श्रीगणेशाय नमः ।
मी अनाथ निराश्रय संसारीं । अपंगही असें सर्वापरी ।
परी तुझा म्हणवितो श्रीहरी । अभिमान अंतरीं तुज असो ॥१॥
भक्तिहीन ज्ञानहीन । शक्तीहीन वैराग्य नेणें ।
ऐसा जड मी अज्ञान । कोण तुजविण अपंगिता ॥२॥
जैसें अमंगळ मोरींतील नीर । तें कूपामाजी संचरलें जर ।
तरी अडाचेंहीं नासेल साचार । त्यासि पवित्र न सेविती ॥३॥
ना तेंच अमंगळ पाणी । गंगेसि मिळे जये दिनीं ।
तरी पवित्र होय तेच क्षणीं । वंदिती मुनी सिद्धऋषी ॥४॥
तैसा सर्वाविषयीं पतित । आणि तुज भलत्या भावें शरण येत ।
तयासि अपंगी वैकुंठनाथ । गुणदोष किंचित न पाहतां ॥५॥
वेदीं निंदिलें अत्यंज याती । ते जरी सद्भावें तुज भजती ।
तरी तेही उंचासि वंद्य होती । नाम श्रीपती जपतां तुझें ॥६॥
ऐसा तूं पतितपावन खरा । जगद्गुरु होशील चराचरा ।
ऐसें जाणोनि निज अंतरा । रुक्मिणीवरा तुज शरण ॥७॥
आतां तूं आपुल्या निज उचितें । करीं घात अथवा हित ।
बिरुदावळी जगविख्यात । ते नव्हे असत्य सर्वथा ॥८॥
अनंत भक्त तारिले श्रीपती । पुराण प्रसिद्ध त्यांची कीर्ती ।
त्यांमाजी एक मी मूढमती । अपंगी महीपती आपुला ॥९॥
मागिले अध्यायीं कथा ऐसी । स्वप्नीं अनुग्रह तुकयासी ।
मग येऊनि जागृतीसी । आश्चर्य मानसी करितसे ॥१०॥
एके दिवसीं प्रेमळभक्त । जाऊनि बैसे अरण्यांत ।
म्हणे कर्कशेची पडली संगत । जाहली जनांत फजीती ॥११॥
गृहस्थाश्रम यास्तव राखावा । कीं अतीत अभ्यागतांची घडावी सेवा ।
हें तों नावडे तिच्या जीवा । चालवी दावा परमार्थी ॥१२॥
स्वप्नीं तेही मधुर वचन । सर्वथा न बोले मजकारणें ।
बरें देवें तोडिलें बंधन । न गुंतेचि मन कोठेंही ॥१३॥
ऐसें म्हणवोनि वैष्णव भक्त । भजन करीत प्रेमयुक्त ।
चार घटिका लोटतां रात । मग देउळी येत कीर्तनास ॥१४॥
नानापरीचे करुणारस । आळवोनि करीत कीर्तन घोष ।
श्रवणासि येती श्रोते बहुवस । प्रेमळ उदास भाविक जे ॥१५॥
चारी प्रहर करोनि कीर्तन । मग इंद्रायणीसी करीतसे स्नान ।
पांडुरंगाचें करोनि पूजन । अरण्यांत जाऊन बैसावें ॥१६॥
कोणी भाकर आणूनि देत । तरी स्वल्प आहार सेवितसे तेथ।
परी घरासि न जाय वैष्णवभक्त । कर्कशा संगत म्हणवोनि ॥१७॥
ऐसे दोन मास गेले लोटोनी । तुका सर्वथा न जाय सदनीं ।
कांता देतसे गार्‍हाणीं । शेजारिणी मेळवोनियां ॥१८॥
म्हणे पिसा गांवीं असोनि जाण । मजकडे न पाहे परतोन ।
माजी वाट केली कोण । त्याकारणें पुसावा ॥१९॥
भजन करीत बैसतो रानीं । खावयासि आणूनि देती कोणी ।
रात्रीं देउळासि येऊनी । टाळ कुटोनि नाचतसे ॥२०॥
तंव एके दिवसीं वैष्णवभक्त । स्नान करोनि देउळासि जात ।
अवली उदक घेऊनि येत । तों गांठ अवचित पडियेली ॥२१॥
मग धरोनि तुकयाचा पदर । उभा केला वाटेवर ।
मग काय बोले कठोणोत्तर । चावोनि अधर तेधवां ॥२२॥
तुकयासि म्हणे अवसरा । तूं दोन महिने न येसी घरां ।
तरी मी कोणासी होऊं दारा । या संसारा चालवूं ॥२३॥
यावरी बोलतसे काय । विठोबा रखुमाई बापमाय ।
यांचे पाय आठवीत जाय । तरी आपदा न होय संसारीं ॥२४॥
अवली म्हणतसे त्या अवसरा । तुम्हीं आतां चलावें घरां ।
येरु म्हणे ऐकसी विचारा । तरी भाक सत्वर मज देयी ॥२५॥
कांतेनें वचन देऊनि त्यासी । मग घरासि नेलें तुकयासी ।
द्वारीं वृंदावनीं होती तुळसीं । तया स्थळासी बैसले ॥२६॥
ते दिवसीं होती हरिदिनी । श्रवण करावयासि येती कोणी ।
अवली तयासि देखोनि नयनीं । वसवसोनी पाठिं लागे ॥२७॥
तुका म्हणतसे त्या अवसरा । कोण येत कोणाच्या घरा ।
