श्रीगणेशाय नमः ।
नभीं नीळिमा दिसती जया रीतीं । तैसी श्रीहरी तुझी सुंदर कांती ।
मुक्त रत्नें मुगुटी झळकती । जैसे बाळ गभस्ती उगवले ॥१॥
शोधीं वसुधारसाचे कवळ । ओतिलें मंडित मुखकमळ ।
अजिनी पत्रां ऐसें निर्मळ । नेत्र विशाळ तळपती ॥२॥
माणिकें बैसोनि हेम कोंदणीं । त्यांचीं कुंडलें वळिलीं दोन्हीं ।
मकराकार तळपती कर्णी । स्थिर गमनीं डोल देती ॥३॥
जैसी महा रत्नें बैसविलीं पंक्ती । तैसें दंत वदनी झळकती ।
कौस्तुभाची सतेज दीप्ती । जेवीं कां निशापती उगवला ॥४॥
श्याम तनु घनाकृती । चंदन पातळ चर्चिला निगुती ।
विद्युल्लता चमके जैशा रीतीं । पीतांबर दीप्ती तेविं दिसे ॥५॥
मनगटीं वीरकंकणें घातलीं । उदरीं सुंदर शोभे त्रिवळी ।
भ्रमर पडला रोमावळी । श्रीवत्स नव्हाळी तेचि पै ॥६॥
ठाण साजिरें सुकुमार । कंठीं कोमळ तुळसीचे हार ।
जघनीं ठेविले दोन्ही कर । आणि पाउलें सुकुमार विटेवरी ॥७॥
जें योगियांचें निजध्यान । नीलग्रीवाचें देवतार्चन ।
तो तूं निज भक्तांचा रक्षावयासि मान । साकार सगुण पैं होसी ॥८॥
हृदयीं रुप आठवलें सुंदर । तेंचि पत्रीं लिहिलीं अक्षरें ।
आतां मज देऊनि अभयवर । वदवीं चरित्रें संतांचीं ॥९॥
मागिले अध्यायीं कथा गोमटी । तुकयाची सत्कीर्ति ऐकोनि मोठी ।
शिवाजी राजा घेऊनि भेटी । संतोष पोटीं पावला ॥१०॥
चार मास लोटतां तये ठायीं । मागुती आले देहुगावीं ।
चरित्र वर्तलें तेथें कांहीं । तेचि नवायी अवधारा ॥११॥
भीमा शंकरासि जावें पाहीं । पुण्याची यात्रा घेऊनि कांहीं ।
चिंतामणि देव देहुगांवीं । एके समयीं पातले ॥१२॥
तयांसि देखोनि वैष्णवभक्त । सद्भावें घालीत दंडवत ।
परस्परे भेटतां निश्चित । संतोष होत मानसी ॥१३॥
यात्रेकरी बाहेर आले । यास्तव वाणियांनी दीधलीं पालें ।
सर्व साहित्य घेऊनि बैसले । तेव्हां तुकयासि बोले चिंतामणी ॥१४॥
तूं प्रेमळ वैष्णवभक्त । कांहीं प्रसाद द्यावा येथें ।
जरी साहित्य द्याल आम्हांपुरतें । तरी मनोरथ पूर्ण होती ॥१५॥
ऐसी ऐकोनियां वाणी । तुकयासि संतोष झाला मनीं ।
मग सत्वर जावोनि आपुलें सदनीं । साहित्य घेऊनी पातले ॥१६॥
कणीक डाळ तांदुळ घृत । तुकयानें आणिलें एकापुरतें ।
तों सकळ यात्रा येऊनि तेथें । म्हणे प्रसाद आम्हांते कांहीं द्या ॥१७॥
ऐसी देखोनि त्यांची आस्था । संकट पडिलें प्रेमळ भक्ता ।
म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीकांता । साहित्य समस्ता पुरवावें ॥१८॥
ऐसें चिंतिता वैष्णवभक्त । गुप्तरुपें येत पंढरीनाथ ।
