत्वर खडा लावोनि जाण । केलें कांचन तयाचे ॥६६॥
मग संतोष पावोनि अंतरीं । आळंदिस गेला धरणेकरी ।
तुकयानें खडा उचलोनि सत्वरी । बरवे माझारी टाकिला ॥६७॥
शिवाजी कांसावर अभक्तखळ । आश्चर्य करी तये वेळ ।
म्हणे परीस आहे तुकयाजवळ । म्हणोनि भक्तीस तत्काळ लागला ॥६८॥
म्हणो याचे सेवेसि लागोनि तत्त्वतां । दरिद्र विच्छिन्न करावें आतां ।
यास्तव ऐके कथावार्ता । परी चित्तीं आस्था आणिकची ॥६९॥
जैसे वृंदावन कडुवट अंतरी । परी मोहोर वाळुक दिसतें वरी ।
तैसा कामनिक अनुष्ठान तीव्र करी । परी फळाशेवरीं चित्त त्याचें ॥७०॥
एक संवत्सरापर्यंत जाण । त्याणें ऐकिले हरिकीर्तन ।
तो प्रसन्न जाहला रुक्मिणीरमण । तेही कारण अवधारा ॥७१॥
कथील आणावया मुंबईतें । छत्तीस बैल धाडिले होते ।
गुमास्ते खेप भरोनि येत । तों रुपें समस्त ते झालें ॥७२॥
ज्या जपासी खरीद केले होतें । परतोनि बैल पाठविले तेथें ।
सावकार आपला हिशोब पाहात । म्हणे आमुचे निश्चित हें नोहे ॥७३॥
तैसेच बैल भरिले पाही । परतोनि आणिले लोहगांवी ।
शिवजीस आश्चर्य वाटले जीवीं । मग तुकयासि लवलाही पुसतसे ॥७४॥
सद्गुरु म्हणती तये क्षणीं । तुझ्या दैवें आलें घडोनी ।
तुज पावले चक्रपाणी। तरी सत्कारणीं लावी कां ॥७५॥
बारवत्याने बांधिली थोर । तिजला म्हणती कांसार विहीर ।
अन्नदानें केली फार । दानें द्विजवर तोषविले ॥७६॥
तैपासोनि तो कांसार । चित्तीं विरक्त जाहला फार ।
त्यजिलें घरदार आणि संसार । निरंतर तुकयापासी ॥७७॥
तयाची पत्नी साचार । तुकयाचा द्वेष करितसे फार ।
म्हणे वेडा करोनि माझा भ्रतार । निरंतर बैसविला ॥७८॥
अहोरात्र कीर्तन करी । निजावयासी येऊं नेदी घरीं ।
तुकयासि मारावया निर्धारीं । उपाय अंतरी योजिला ॥७९॥
चार हंडे कढतपाणी । तावोनि तिने ठेविलें सदनी ।
घरी तुकयासि आडी घेउनी । कपटपाणी कळेना ॥८०॥
जोत्या खाली वैष्णववीर । तिने बैसविला पिढयावर ।
करुनि रिचविले कढत नीर । पोळले अंतर तुकयाचें ॥८१॥
मग म्हणे देवां धांवा देवाधिदेवा । माझ्या कायेसि लागला वणवा ।
एक अभंग बोलिले तेव्हां । तो आला विसावा भक्ताचा ॥८२॥
कढत पाणी होतें जळत । तेचि तुकयासि शीतळ लागत ।
स्नान जालिया फराळ घालित । परी सोमल आंत मेळविला ॥८३॥
निज भक्तासि सुखदुःखें होती । ती निजांगें सोशीत रुक्मिणीपती ।
तुकयाची तो विदेह स्थिती । विष त्याजप्रती बाधीना ॥८४॥
तेथूनि जातां प्रेमळभक्त । तिजवरी क्षोभला पंढरीनाथ ।
गळित कुष्ट जाहला त्वरित । प्राण होत कासाविस ॥८५॥
शिवाजी कांसार घरासि येतां । तों व्याकुळ पडली असे कांता ।