भूषण नावडेचि तुझियां अंतरा । दांत करकरां कां खासी ॥२८॥
देवासाठी जाण साचार । ब्रह्मांड जाहलें आमुचें सोयरें ।
त्यांसी कोवळें बोलतां उत्तर । जातो पदर काय तुझा ॥२९॥
आपुला धंदा टाकू जाण । माझ्या घरासि येती जन ।
हेंचि मानूनि न घेसी भूषण । आणि वसवसोन धांवसीं ॥३०॥
ऐसें बोलतां वैष्णवभक्त । अवली राहिली मग निवांत ।
परी लोक न येती वाडियांत । भय बहुत वागविती ॥३१॥
तुका बैसोनि वृंदावनीं । कांतेसि म्हणे तये क्षणीं ।
आतां एकाग्र होऊनि मनीं । कीर्तन श्रवणीं बैसावें ॥३२॥
अवली म्हणे नायकावें जरी । तरी वचन देऊनि आणिला घरीं ।
यास्तव बैसोनि शेजारी । श्रवण करी तेधवां ॥३३॥
एकांत देखोनि वैष्णवभक्त । निज कांतेसि उपदेश करित ।
म्हणे देहु क्षेत्र जाण येथें । धरिलें उक्ते पैं आम्हीं ॥३४॥
ऐशीं टक्के दिवाणधारा । देणें लागतो याचा सारा ।
नाहीं तरी काळोजी हुलदार । दाखवी दरारा बहुसाल ॥३५॥
ऐशीं टक्के म्हणसील काय । हा चित्तीं वाटेल संदेह ।
तरी ऐंशीं तत्त्वें करोनि देह । वेष्टित होय उभारा ॥३६॥
इंद्रियें दमितां दिवसरात । दहा टक्के झाडले यांत ।
पंचविषयांची नाही आर्त । संतोष चित्त सर्वदा ॥३७॥
आणिक कर्म इंद्रियें पांच म्हणती जनीं । ती हीं लाविलीं देवाकारणीं ।
मी कर्ता नाठवे मनीं । तरी गेलीं झडोनि सहजची ॥३८॥
दहा टक्के तों ऐशा रीतीं । झडोनि गेले सहजस्थिती ।
सत्तर तत्वें देहीं असती । त्यांची झडती न देववे ॥३९॥
पांडुरंग चौधरी जाण येथिंचा । म्हणे झाडा करीं सकळ बाकीचा ।
हंडा भांडीं गुरें साचा । ऐवज घरचा मागतसे ॥४०॥
म्यां पूर्वीच कुळवाडी केली नसती । तरी कां सांपडतों याचे हातीं ।
तरी तूं उदास होऊनि चित्तीं । सोडवी मजप्रती निजकांते ॥४१॥
उदयीक द्वादशी सोमवार । स्नान करोनि येई सत्वर ।
मग पाचारोनि द्विजवर । लुटवी घर त्यां हातीं ॥४२॥
अन्नवस्त्र यांची चिंता । मनांत नको करुं सर्वथा ।
पांडुरंग बाप शिरीं असतां । तो उणें तत्वतां पडों नेदि ॥४३॥
माझें ऐकशील जरी उत्तर । तरी जगीं कीर्ती वाढेल थोर ।
म्हणावें भांडी नेलीं चोरें । मेली गुरें चार्‍याविण ॥४४॥
आसनि रसोनियां जाण । वज्रा ऐसें करावें मन ।
लेंकुरें जाहलीं नाहींत म्हणोन । करी सोडवण आपुली ॥४५॥
बळक्ट घालोनियां कांस । सांडी नाशवंताची आस ।
देवद्विज अतीत यांस । पूजी मंदिरास आणोनि ॥४६॥
वैष्णवाची दासी होऊनि भावें । संतासि अनन्य शरण जावें ।
विठोबाचें नांव घ्यावें । प्रेमभावें करोनियां ॥४७॥
अकरा अभंग ऐशारीतीं । कांतेसि उपदेश केला प्रीतीं ।
पूर्ण बोध ग्रंथ त्यासि म्हणती । ऐकतां विरक्ती होय जीवा ॥४८॥
तीं तुकयाचीं अनुपम वचनें । साधकीं करितां नित्य पठण ।
भक्‍ति ज्ञान वैराग्यपूर्ण । होईल तेणें निश्चयेंसी ॥४९॥
तीं येथें संकळित बोलिलों उत्तरें । नाहीं वाढविला विस्तार ।
मग तुका करीत हरिजागर । नाना चरित्रें गावोनियां ॥५०॥
उदयासि येतांचि गभस्ती । मग उजळिली मंगळारती ।
कांतेसि क्षणभर बाणली विरक्ती । बैसतां संगतीं तुकयाच्या ॥५१॥
मग प्रातःकाळीं करोनि स्नान । जिजाबाई पाचारी ब्राह्मण ।
तेव्हां गुरें वासरें धनधान्य । भांडीं संपूर्ण लुटविलीं ॥५२॥
तों चुलींत राख होती निश्चिती । तेही संन्यासी घेऊनि जाती ।
म्हणती आंगासि लावुं विभूती । उदास वृत्ती बैसोनी ॥५३॥
कणगी उखळ मुसळ जातें । रितीं मडकींही नेली समस्तें ।
जीर्ण वस्त्र कांतेंसि होतें । तें वाळूं परसांत घातलें ॥५४॥