एकाचें साहित्य पदरीं होतें । तें वाटितां पुरे सकळांसी ॥१९॥
ऐसी देखोनि अघटित करणी । चिंतामणी देव विस्मित मनीं ।
म्हणे सिद्धि न येतां ये ठिकाणीं । कैसी पुरवणी हे झाली ॥२०॥
ऐसें म्हणोनि आपुलें चित्तीं । तुकयासि आलिंगन दीधलें प्रीतीं ।
मग स्वयंपाक करोनि यथास्थिती । तुकयासि पंक्तीं बैसविलें ॥२१॥
एक राहोनि जाण । तुकयाचें कीर्तन करी श्रवण ।
अरुणोदय होतांचि पूर्ण । यात्रा येथून चालिली ॥२२॥
तों आणिक एक दुसरा ब्राह्मण । ज्ञानदेवीं जावोनि घेतलें धरणें ।
देखोनि तयाचें निर्वाण । दाखवी स्वप्न सद्गुरु ॥२३॥
तुकयाजवळ जावोनि पाहीं । जें देईल तें घेऊनि येयी ।
दृष्टांत होतांचि ते समयीं । मग देहुगांवीं तो आला ॥२४॥
स्वप्नींचा सांगतांचि वृत्तांत । तुकयाचें कंटाळलें चित्त ।
म्हणे हे उपाधि पंढरीनाथें । कासया जनांत वाढविली ॥२५॥
मी तरी अनाथ दुबळा । नेणें सिद्धीची दाखवूं कळा ।
धरणें येतसे वेळोवेळां । त्यांची लीला जाणती ते ॥२६॥
मग धरणेकरियासि म्हणती पाहीं । तूं लोहगांवासि सत्वर जायी ।
शिवजी कांसार तये ठायीं । तो देईल तें घेयी उगाची ॥२७॥
अवश्य म्हणवोनि तो द्विजवर । लोहगांवासि गेला सत्वर ।
वृत्तांत ऐकोनि तो कांसार । विस्मित अंतर तयाचें ॥२८॥
शिवाजी कांसाराचें सदनीं । समाराधना तये दिनीं ।
विडे दक्षिणा देऊनी । सकळां लागोनी तृप्त केलें ॥२९॥
भोजन जाहलिया सत्वर । घरांत नेला तो द्विजवर ।
मग लोहाच्या पासा उचलोनि चार । डोईवर दे तयाच्या ॥३०॥
म्हणे देहूसि जावोनि लवलाहीं । तुकयाच्या दृष्टीसि दाखवीं ।
ब्राह्मण चिंतातुर जीवीं । म्हणे करावें कायी याजला ॥३१॥
दरिद्र विच्छिन्न व्हावया पाहीं । अनुष्ठान केलें ज्ञानदेवीं ।
परी संपत्ति माझे प्राक्तनीं नाहीं । करितील कायी त्याजला ॥३२॥
मस्तकीं वोझें घेतलें जाण । यास्तव दुखोनि आली मान ।
मग कन्हेरे पर्वत दोन । तेथें पासा तीन टाकिल्या ॥३३॥
एक घेऊनि मस्तकावर । देहूसि आला तो द्विजवर ।
एकांतीं तुका वैष्णव वीर । तया समोर उभा ठाके ॥३४॥
प्रेमळभक्त पुसतसे पाहीं । तुम्हांसि दीधली दक्षिणा कांहीं ।
पास दाखवितां लवलाहीं । तों कांचन सर्वही तें झालें ॥३५॥
मग तुकाराम बोलती वाचे । हें तुज देणे ज्ञानदेवाचें ।
कोणासि न सांगतां सांचें । संसाराचें कार्य साधी ॥३६॥
ऐसें बोलतां वैष्णववीर । घेऊनि चालिला तो द्विजवर ।
तीन पासा टाकिल्या मार्गावर । जाऊनि सत्वर पाहे तेथें ॥३७॥
जेथें मनुष्यांचें आगमन नाहीं । ठेविल्या होत्या तये ठायीं ।