पुष्पहार मांडवासि घातला होता । ओळखे तत्त्वतां दृष्टीसीं ॥८६॥
म्हणे रात्रीं होतां कीर्तन गजर । तुकयाच्या गळां होता हार ।
इणें आणोनि वैष्णववीर । केला प्रकार छळणेचा ॥८७॥
मग रामेश्वर भट्टी सांगीतलें जाण । जेथें तुकयासि घातलें स्नान ।
तेथिंचा चिखल अंगासि लावणें । आरोग्य तेणें होईल ॥८८॥
सांगीतलें करिती धरोनि भाव । मग तीस सत्वर पावला देव ।
गळित कुष्ठ गेला सर्व । तेव्हां आराम जीव पावला ॥८९॥
त्या दिवसापासोनि पाही । तिचीही भक्ति जडली पायीं ।
कीर्तन ऐके सर्वदाही । द्वेष सर्वही टाकिला ॥९०॥
असो तुकयाचीं चरित्रें फार । बहुतांसि आले साक्षात्कार ।
वह्या बुडविल्या रामेश्वरें । त्या रुक्मिणीवरें रक्षिल्या ॥९१॥
ऐसी सत्कीर्ति ऐकोनि श्रवणीं । शिवाजी राजा विस्मित मनीं ।
म्हणे तुकयासि येथें बोलावूनी । कीर्तन कानीं ऐकावें ॥९२॥
मग छत्री घोडा कारकुन पाही । बोलावूं पाठवित लोहगांवीं ।
वैष्णवभक्तासि ते समयीं । निरोप सर्वही सांगीतला ॥९३॥
कीं तुमचे भेटीचा धरोनि हेत । राजा बहुत आर्तभूत ।
तेथवर येऊनि निश्चित । करावें सनाथ त्यालागीं ॥९४॥
ऐसा निरोप ऐकोनियां । परम अनुताप जाहला तुकया ।
म्हणे देवाधिदेवा पंढरीराया । गोंविसी कासया मज येथें ॥९५॥
दंभ मान चेष्ठा पूर्ण । हे तों सूकर विष्ठेसमान ।
तूं दयासागर चैतन्य घन । माझें सोडणें धाव आतां ॥९६॥
ऐशा रीतीं वैष्णवभक्त । चार अभंग लेहोन देत ।
कारकून परतोनिया जात । तुका बोलत काय त्यासी ॥९७॥
घोडा पाठविला आम्हांतें । याजवरी तुम्हीं बैसा त्वरित ।
तो म्हणे हा जहाल बहुत । बैसो न देत कोणासी ॥९८॥
ऐसी गोष्टी ऐकोनि त्याची । पाठ थापटिली अश्वाची ।
घोडा सौम्य जाहला तेव्हांची । लीला संताची अद्भुत ॥९९॥
कारकून सांगतां वर्तमान । राजा आश्चर्य करीत मनें ।
चार अभंग दीधले लेहोन । तेही वाचोन पाहिले ॥१००॥
निरपेक्ष देखोनि स्थिति । काय म्हणतसे भूपती ।
आपण तेथवर जाऊनि प्रीतीं । तुकोबासि निश्चितीं भेटावें ॥१॥
वस्त्रें भूषणें अळंकार । आणिक पूजा उपचार ।
मोहरा होन बरोबर । घेऊनि नृपवर निघाला ॥२॥
सवें प्रधान थोर थोर लोक । लोहगांवांत आले देख ।
तों तेथिंचे जन अवघे भाविक । सप्रेम सुख भोगिती ॥३॥
मथुरेंसि कृष्ण जन्मला पाहीं । परी गोकुळींच्या सुखास पार नाहीं ।
तैसा तुकयाचा प्रेमा सर्वही । लोहगांवीं लुटिला ॥४॥
रात्रीं ऐकती श्रीहरीलीला । दिवस उगवतां गोपाळ आला ।
पार नसेचि त्या सुखाला । प्रेम कळवळा जे ठायीं ॥५॥
असो शिवाजी नृपनाथ । तुकयाच्या भेटीसि आला त्वरीत ।