तों महारिणीच्या रुपें तत्त्वतां । तुकयासि म्हणे रुक्मिणी माता ।
कांहीं वस्त्र असेल आतां । तरी द्यावें समर्था मजलागीं ॥५५॥
तुका विचारी मनांत । म्हणे हे प्रहारीण विन्मुख जात ।
मग वाडया मागें होऊनि त्वरित । वस्त्र हातें वोढितसे ॥५६॥
महारिणीसि वस्त्र देऊनि जाण । खुणावोनि सांगे तिजकारणें ।
म्हणे सत्वर जाय वो येथून । कोणासी वचन न बोलतां ॥५७॥
हें गांविंचीं मुलें देखोनि नयनी । अवलीसि सांगती ते क्षणीं ।
म्हणती वस्त्र मागतां महारिणी । दीधलें वोढोनी तिजलागीं ॥५८॥
ऐकोनि तयांची वचनोक्ती । प्रपंचाकडे मुरडली वृत्ती ।
म्हणे घरासि समजावोनि आणितां पती । म्हणोनि विपत्ती हे झाली ॥५९॥
म्यां दळणकांड करोनि घरीं । संसार केला आजवरी ।
त्याचें तों बाहेर परभारी । भिकेवरी चालतें ॥६०॥
ऐशा प्रकारें चालतां योग । मज तों कोठें आठवला भोग ।
वचन देऊनि आणिता मग । सर्व त्याग करविला ॥६१॥
काळ्याचे पाय आठवीत जाय । तोचि अन्न वस्त्र पुरवील पाहे ।
त्याचा विश्वास धरुनि माय । घर लवलाहें लुटविलें ॥६२॥
एके रात्रींतूनि निश्चिती । दोन वेळां आठविले पाय चित्तीं ।
त्याची तों तत्काळ आली प्रतीती । होती संपत्ती ते गेली ॥६३॥
मग पाषाण घेऊनि मस्तकावर । अवली देवळासि चालिली सत्वर ।
म्हणे काळ्याचे पाय करीन चूर । केलासे निकर मानसीं ॥६४॥
ऐसा निश्चय करोनि चित्तीं । देउळासि चालिली सत्वरगती ।
तों थरथरां कांपे पाडुरंगमूर्ती । म्हणे कैसी गती करावी ॥६५॥
देउळा माजी येतां पाहे । तो रुक्मिणी म्हणे करितीस काय ।
येरी म्हणे फोडितें पाय । घातकी आहे वर तुझा ॥६६॥
माझ्या भ्रतारानें रातीं । उपदेश केला नानारीतीं ।
एकदा पाय आठविले चित्तीं । तो दरिद्र मजप्रती आलें कीं ॥६७॥
धनधान्य गुरें समग्र । तें घेऊनि गेले द्विजवर ।
एक आड जुनें होतें वस्त्र । वोढोनि सत्वर तें दिधलें ॥६८॥
वस्त्र अन्न नसेचि कांहीं । भ्रतार तो केला विदेही ।
यास्तव संताप वाटतो जीवीं । ऐकोनि रखुमायी बोलतसे ॥६९॥
योगक्षेमाची चिंता पाहीं । सर्वथा न करीं आपुले जीवीं ।
मग मूठभर होत ते समयीं । देत लवलाहीं आदिमाया ॥७०॥
आणि साडी चोळी एक पाहीं । स्वहस्तें देतसे रखुमायी ।
ती नसोनि लवलाही । बाहेर जिजायी येतसे ॥७१॥
तें तुकयानें देखोनि निश्चित । म्हणे उतावेळ केलें इनें चित्त ।
देवें होन दीधले होते । ते बोलावूनि द्विजाते वांटिले ॥७२॥
निराश होऊनि प्रेमळभक्त । भजन करीत प्रेमयुक्त ।
देशोदेशी प्रगटली कीर्त । दर्शनासि येत लोक तेव्हां ॥७३॥
चमत्कार देखोनि नानारीतीं । लोक परस्परें बोलती ।
कीं साक्षात येऊनि पांडुरंगमूर्ती । नित्य जेविती तुकयासवें ॥७४॥
हेंचि चवडी देवांसि जाहलें श्रुत । ऐकोनि विस्मित तयांचें चित्त ।
म्हणती तुकयासि पाचारोनि येथ । कांहों प्रचीत पाहावी ॥७५॥
मग चिंतामणि देवांनी ते समयीं । तुकयासि निरोप पाठविला पाहीं ।
कीं येथवर येऊनि ये समयीं । भेटूनि लवलाहीं मज जावें ॥७६॥
जाणोनि तयांचे मनोगत । चित्तीं विचारी प्रेमळभक्त ।
म्हणे देवांनी केला आपुला हेत । तरी जावें त्वरित भेटावया ॥७७॥
ऐसें म्हणवोनि ते अवसरीं । तेथूनि गमन केलें सत्वरी ।
तो मार्गी चालतां वाटेवरी । भजन करी निजप्रेमें ॥७८॥
अर्ध पंथ क्रमितां त्वरित । तो मनुष्य वाटेसि निरोप सांगत ।
कीं देवांनी तुमचा धरोनि हेत । भेटिसी निश्चित पाचारिलें ॥७९॥
अवश्य म्हणे वैष्णव भक्त । आमुचेंही हेंचि मनोगत ।
मग चिंचवडासी येऊनि त्वरित । गजवदनातें नमस्कारी ॥८०॥