पाहूं जातां कांहींच नाहीं । मग विस्मित जीवीं होय तो ॥३८॥
मग म्हणे आपुलें प्राक्तनीं । होते तेचि आलें घडोनी ।
ऐसें समजोनि आपुलें मनीं । गेला सदनीं ब्राह्मण तो ॥३९॥
आणिक चरित्र रसाळ गहन । मुळाभिंवरा संगमीं जाण ।
तये तीर्थी करावया स्नान । देहूग्रामींहून चालिले ॥४०॥
तों मार्गी ओसाड अरण्य पाहीं । मेंढयांचे खिल्लार होतें तये ठायीं ।
श्वान माजला नावरे कोणाही । मारीत लवलाहीं मनुष्यां ॥४१॥
वाटेसि मनुष्य आले जर । नरडी फोडोनी पीतसे रुधिर ।
त्याचा बोभाट जाहला फार । परी श्वान नावरे कोणातें ॥४२॥
तुकयासि लागतां तेचि वाट । तों श्वान धांवोनि आला नीट ।
परी चिंता भय कांहीं न वाटे । तंव कुतरा निकट पातला ॥४३॥
नरडी धरितां लवलाहीं । तो प्रेमळभक्त बोले ते समयीं ।
आम्हांपासीं गुरगुर नाहीं । तूं आपुले देहीं धरिसी कां ॥४४॥
ऐसें बोलतां तुका त्याप्रती । श्वानासि तत्काळ आली शांती ।
उगाच निचिंत पडिला क्षितीं । तों मेंदकेही येती तये ठायीं ॥४५॥
पाहती तों कुतरा धरणीवर । दिसे जैसा पाळीव मांजर ।
सर्वथा न भुंके कोणावर । नवल थोर वाटले त्यां ॥४६॥
मग तुकाराम ते अवसरीं । भजन करीत सप्रेम गजरीं ।
मार्ग क्रमोनियां सत्वरी । भीमातीरीं स्नान केलें ॥४७॥
शिवालयीं बेटावर । एकांतीं बैसले वैष्णववीर ।
ध्यानांत आणोनि रुक्मिणीवर । सगुण चरित्र गातसे ॥४८॥
मध्यान्ह समय होतांचि पाहीं । भिक्षेसि गेले रांजणगांवी ।
तो एका ब्राह्मणचें गृहीं । वैश्वदेव समयीं पातले ॥४९॥
विष्णुभक्तासि देखोनि नयनी । चित्ती संतोषे घरधनी ।
तुकयासि भोजन घालोनि । विनित वचनीं काय बोले ॥५०॥
म्हणे हा पुत्र आठ वर्षाचा । परी अझूनि मुका न बोले वाचा ।
म्हणोनि व्रतबंध राहिला याचा । गायत्री मंत्राचा शब्द न ये ॥५१॥
मग समीप मूल आणूनि त्याचा । म्हणे विठ्ठल विठ्ठल म्हणे कीं वाचा ।
अनुग्रह होतांचि संताचा । पुत्र ब्राह्मणाचा बोलतसे ॥५२॥
मग तुकयासि राहवोनि त्यांनीं । व्रतबंध केला दुसरे दिनीं ।
म्हणती अघटित संताची करणी । मुक्यास वदनीं बोलवितसे ॥५३॥
परतोनि मार्गीं येतां जाण । तों मेंडके बोलती तुक्या कारणे ।
कुतरा गेला कामांतून । यासि घेऊनि ना वेगीं ॥५४॥
पुढें चालतां लागला श्वान । एकादशीस न खाय अन्न ।
ऐके कीर्तन सर्वदा ॥५५॥
यावरी येलवडकर जांवयी । तुकयासि पुसे ऐके समयी ।
मज नित्य नेम सांगा कांहीं । म्हणोनि पायी लागला ॥५६॥
भावार्थ देखोनि तत्त्वतां । मग वाचावयासि दीधली गीता ।