साष्टांग घातले दंडवत । प्रधानां समवेत तेधवां ॥६॥
बुका तुळसी सुमनहार । राजा वाहतसे आपुल्याकरें ।
सुवर्ण मुद्रा तबकभर । पुढें नृपवर ठेवितसे ॥७॥
तें राज्यद्रव्य देखोनि नयनी । तुकां कंटाळे तये क्षणीं ।
मग काय बोले प्रसादवाणी । ते सादर कर्णी ऐकिजे ॥८॥
कासया पाहीजे द्रव्य ठेवा । एक विठ्ठलचि आम्हां व्हावा ।
त्याजवांचोनि आमुच्या जीवां । आणिक हे वासनेची ॥९॥
तुमची बहुत ऐकिली कीर्ती । आज उदारत्व कळलें नृपती ।
आम्हां वैष्णवा नावडे चित्तीं । तें देसी प्रीतीं कासया ॥११०॥
जरी भास्कराच्या जावें भेटीं । तेथें कासया पाहिजे दिवटि ।
समुद्रावरि मेघ करितां वृष्टी । परी आर्तपोटीं त्या नाहीं ॥११॥
हिमाचळासि विंजणवारा । कासया पाहिजे नृपवरा ।
चंदनचर्चि जे रोहिणीवरा । तरी त्याच्या अंतरां आर्त नाहीं ॥१२॥
क्षीरसागरासि दुधाळ गाय । देतां संतोष वाटेल काय ।
कनकाद्रीसि कांचन वाहिलें पाहे । तरी संतुष्ट काय होईल तो ॥१३॥
तुवां भेटीसि आणिलें धन । हें आम्हां गोमांस समान ।
आतां तुमचें जेणें समाधान । तरी तेंही कारण सांगतों ॥१४॥
तुम्हीं कंठीं मिरवा तुळसी । व्रत करावें एकादशी ।
या विरहित धनवित्त देशी । तें मृत्तिका ऐसी मज भासे ॥१५॥
आमुचें चित्तीं इतुकीच आस । म्हणवा विठोबाचा दास ।
ऐकोनि तुकयाच्या वचनास । राजा संतोष पावला ॥१६॥
तुकयासि द्यावया आणिलें धन । तें ब्राह्मणांसि वांटी नृपनंदन ।
रात्रीं ऐकिलें हरिकीर्तन । प्रसादिक वचन तुकयाचें ॥१७॥
प्रथमारंभीं मंगळाचरणीं । हरिस्मरणें गर्जवी वाणी ।
टाळ विणे मृदंगध्वनी । नाद गगनीं कोंदला ॥१८॥
आवडीचेनि सुखें निश्चित । परमानंदें गात नाचत ।
टाळ्या चुटक्या वाजती बहुत । रंग अद्भुत वोडवला ॥१९॥
कीर्तन रंगीं हेचि वार्ता । विठ्ठल आमुची मातापिता ।
विठ्ठल बंधु सखा चुलता । त्याजविण ममता मज नाहीं ॥१२०॥
विठ्ठल मित्र सखा सज्जन । विठ्ठल माझें संपत्ति धन ।
विठ्ठल माझें गुप्त ठेवणें । जिवलग प्राणविसांवा ॥२१॥
विठ्ठल माझा एकांत जाण । विठ्ठल माझा लोकांत पूर्ण ।
विठ्ठलावांचोनि देखे न आन । तरी जातील फुटोन नेत्र माझे ॥२२॥
विठ्ठलावांचोनि आणिकाच्या स्तवना । करितां तत्काळ झडेल रसना ।
त्याजविण आणिक आवडे मना । तरी मानखंडना हो माझी ॥२३॥
पंढरीच्या मार्गी न चालतां पाहे । तरी तत्काळ पांगुळ होतील पाय ।
विठ्ठलापायीं अर्पिला देह । संसार सोय सांडिली ॥२४॥
विठ्ठलावांचोनि ब्रह्मज्ञानी । वायांच शब्द वेंचिती वाणी ।
तरी ते बोल संतसज्जनी । न ऐकावे कानीं सर्वथा ॥२५॥