चिंतामणी देव ते समयीं । स्नान संध्येसि बैसले पाही ।
परी तुकाराम पातले गृहीं । हे विदित नाही तयांसी ॥८१॥
देवगृही एकांती बैसोन । मानसपूजा करिती जाण ।
तों नावरेचि चंचळ मन । कैशा रीतीं ते ऐका ॥८२॥
उपवनामाजी देखा । लाविली होती पुष्प वाटिका ।
त्याचा आठव उपासका । जाहला निका ते समयीं ॥८३॥
म्हणे झाडांची आबाळ झाली बहूत । केरकचरा पडला आंत ।
तरी वनकरासी बोलावूनि येथ । शिक्षा निश्चित करावी ॥८४॥
ऐसी कल्पना येतांचि जाण । सवेंचि एकाग्र केलें मन ।
गजवदनाचें करोनि ध्यान । सर्वोपचारे पूजीतसे ॥८५॥
मानसपूजा करोनि त्वरित । चिंतामणि देव बाहेर येत ।
त्यासि देखोनि वैष्णवभक्त । घातलें दंडवत साष्टांग ॥८६॥
चित्तीं विकल्प वाटला देवा । म्हणे शूद्रासि नमस्कार न करावा ।
मग स्वमुखें म्हणे लाभ हा बरवा । आलेत केव्हां हें सांगा ॥८७॥
ऐकोनि म्हणे प्रेमळ भक्त । तुम्ही मानसपूजा करितां निश्चित ।
मग गेलांत पुष्पवटिकेंत । मी आलों त्वरित ते समयीं ॥८८॥
ऐकोनि तुकयाची वचनोक्ती । देवांसि आश्चर्य वाटलें चित्तीं ।
म्हणे परचित परीक्षक निश्चितीं । हे सत्यचि बोलती जनवर्ता ॥८९॥
आतां एक संशय वाटतो जीवें । कीं विष्णुमूर्ति जेविती याच्यासवें ।
ऐसें जन बोलती सर्व । तरी तें पुसावें भोजनांतीं ॥९०॥
याची प्रशंसा वाढली फार । ब्राह्मणही करिती नमस्कार ।
कांहीं चमत्कार दाविला जर । तरी सन्मान आदर आम्हीं करुं ॥९१॥
भाविक असेल वरचावर । तरी शिक्षा करावयासि नाहीं उशीर ।
तरी भोजन जाहलिया सत्वर । मग तुकयासि विचार पुसावा ॥९२॥
आतां वैश्वदेव समयीं आला अतीत । तरी विष्णुसमान मानिजे त्यातें ।
पात्र वाहाडविलें तुकयातें । विप्रपंक्तींत तें समयीं ॥९३॥
ब्राह्मणांपासोनी हात चार । पात्र मांडविलें इतुक्या अंतरें ।
तुकयानें आणिक दोन पात्रें । वाढविलीं साचार त्यां हातीं ॥९४॥
देव पुसती तये क्षणीं । पात्रें वाढविली कोणा लागुनी ।
आणिक जेवणार असती कोणी । त्यांजलागोनी पाचारा ॥९५॥
ऐकोनि म्हणे वैष्णवभक्त । एके पात्रीं रुक्मिणीकांत ।
दुसरें वाढिलें गजवदनातें । बोलावा तयाते स्वामिया ॥९६॥
गायत्रीमंत्रें प्रोक्षोनि पात्रें । ध्यानांत आणिला लंबोदर ।
नैवेद्य दाखवि झांकोनि नेत्र । मग तुका उत्तर काय बोले ॥९७॥
समुद्रामाजी करितां स्नान । एक भक्त बुडतां जाण ।
त्यानें गजवदनाचें केलें चिंतन । करीं धांवणें म्हणवोनि ॥९८॥
तयासि काढावया निश्चित । समुद्रांत गेला गौरीसुत ।
हा वृत्तांत जाहला माते श्रुत । तुम्ही नैवेद्य कोणातें दाखवितां ॥९९॥
याचा संशय वाटेल चित्तीं । तरी क्षण एक बैसोनि पाहावी प्रतीती ।
ऐकोनि देव आश्चर्य करिति । म्हणती याची स्थिती अनुपम ॥१००॥
एक अर्धघटिका लोटतां जाण । तो तत्काळ आले गजवदन ।
पीतांबर पिळोनि पाहतां जाण । तों क्षार जीवन लागतसे ॥१॥
मग तुका विनंति करितसे त्यांसी । आतां बोलावा गणपतीसी ।
साक्षात जेववावें त्यासी । चित्त संतोषी तैं होय ॥२॥
ऐकोनि देव म्हणती त्यासी । प्रत्यक्ष मूर्ति जेवील कैसी ।
नैवेद्य दाखवितां देवासी । सुवास तयासी जातसे ॥३॥
यावरी म्हणे वैष्णवभक्त । प्रत्यक्ष गणपती जेवावया येत ।
तेणेंचि समाधान पाविजे चित्त । नाहींतरी व्यर्थ उपासना ॥४॥
जैसें क्षेत्र पेरिले गोमटें । त्यासि कणसें आली घनदाट ।
परी त्यावरी कण न फुटे । तरी व्यर्थचि कष्ट गेले कीं ॥५॥
कां गगनीं अभ्र दाटलें फार फार । परी वर्षाव न होय आणुमात्र ।
तेवी दैवत न देतां साक्षात्कार । उपासना मंत्र ते वायां ॥६॥