नित्य नेम पारायणकरितां । तें पंढरीनाथा आवडलें ॥५७॥
त्याचें घरीं खेडकर जोशी । आकस्मात आला एके दिवशी ।
म्हणे तूं अशुद्ध गीता वाचितोसी । परी नरकासी जाशी निश्चित ॥५८॥
मालजी गाडयास मानलें वचन । म्हणे मी न वाचीं आजपासुन ।
ऐसा विकल्प घालोनि पूर्ण । मग गेला ब्राह्मण तो घरां ॥५९॥
तंव स्वप्नी येऊनि पंढरीनाथ । जोसियासी शिक्षा काय करित ।
आमुचें चित्त रंजत होतें तेथ । आणि विकल्प व्यर्थ घातला त्वां ॥६०॥
तरी आतां जावोनि त्याच्या घरासी । लावीं गीता वाचावयासी ।
तरीच कल्याण होईल तुजसी । मग शब्द आम्हांसी असेना ॥६१॥
ऐसा दृष्टांत देखोन । परम भय पावला तो ब्राह्मण ।
सकाळीं येलवाडीस जाऊन । म्हणे पारायण करीत जा ॥६२॥
मालजी तयासि उत्तर देत । मी अबद्ध न वाचीं निश्चित ।
मग चार महिने राहोनि तेथ । घोकूं सांगत तयासी ॥६३॥
भावाचा भुकेला रुक्मिणीपती । शहाणपणें शिणल्या श्रुती ।
भाविक अबद्ध वांकुडें म्हणती । त्यांची प्रीती बहु देवा ॥६४॥
यावरी बाळक्रीडेंत शब्दरत्नें जाण । श्रीकृष्णाचें मुख मलिन ।
कडिये घेतला यशोदेनें । ऐसें वचन तुकयाचें ॥६५॥
हें देखोनि रामेश्वरभटीं । आपुल्या हातें अक्षरें पालटी ।
मुख म्लान जगजेठी । गीर्वाण गोष्टी मोडली ॥६६॥
मग स्वप्नीं येऊनि पंढरीनाथ । रामेश्वरभटासि काय बोलत ।
तुवां तुकयांचें वचन मोडोनि निश्चित । आपलें मत स्थापिलें ॥६७॥
तरी म्लानमुख व्हावयासि तत्वतां । आम्हासि कायसी होती चिंता ।
बाळपणीं माती खादली असतां । यास्तव मलिनता सहजची ॥६८॥
अवतारा अवतारींच निश्चिती । तुका जिवलग सांगाती ।
जैसें पाहिलें आम्हींप्रती । तैशाच रीतीं वदला तो ॥६९॥
इतुका चमत्कार दाखवून । मग देव पावले अंतर्धान ।
रामेश्वर जागृतीस येऊन । विस्मित मन होय तेव्हां ॥७०॥
जैसी तुकयाची वचनोक्ती । तैसें स्वहते करी पुढती ।
कीर्तनीं बैसल्या संतमूर्ती । साकल्य त्यांप्रती सांगीतलें ॥७१॥
यावरी एकदां चैत्रमासीं । तुकाराम चालिले यात्रेसी ।
शंभुचें शिखर पाहावयासी । हेत मानसीं धरियेला ॥७२॥
सवें सोबती दोघेजण । गंगाजी मवाळ ब्राह्मण ।
दुसरा संताजी तेली जाण । वैष्णव जन घेतले ॥७३॥
पंथ क्रमितां भजन करित । रात्रीं मुकामीं कीर्तन होत ।
सातवे मजलीस शिखर दिसत । मग सद्भावें दंडवत घालिती ॥७४॥
कोथळेश्वर पर्वत थोर । त्यावरी वसे पार्वतीवरं ।
तळवटीं क्षेत्र सिंगणापुर । तेथें सरोवर एक असे ॥७५॥
पर्वती उदक नसेचि जाण । यास्तव तळयांत केलीं स्नानें ।
सोबती म्हणती तुकया कारणें । आतां घ्यावें दर्शन शंभूचें ॥७६॥