श्रोतयांसि म्हणे ते अवसरा । नाशवंत संसार जाईल खरा ।
तुम्हीं विठोबाचें भजन करा । तरीच भवतरा बापानों ॥२६॥
ऐसें म्हणवोनी ते अवसरीं । नामघोषें गर्जना करी ।
गुप्तरुपें सुरवर अंबरीं । कौतुक नेत्रीं पाहताती ॥२७॥
विठ्ठल श्रोतावक्ता निश्चिती । म्हणवोनि सर्वत्र गाती ऐकती ।
ऐसें कीर्तन ऐकोनि भूपती । चित्तीं विरक्ती बाणली त्या ॥२८॥
म्हणे राज्य टाकोनि येच क्षणीं । वनांत बैसावें श्रीहरि भजनीं ।
मग नृपवर शिरस्त्र काढोनी । ठेवित धरणी तत्काळ ॥२९॥
अरुणोदय होतांचि निश्चिती । मग उजळिली मंगळारती ।
तुकयासि नमस्कार करोनि भूपती । अरण्यांत एकांतीं बैसला ॥१३०॥
मग सांगत प्रधानादिकां । मजजवळ सर्वथा येऊं नका ।
राजा विरक्त होऊनि देखा । सप्रेम सुखा तो भोगी ॥३१॥
दिवसां बैसोनि अरण्यांत । रात्रीं कीर्तनासि गांवांत येत ।
मग प्रधान साकल्य वृत्तांत । लेहोन पाठवित मातेसी ॥३२॥
जिजाबाई ऐकोनि तत्त्वतां । धाय मोकली सर्वां देखतां ।
तुकयानें राज्य बुडविलें आतां । उत्तम वार्ता हे नव्हे ॥३३॥
मग शिबिकेंत बैसोनि ते अवसरीं । लोहगांवासि येत सत्वरी ।
तुकयासि देखोनि धरणीवरी । नमस्कार करी साष्टांग ॥३४॥
मग पदर पसरोनियां जाण । अश्रुपातें भरले लोचन ।
म्हणे एक पुत्र तो तुझ्या कीर्तनें । विहेही होऊन बैसला ॥३५॥
त्याच्याही पोटीं नाहीं पुत्र । कोण चालवील राज्यभार ।
ऐकोनि जिजाईचें उत्तर । वैष्णववीर काय म्हणे ॥३६॥
शिवाजी येईल कीर्तनासी । मग चार गोष्टी सांगूं त्यासी ।
तुम्ही स्वस्थ राहावें मानसीं । विठोबासी भजावें ॥३७॥
ऐकोनि तुकयाचें वचन । जिजाबाई पुढती करी नमन ।
म्हणे मज देशील पुत्रदान । तरी होऊं उत्तीर्ण कैसेनी ॥३८॥
रात्रीं मांडितां हरिकीर्तन । श्रवणासि आला नृपनंदन ।
मग कर्मकांडींचें निरुपण । प्रसंग पाहून लावितसे ॥३९॥
म्हणे भवाब्धि तरावया कारणें । एक सत्कर्मचि प्रधान ।
ज्याचा स्वधर्म आचरावा त्यानें । उपाय आन असेना ॥१४०॥
दुसरियाचा धर्म उत्तम होय । म्हणवोनि आचरे लवलाहें ।
तरि तेणें न होयचि तरणोपाय । धर्मशास्त्रीं आहे निर्णय हा ॥४१॥
पाणी सांडोनियां मासा । तुपांत निघतां वांचेल कैसा ।
पक्षियांनीं सोडूनि आकाशा । बिळांत सहसा रिघों नये ॥४२॥
घुसी उंदीर धांवा आंत । बाहेर निघतां न वाचती सत्य ।
सर्प भक्षितां अन्नातें । तरी प्राणांत त्यातें तोच कीं ॥४३॥
तरुवरासि तों चालतां नये । उगवल्या ठायीं वाढताहे ।
तैसाचि मानव राहील काय । चंचल देह तयाचा ॥४४॥
आरबी घोडा असला जर । तरी तयासि वोढितां नये नांगर ।
शिपायी बैसला बैलावर । तरी युद्ध साचार नोहेच कीं ॥४५॥