फळावांचोनि वृक्षलता । कां जळा वांचुनि भ्यासुर सरिता ।
संतानेंवीण सुंदर कांता । शोभाहीन तत्त्वता ते दिसे ॥७॥
भ्रतारावीण अलंकार । कां प्राणावांचोनि जैसें शरीर ।
नातरी दृष्टीवाचूनि विशाळ नेत्र । व्यर्थचि साचार दीसती ॥८॥
तेवीं साक्षात्कार नेदितांचि दैवत । भजन पूजन तें गेलें व्यर्थ ।
ऐकोनि तुकयाचा वचनार्थ । आश्चर्य करित चिंतामणी ॥९॥
मग काय म्हणतसे तयाप्रती । आम्ही उपासिला श्रीगणपती ।
परी साक्षात येऊनि जेवील मूर्ती । हें सामर्थ्य निश्चितीं असेना ॥११०॥
तुम्हीं म्हणवितां वैष्णववीर । स्वाधीन केला रुक्मिणीवर ।
तैसाचि आणूनि लंबोदर । जेववा सत्वर ये समयीं ॥११॥
साक्षात न येतां गजवदन । तरी आम्हीं सर्वथा न करुं भोजन ।
देखोनि देवांचें निर्वाण । काय म्हणे विष्णुदास ॥१२॥
मी तुमच्या कृपें करुनि निश्चिती । प्रत्यक्ष जेववीत गणपती ।
मग दोन अभंगे केली स्तुती । सप्रेम गती करोनियां ॥१३॥
जयजयाजी लंबोदरा । चौदा विद्या गुणसागरा ।
सकळ सिद्धींच्या दातारा । परशुधरा गजवदना ॥१४॥
तूं घागर्‍या बांधूनि पायीं । नृत्य करिती जे समयीं ।
नारद तुंबर तटस्थ सर्वही । तुझी नवायी देखोनी ॥१५॥
तूं जयासि पाहसी कृपादृष्टीं । विघ्नें पळती बारावाटीं ।
भक्तासि रक्षिसी महासंकटीं । भवबंध फांसाटी तोडोनियां ॥१६॥
ऐशा प्रकारें केली स्तुती । परी सर्वथा नयेचि तेथें गणपती ।
तुका विनवितसे मागुतीं । संकोच चित्तीं न धरावा ॥१७॥
तुवां चिंतामणीच्या भक्तीस्तव पाहीं । येथें दोहविल्या वांझ्यागायी ।
ऐसें मी तों मागत नाहीं । आइतेंच जेवीं अन्न आतां ॥१८॥
ऐकोनि तुकयाचें करुणा उत्तर । संतुष्ट जाहले गौरीकुमर ।
मग सगुणरुपें लंबोदर । पात्रावर बैसले ॥१९॥
चिंतामणि देव आराध्यमूर्ती । देखोनि संतुष्ट जाहले चित्तीं ।
साष्टांग नमस्कार घातला प्रीतीं । सप्रेम गती करोनियां ॥१२०॥
मग तुकयाप्रती म्हणतसे तेव्हां । आतां विठोबासि बोलावा ।
तेणेंचि आनंद आमुच्या जीवा । तेथें जेववा साक्षात ॥२१॥
तुकयानें झांकोनि नेत्रपातीं । हृदयीं चिंतिली पांडुरंगमूर्ती ।
देखोनि याची सप्रेम भक्‍ती । रुक्मिणीपती पातले ॥२२॥
सांवळा सुकुमार श्रीपती । शंख चक्र आयुधें हातीं ।
मुगुटीं रत्‍न किरळा फांकती । तेणें गभस्ती लोपला ॥२३॥
दिव्य कुंडलें मकराकार । कांसेसि झळके पीतांबर ।
श्रीमुख साजिरें मनोहर । चरणीं तोडर मिरवतसे ॥२४॥
ऐसी मूर्ति भव्य वाणी । देखतसे देव चिंतामणी ।
साष्टांग नमस्कार घातला धरणीं । आनंद मनीं न समाय ॥२५॥
एके पात्रीं लंबोदर । चतुर्भुजमूर्ति सुंदर ।
एकदंत दिसे शुभ्र । सर्वांगीं सिंदूर चर्चिला ॥२६॥
निजभक्‍त तुका वैष्णव जाण । आणिक देव चिंतामण ।
उभयतांसि साक्षात दर्शन । मग इतरांकारणें न दिसती ॥२७॥
पात्रीं अन्नें वाढिलीं प्रीतीं । तीं निजकरें जेविती दोन्हीं मूर्ती ।
सरतां अन्न ते ब्राह्मण देखती । विस्मित चित्तीं मग झाले ॥२८॥
देव भक्‍ताचिये पंक्‍तीं । ब्राह्मण जेविती यथानिगुती ।
जें जयासि रुचे तें सेविती । जाहली तृप्ती सकळांसि ॥२९॥
श्रीपांडुरंगमूर्ति आणि मोरया । तयांसि करशुद्धि घालीत तुकया ।
मग मुखशुद्धि विडे देऊनियां । लागतसे पायां निजप्रेमें ॥१३०॥
मग निजभक्‍तांसि पुसोनि निश्चिती । अंतर्धान पावल्या दोन्ही मूर्ती ।
देवें तुकयासि आलिंगूनि प्रीतीं । दंडवत घालिती तेधवां ॥३१॥
तुकयानें देखोनि लवलाहें । निजकरें उठवी धरोनि बाहे ।
म्हणे आम्हांसि पूज्य तुमचे पाय । अनुचित काय हें स्वामी ॥३२॥
माझा स्वामी पंढरीनाथ । भृगूची हृदयीं वागवितो सात ।
तीर्थेही तुमच्या चरणीं समस्त । तेथें मी हीनयात काय आहें ॥३३॥
ऐकोनि तुकयाची वचनोक्ती । चिंतामणी देव उत्तर देती ।
विष्णुभक्‍त म्हणूं नये हीन यातीं । ऐसें भागवतीं बोलिलें ॥३४॥
पर्वतमाजी कनकाद्रि थोर । कीं धनुर्धरात श्रीजानकीवर ।
कीं योगियामाजी श्रेष्ठ शंकर । वैष्णववीर तूं तैसा ॥३५॥
भागीरथी श्रेष्ठ तीर्थांत । कीं नामधारकांत नारदभक्त ।
कीं सिद्धांमाजी अनसूया सुत । तैसाचि भागवत तुकया तूं ॥३६॥
श्रीहरिकीर्तन करोनियां । पुढें ब्रह्मरुप करिशील काया ।
ऐसेंचि येतसे माझिया प्रत्यया । तुझी सत्‌क्रिया देखोनी ॥३७॥
देवें स्वमुखें ऐशा रीतीं । स्तविलें तेव्हां तुकयाप्रती ।
म्हणे तुमच्या प्रसादें निश्चित । आजि देखिले श्रीपती साक्षात ॥३८॥
यावरी म्हणे प्रेमळभक्त। हा आपुल्या कृपेचा महिमा निश्चित ।
मग आज्ञा मागुनि तयातें । देहुग्रामें पातले ॥३९॥
तुकयाची निरपेक्ष स्थिती । द्रव्य देतां न घेचि हातीं ।
ऐकोनि श्रोते आशंकित होती । वक्‍तयासी पुसती तेधवां ॥१४०॥
गृहस्थाश्रमी वैष्णवभक्त । मुलें लेंकुरें होती निश्चित ।
तरी उजविली कोणत्या पंथें । हें आम्हांतें परिसवी ॥४१॥
ऐसा प्रश्न करितां श्रोतयां । वक्‍ता उत्तर देतसे तयां ।
तिघी कन्या होत्या तुकया । उजविल्या तया कोणे रीतीं ॥४२॥
वडिलीचें नांव काशीबाई । दुसरी भागीरथी पाही ।
धाकुटीनें नांव गंगुबाई । सत्कुळाठायी जन्मल्या ॥४३॥
उपवर होत्या तिघी जणी । अवली चिंताक्रांत मनीं ।
म्हणे मुली उजवाव्या कैसेनी । तुकया लागोनि पुसतसे ॥४४॥
ऐकोनि कांतेची वचनोक्ती । माहेर जातसे सत्वरगती ।
स्वययातीचीं मुलें खेळत होतीं । ती घराप्रती आणिली ॥४५॥
ते दिवसी होती लग्नतिथ । मग विप्र बोलावूनि वैष्णवभक्त ।
हळदी लावोनि वधू वरातें । लग्न त्वरित लाविलें ॥४६॥
दुध भात करोनि घरांस । जेवूं घातलें पंचामृत ।
दुसरे दिवशीं वरबापातें । वर्तमान श्रुत झालें कीं ॥४७॥
मग वर्‍हाड घेऊनि तिघे सोइरे भले । देहू गांवासी मागूनि आले ।
तेव्हां भाविकांनीं साहित्य केलें । सोहळे जाहले चार दिवस ॥४८॥
ज्याने सखा केला श्रीहरी । तरी विश्व त्यावरी कृपा करी ।
निज दासासी वैकुंठविहारी । भवसागरीं बुडो नेदी ॥४९॥
मोसगाडे जांबुळकर । हे सोईरे करी वैष्णव वीर ।
परी प्रपंचीं न गुंते आणुमात्र । पडिला विसर देहाचा ॥५०॥
विश्व तारावयासि देखा । कलीमाजी अवतरला तुका ।
महिमा न कळे अज्ञान लोकां । परी तो विश्वसखा जगद्गुरु ॥५१॥
ज्यानें कीर्तन करोनि वैकुंठी सहज । देहासहित लाविला ध्वज ।
तो वैष्णवभक्त महाराज । उपदेशी मज निजकृपें ॥५२॥
तुकयाची सप्रेम कळा । आळंदीस जाय वेळोवेळां ।
पंढरीची वाट पहात डोळा । सद्गदित गळा होतसे ॥५३॥
आणिक चरित्र वर्तलें गहन । तें सादर ऐका भाविकजन ।
बीड परगण्याचा देशपांडिया ब्राह्मण । पंढरीस धरणें बैसला ॥५४॥
तामस अनुष्ठान मांडिलें त्यानें । उपवास करी न सेवी अन्न ।
पुराण व्युत्पत्ति मज कारण । व्हावी म्हणोन इच्छितसे ॥५५॥
दहा दिवस बैसतां तेथ । स्वप्नीं सांगती पंढरीनाथ ।
तुवां सत्वर जानोनि आळंदीत । ज्ञानेश्वरातें आराधी ॥५६॥
ते सांगती जैसी युक्ती । ऐकतां मनोरथ पूर्ण होती ।
ऐसें सांगतां रुक्मिणीपती । आला जागृतीं ब्राह्मण ॥५७॥
स्वप्नींचा दृष्टांत आठवोनि चित्तीं । मग तो पातला अळंकावती ।
म्हणे मज व्हावी भुक्तिमुक्ती । आणि पुराण व्युत्पत्ती तत्काळ ॥५८॥