नानापरीचीं दृष्टांत वचनें । बोलावयासि काय कारण ।
कीं आपुला स्वधर्म टाकिला ज्यानें । दुस्तर मरण तेंच कीं ॥४६॥
ईश्वरें सृष्टि निर्मूनियां । ज्याचें कर्म सांगीतले तया ।
उत्पत्ति सांगितले ब्रह्मया । पालन आपुलियाकडे लावी ॥४७॥
शेषानें उचलोनि धरावी धरणी । वसुकीनें हालो न द्यावी मेदिनी ।
समुद्रे पृथ्वीसि वेढा घालोनी । मर्यादा धरोनि असावें ॥४८॥
भास्करें तीव्र तपोनि थोर । प्रकाश पाडावा जनावर ।
शीतळत्वासि नेमिला चंद्र । वर्ते साचार त्या रीती ॥४९॥
शीत उष्ण पर्जन्यकाळ । आपुलाल्या समयीं होती प्रबळ ।
आयुष्य सरतांचि तत्काळ । दंडितसे काळ देहासी ॥१५०॥
हे ईश्वराची आज्ञा निश्चिती । नेमिल्या ऐसेंच अवघे वर्तती ।
श्रुतिवचन जे उल्लंघिती । ते तत्काळ जाती अधःपाता ॥५१॥
विप्राचें हे कर्म साचार । ब्रह्मचर्ये घोकावें अक्षर ।
गृहस्थाश्रम केलियावर । षट्कर्म विचार तयासि ॥५२॥
वानप्रस्थ तो जाणा साचार । विषय जिंतावे दिवसरात्र ।
संकल्प त्यागे संन्यास थोर । शास्त्रीं विचार बोलिला ॥५३॥
कुळधर्म याति नाठवे निःशेष । तोचि जाणावा परमहंस ।
हे श्रुतिवाक्य ब्राह्मणास । आज्ञा असे श्रीहरीची ॥५४॥
आतां क्षत्रियाचे आचरण । तेंही सांगतों करा श्रवण ।
शत्रूंसि संमुख जिंतोन । स्वधर्म पालन प्रजांचे ॥५५॥
जैसें आपुले अवयव पोशितां पाहे । विलासी परसुखी होय ।
कां कुटुंबवत्सला घरासि जाय । मग परिवार पाहे प्रीतीनें ॥५६॥
तशाच परी प्रजेच्या सुखें देख । राय चित्तीं मानी हरिख ।
त्याहूनि पुण्य नसेचि अधिक । सद्विवेक ज्या अंतरीं ॥५७॥
ईश्वर प्राप्तीस्तव जाण । क्षत्रियांनीं करावीं दानें ।
काया वाचा आणि मनें । न वंचणें सर्वथा ॥५८॥
मुख्य आदि करुनि द्विजवर । क्षत्रिय वैश्य चौथा शूद्र ।
आणिक नाना याति इतर । तिहीं स्वधर्मी तत्पर असावें ॥५९॥
समस्तां धरोनि चित्तांत । भूतीं पाहिजे भगवंत ।
न करावा कोणाचा घात । आणि भजनीं प्रीत असावी ॥१६०॥
आपुलाला करिती व्यापार । परी असत्य बोलों नये उत्तर ।
असत्यापरीस पाप थोर । नसे साचार दुसरें ॥६१॥
सर्वांभूतीं दया असावी पूर्ण । क्षुधार्तासि द्यावें अन्न ।
असत्य न बोलावें वचन । आणि हरिस्मरण सर्वदा ॥६२॥
ऐसी स्थिती धरोनि बरी । मग सुखें असावें संसारीं ।
कासया जावें वनांतरीं । घरींच श्रीहरी भेटे तया ॥६३॥
ऐसी तुकयाची उपदेशवाणी । सकळ श्रोते ऐकती श्रवणीं ।
राजा तटस्थ जाहला मनीं । अश्रुपात नयनीं वाहतीं ॥६४॥
मग हरिनामें गर्जोनि प्रीतीं । उजळिली मंगळारती ।
ओवाळूनि रुक्मिणीपती । दंडवत प्रीतीं घातलें ॥६५॥
सकळ श्रोतयांसि निश्चिती । प्रसाद वांटिला खिरापती ।
जाणोनि तुकयाची मनोवृत्ती । वस्त्रें भूपतीं घे तेव्हां ॥६६॥
मग शिवाजीराजयाची आजी । तुकोबाच्या लागतसे पायीं ।
म्हणे तुमचें उतरायी व्हावें कायी । तो पदार्थ कांहीं दिसेना ॥६७॥
आणिक चार दिवसपर्यंत जाण । तेथें राहिला नृपनंदन ।
तों आणिक चरित्र वर्तलें गहन । तें ऐका सज्जन भाविकहो ॥६८॥
एक नावजी माळी तये ठायीं । परम भाविक होता पाहीं ।
कीर्तन होतां एके समयीं । तुकयासि कायीं बोलतसे ॥६९॥
क्षणएक उभे राहतों आम्ही । तुम्हीं विसांवा घ्यावा स्वामी ।
मग प्रेमभरित होऊनि नामीं । मनोधर्मी नाचतसे ॥१७०॥
विठ्ठल नामाचे छंदें । नाचत तेव्हां परमानंदें ।
टाळ्या वाजवितसे आनंदें । वेधलें गोविंदें मन तेव्हां ॥७१॥
चार घटिकापर्यंत पूर्ण । कीर्तनीं नृत्य केलें त्याणें ।
स्वेद निथळत आंगातून । मग निःशक्त होऊन बैसला ॥७२॥
मग तुकाराम उठती कीर्तनीं । रंग वोडवे अनंतगुणी ।
नावजी माळी तेंपासुनी । दिवसां जाऊनी काय करी ॥७३॥
सूत कांतोनि गोवरीवर । पुष्पाच्या माळा करितसे फार ।
कीर्तनीं बैसती द्विजवर । तयांसि हार ते घाली ॥७४॥
नावजी कीर्तनासि येतसे जेव्हां । म्हणे आला आमुचा प्राणविसांवा ।
ऐसें बोलतां भक्त वैष्णवा । आश्चर्य तेव्हां लोक करिती ॥७५॥
सेवकानें चवाळें करोनि सत्वर । तुकयाचे हातीं देतसें पदर ।
पचंग घालोनियां सत्वर । वैष्णवासमोर नाचतसे ॥७६॥
द्वारकेचे केणें निश्चित । पंढरीरि आलें चोजवित ।
ऐसें अवघड नयेचि त्यातें । मग चोजवित म्हणत तेधवां ॥७७॥
ऐकोनि नावजीचें वचन । गदगदां हांसती सर्वत्र जन ।
नावजी अधिक संतोषमान । प्रेमें करोन नाचतसे ॥७८॥
तंव तेथील सुज्ञ होता ब्राह्मण । तो तळ्यांत गेला करावया स्नान ।
नावजीस फजीत केलें त्याणें । म्हणे अबद्ध वचन बोलसी तूं ॥७९॥
द्वारकेचें केणें चोदवित । पंढरीसि आलें म्हणसी नित्य ।
येणें दोषें अधोगत । होईल निश्चित तुजलागीं ॥१८०॥
ऐसें ऐकोनि ते अवसरीं । नावजी काढीतसे नाक दुरी ।
म्हणे आजपासोनि हें न करीं । दीधली बरी शिकवण ॥८१॥
ऐसा विकल्प घालोनि अंतरी । ब्राह्मण गेला आपुलें घरीं ।
तों त्याची वाचा खुंटली सत्वरी । कांहींच वैखरी न बोलवे ॥८२॥
जाहलें वर्तमान ते अवसरीं । लेहोनि दीधलें पाटीवरी ।
आश्चर्य करोनि रामेश्वरीं । तुकयासि सत्वरी सांगीतलें ॥८३॥
तो इतुकियांत एका कुणबीयानें । कोंवळें वाळुक आणिलें जाण ।
मनांत इच्छा धरिली त्याणें । कीं हें तुकयानें भक्षावें ॥८४॥
जाणोनि तयाचें अंतर । निजांगें चिरीत वैष्णववीर ।