ऐसी कामना धरोनि मनें । ज्ञानदेवीं बैसला धरणें ।
सर्वथा न सेवीच अन्न । तेणे शरीर क्षीण जाहलें ॥५९॥
बारा दिवस लोटतां सत्वर । संकटीं पडले ज्ञानेश्वर ।
म्हणती प्राक्तनहीन हा द्विजवर । वायांच शरीर दंडितसे ॥१६०॥
मग म्हणे तूं देहू गांवी जावें त्वरित । तेथें तुकाराम वैष्णवभक्त ।
जो नामयाचा अवतार साक्षात । जगदुद्धारार्थ अवतरला ॥६१॥
ते जो अनुग्रह करितील तुज । तेथें विश्वास धरितां होईल काज ।
ऐसें सांगतां ज्ञानराज । तों आला द्विज जागृतीसीं ॥६२॥
स्वप्नींचा वृत्तांत आठवितां मनीं । तो विकल्प पातला अंतःकरणीं ।
म्हणे तुका तो शूद्र जातीचा वाणीं । ऐकतों कानीं परस्परें ॥६३॥
त्याजपाशीं जातां पाहे । कैसेनि मनोरथ पूर्ण होये ।
ऐसा विकल्प आणूनि पाहे । देहूसि लवलाहे चालिला ॥६४॥
मग येऊनि तुकयाजवळ । वृत्तांत सांगितला सकळ ।
ऐकोनि विस्मित भक्‍तप्रेमळ । भविष्य कळलें सर्वही ॥६५॥
म्हणे ज्याच्या वरदहस्तें निश्चिती । रेडा स्वमुखें वदला श्रुती ।
चांगदेव प्रचीत पहावयासी येती । मग चालविली भिंती प्रतापें ॥६६॥
भुक्ति मुक्‍ति त्याचें द्वारीं । सदा तिष्ठती कामारी ।
सोन्याचा पिंपळ असे द्वारीं । तो काय एक न करी स्वामी माझा ॥६७॥
ऐसें असतां ज्ञानेश्वरी । येथें पाठविला धरणेकरी ।
काय उणें त्याचें घरी । तुका अंतरीं विस्मित ॥६८॥
मी तरी दास नव्हे खरा । परी जनांत केला डांगोरा ।
कां हे उपाधि पाठविली घरा । ज्ञानेश्वरा दीनबंधु ॥६९॥
मी तुमचा लडिबाळ जनीं । अक्षर जोडोनि सांगतां कानीं ।
जैसी माता बाळका लागोनी । मंथोनि लोणी चारितसे ॥१७०॥
तैसे तुम्ही दीधलें उचित । ती आयती वचनें बोले जनांत ।
समर्थापासी उणें होतें । म्हणोनि धरणें येथें पाठविलें ॥७१॥
यापरी विस्मित होउनि मन । मग अकरा अभंग लिहिले जाण ।
त्या ग्रंथासि उत्तम ज्ञान । म्हणती सज्ञान अनुभवी ॥७२॥
धरणेंकरी बैसला जवळ । त्यापासीं देत भक्त प्रेमळ ।
आणि प्रसाद दीधलें महाफळ । तें ब्राह्मणें तत्काळ टाकिलें ॥७३॥
म्हणे मी पुराण व्युत्पत्ति इच्छितों मनीं । आणि प्राकृतज त्या दीधल्या लेहोनि ।
तरी व्यर्थचि आलों ये ठिकाणीं । ऐसें म्हणवोनी चालिला ॥७४॥
मग अळंकावतीस जाऊन । ज्ञानदेवी बैसला धरणें ।
म्हणे माझें मनोरथ करी पूर्ण । यास्तव निर्वाण करितसे ॥७५॥
मग तेरा अभंग सत्वर । ज्ञानेश्वरासि लिहिलें पत्र ।
तुम्ही जाणोनि त्याचें जन्मांतर । मग येथें द्विजवर पाठविला ॥७६॥
इच्छिली वस्तु नाही संचित्तीं । ऐसें जाणोनि आपुले चित्तीं ।
अपेश दीलें मजप्रती । केली युक्ती हे कळली ॥७७॥
जैसी लटकियाची गाही । ते निवडिजे दुसरे ठायीं ।
मी तो सेवा समर्पोनि पायीं । जाहलों उतरायी ज्ञानदेवा ॥७८॥
तुमची आज्ञा नुल्लंघवे मजसी । मग एकादश अभंग दीधले त्यासी ।
एक महा फळ प्रसादासी । देऊनि तयासी गौरविलें ॥७९॥
परी त्याचे दैवींच नसे निश्चित । त्यागोनि गेला येथील येथें ।
यापरी तुका ज्ञानदेवातें । पत्र त्वरित पाठविल ॥१८०॥
मग ज्ञानराजें ते अवसरीं । पिटोनि लाविला धरणेकरी ।
निज कर्मासी ऐसी परी । विकल्प अंतरीं उद्भवला ॥८१॥
जेवीं कल्पतरुच्या तळवटीं । बैसोनि झोळीसि देताति गांठी ।
परी भोंगणें लागे तेंच सृष्टीं । होतें अदृष्टीं तें झाले ॥८२॥
सुधा रसाचा घट जाण । अकस्मात लाधला आयुष्यहीन ।
तें तया भासलें क्षारजीवन । यास्तव लवंडोन सांडिलें ॥८३॥
निधान सिद्धि देखिलीं डोळां । दैवहीन गेला त्या जवळा ।