चार फाक करोनि निजकरें । तीन सत्वर भक्षिल्या ॥८५॥
एक खालीं राहिली जाण । मग रामेश्वर भट बोलती वचन।
सर्वत्रांसि प्रसाद कांहीं देणें । मग काय म्हणे विष्णुदास ॥८६॥
हें तुम्हां योग्य नसेचि देख । यास्तव भक्षिलें सकळिक ।
वाचा गेली त्यासि अर्धं फांक । देतांचि कौतुक काय झालें ॥८७॥
तुकयाचा प्रसाद भक्षितां वदनीं । बोलों लागला तयेक्षणीं ।
राहिले फांकेचे भाग करोनि । सर्वां लागोनी दीधले ॥८८॥
मुखासि लावितां निश्चित । कुसमुसिती आंतच्या आंत ।
आड लपोनि थुंकोनि टाकित । कडू बहुत म्हणोनि ॥८९॥
असो रात्रीं कीर्तन मांडत । तों नावजी माळी आला तेथ ।
तुकयापासीं सांगीतली मात । कीर्तन निश्चित न करीं मी ॥९०॥
तुका तयासि बोले वचन । हें आम्हीच चुकलों होतों जाण ।
तुझें शुद्ध प्रेमाचें बोलणें । देवा कारणें आवडे ॥९१॥
ऐकोनि तुकयाची वाणी । नावजी हर्षला बहु मनीं ।
मग चार घटिका टाकोनि कीर्तनीं । प्रेमें करोनी नाचला ॥९२॥
असो चार दिवसपर्यंत । शिवाजी राजा राहिला तेथ ।
कीर्तनघोष श्रवण करित । प्रेमयुक्त नित्य काळीं ॥९३॥
स्वस्थाना जावया निश्चिती । आज्ञा मागावया येतसे भूपती ।
मनकामना धरोनि चित्तीं । प्रसाद इच्छिती काय तेव्हां ॥९४॥
आमुचें राज्य सुटेल जर । तरी स्वामी देतील आजि भाकर ।
पोटीं संतान असेल होणार । तरी देतील नारळ मजलागीं ॥९५॥
जाणोनि तयाचें मनोगत । भाकर नारळही तयासि देत ।
घालोनि साष्टांग दंडवत । निघे नृपनाथ ते समयीं ॥९६॥
कोंडभट पुराणीक सर्वकाळ । राहे तेव्हां तुकयाजवळ ।
आणि रामेश्वर पहिले होते खळ । भक्त प्रेमळ ते झाले ॥९७॥
हे उभयतां दोघे ब्राह्मण । वेदांतवक्ते असती पूर्ण ।
आणिक चौदा वैष्णवजन । संसार त्यजून राहिले ॥९८॥
कोणासि न पुसतां निश्चिती । तुकाराम ज्या गांवासि जाती ।
तिकडे अवघे धुंडीत येती । श्रवणीं निजप्रीती लावोनियां ॥९९॥
श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ सुंदर । हाचि क्षीराब्धिपूर्ण सागर ।
शेषशयनीं लक्ष्मीवर । ये स्थळीं निरंतर पहुडला ॥२००॥
सभाग्य श्रोते प्रेमळ निश्चिती । तेचि विबुध दर्शनासि येती।
संतचरित्रें सुधारस । नित्य सेविती प्रीतीनें ॥२०१॥
त्याच्या योगें करोनि निश्चित । जन्ममरणांपासूनि मुक्त ।
सर्वथा नाहीं पुनरावृत्त । सायुज्य भोगित पद जें कां ॥२॥
जो अनाथबंधु करुणाकर । भक्तवत्सल कृपासागर ।
तो महीपतीसि देऊनि अभय वर । वदवीत अक्षरें ग्रंथार्थी ॥३॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । छत्तिसावा अ०गो०॥२०४ अ०॥३६॥ओ० ॥२०४॥