तयासि भासती अग्नि ज्वाळा । काय कपाळा करावें ॥८४॥
नातरी दैवहीन करंटा । तयासि परीस लाधला गोमटा ।
चित्तीं भासला पाषाण गोटा । भिरकावूनि चोहटा देतसे ॥८५॥
तेवीं तुकयानें अभंग दीधले उचित । जे कां श्रुतिशास्त्रांचें मथित ।
परी धरणे करीयासि भासले प्राकृत । कर्म विपरीत म्हणोनी ॥८६॥
आणि महाफळाचा त्याग करोनी । अळंदीसि गेला परतोनी ।
मग ज्ञानदेवें लविला पिटोनी । हे कथा सज्जनीं परिसिलीं ॥८७॥
इकडे देहूसि तुका वैष्णवजन । अभंग पत्रावरील पाहोन ।
म्हणे हे निर्मिले कोणाकारणें । हें मी नेणें सर्वथा ॥८८॥
तों एक कोंडोबा नामाभिधान । धष्टपुष्ट टोणपा होता ब्राह्मण ।
सहज मार्गी चालतां त्याणें । घेतलें दर्शन तुकयाचें ॥८९॥
अक्षर पढला नव्हता कांहीं । यास्तव अभिमान नसेचि जीवीं ।
सद्भावें नमस्कार ते समयीं । घालीत लवलाहीं तुकयासी ॥१९०॥
देखोनि तयाचा भावार्थ । प्रसन्न जाहला वैष्णवभक्त ।
अकरा अभंग लिहिले होते । ते कोंडेबातें दीधले ॥९१॥
आणि धरणेकरीयानें टाकिलें फळ । तोही दिधला नारळ ।
त्यानें फोडिला तत्काळ । तों आंत सुढाळ मुक्ताफळें ॥९२॥
अमदाबादेंत सावकार । त्यानें नवसिला होता ज्ञानेश्वर ।
कीं लक्ष रुपयाचें जवाहिर । समाधीवर वाहीन मी ॥९३॥
नवस पुरतांचि सत्वर । दर्शनासि आला सावकार ।
मग दृष्टांतीं सांगे ज्ञानेश्वर । तुकयासमोर हे ठेवी ॥९४॥
मग नारळ कोरोनि ते अवसरीं । ठेविले तुकयाचे समोरी ।
ते दिनींच आला धारणेकरी । तयासि सत्वरी दीधले ॥९५॥
मग दैवीं नसतां टाकिलें त्यानें । तें कोंडोबासि दीधलें धन ।
आणि अभंग वाचितां निज प्रीतीनें । भाषा गीर्वाण कळों येत ॥९६॥
शिवाजीराजापासीं पंडित जाण । नित्य सांगतसे पुराण ।
कोंडोबा तयाचा ब्राह्मण जन । तो आला शरण तुकयासी ॥९७॥
सहज कृपा केली संतीं । यास्तव लाधला भुक्ति मुक्ती ।
तत्काळ जाहली पुराण व्युत्पत्ती । अर्थ भागवतीं प्रवीण ॥९८॥
रायासि कळतां वर्तमान । कोंडोबासि दीधलीं वस्त्रें भूषणें ।
मग चित्तीं विचारी नृपनंदन । घ्यावें दर्शन तुकयाचें ॥९९॥
दिवसंदिवस अधिकोत्तर । जगीं प्रशंसा वाढली फार ।
भाविक करिती सन्मान आदर । कीर्तन गजर ऐकोनी ॥२००॥
एकदा आळंदीसि वैष्णवभक्त । महाद्वारीं कीर्तन करित ।
तेथें लोहगांवकर आले समस्त । सज्ञान विरक्त भाविक जे ॥१॥
म्हणती तुकयासी विनीत होऊनि पायीं । एक वेळ न्यावें आपुलें गांवीं ।
ऐसी निश्चय करोनि जीवीं । सद्भावें पायीं लागले ॥२॥
म्हणती स्वामी येऊनि तेथवर । आश्रम करावा पवित्र ।
देखोनि त्यांचा भावार्थ थोर । वैष्णव वीर अवश्य म्हणे ॥३॥
मग लोहगांवास दुसरे दिनीं । तुकोबासि नेलें बहुता प्रयत्‍नीं ।
दिव्य पक्वानें स्वयंपाक करोनि । ब्राह्मण भोजनीं तृप्त केले ॥४॥
मंडप कनाता देऊनि फार । स्थळ विस्तीर्ण केलें थोर ।
रात्रीं तुका वैष्णववीर । कीर्तन गजर करीतसे ॥५॥
टाळविणें मृदंग घोष । नादब्रह्मचि आलें मुसें ।
कीर्तनीं वोळला प्रेमरस । ब्रह्मादिकांस दुर्लभ जो ॥६॥
प्रसादिक तुकयाची वाणी । भाविक लोक ऐकती श्रवणीं ।
प्रेम अश्रु वाहती लोचनीं । तटस्थ होऊनी राहिले ॥७॥
सप्रेम सेवितां कथारस । कोणासि निद्र न ये आळस ।
मग भास्कर येतां उदयास । पंढरीनिवास ओवाळिला ॥८॥
पुढिले अध्यायीं कथा अद्भुत । वदविता श्रीरुक्मिणीकांत ।
महीपती त्याचा मुद्रांकित । पवाडे वर्णित संतांचे ॥९॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविकभक्‍त । चवतिसावा अध्याय रसाळ हा ॥२१०॥अध्याय॥३४॥ओव्या॥२१०॥