यावरी म्हणे वैष्णवजन । आधीं शंभूसि घालोनि भोजन ।
मग धाल्या पोटीं घेऊं दर्शन । गुंताकरणें ये ठायीं ॥७७॥
जाणोनि तुकयाचें मनोगत । चौघांचा स्वयंपाक केला तेथ ।
तों नग्न दिगंबराच्या रुपें तेथ । कैलासनाथ पातले ॥७८॥
जटा मुगुट मस्तकीं शोभत । सर्वांगासि चर्चिली विभूत ।
आंगावरी तेज नसे मात । तुंबा हातांत एक असे ॥७९॥
तुकयाप्रती बोले वचन । आम्हांसि येथें घाली भोजन ।
बहुत दिवस क्षुधित जाण । तुझें दर्शन इच्छितसें ॥८०॥
ऐसें बोलतां तो अतीत । अवश्य म्हणे वैष्णव भक्त ।
बैसावयासि देऊनि त्वरित । सद्भावें दंडवत घातलें ॥८१॥
पाकसिद्ध होताचि जाण । चार पात्रें मांडिलीं गंगाजीनें ।
आधीं अतीताचें होऊंद्या भोजन । जेवूं मागून आपण तिघे ॥८२॥
चौघांचें रांधिलें अन्न । तितुकेंही भक्षिलें अतीतानें ।
मग ढेंकर दीधला जाण । आशीर्वचन बोलतसे ॥८४॥
भोंपळाभर पिवोनि जीवन । करशुद्धि घेतली त्यानें ।
मुखशुद्धि विडा भक्षून । म्हणे होईल कल्याण तुकया तुझें ॥८५॥
ऐसें वचन बोलोनि निश्चित । कोथळ पर्वतीं गेला अतीत ।
गंगाजी मवाळ विस्मित होत । तुकयासि बोलत काय तेव्हां ॥८६॥
तुम्हीं बरी सांगितली युक्ती । नाहींतरीं क्षुधित राहता अतिथी ।
सामग्री आणावयासि सत्वरगती । संताजीस धाडिती गांवांत ॥८७॥
माशा वोंगती भांडयावर । म्हणोनि वस्त्र झांकिलें तयांवर ।
गांवांतून साहित्य आणिलें सत्वर । तों अद्भुत चरित्र वर्तलें ॥८८॥
स्वयंपाक करावा लवलाहें । गंगाजी भांडीं उघडोनि पाहे ।
तों अन्न तयांत भरलें आहे । अवघेचि ठाय परिपूर्ण ॥८९॥
मग उभयतांसि खूण बाणली चित्तीं । कीं अतीतरुपें जेविला कैलासपती ।
साक्षात दर्शन निश्चिती । धरितां संगती संताची ॥९०॥
मग तो प्रसाद पात्रीं वाढुन । तिघे जेविले निजप्रीतीनें ।
तेव्हां पर्वतावर सत्वर जाऊन । घेतलें दर्शन शंभूचें ॥९१॥
प्रेमभरित ते अवसरीं । कीर्तन केलें महाद्वारीं ।
कावडीचे अभंग सप्रेमभरीं । नानापरी बोलिले ॥९२॥
पंचरात्री क्रमोनि पाहीं । परतोनि गेले देहुगांवीं ।
देहींच तुका जो विदेही । हेचि नवायी अगाध ॥९३॥
एके दिवसीं वैष्णवभक्त । अभंग बोलिला कीर्तनांत ।
कीं नामस्मरणें क्रमितां पंथ । त्यासि यज्ञ घडत पदोपदीं ॥९४॥
तों कीर्तनामाजी भाविक पूर्ण । लोहगांवकर होता ब्राह्मण ।
त्यानें चित्तीं विश्वास धरोन । म्हणे अन्यथा वचन हें नव्हे ॥९५॥
एक पाऊल टाकितां निश्चित । सुतळीस स्वहस्तें गांठी देत ।
एक संवत्सर लोटतां यातें । तों चरित्र अद्भुत वर्तलें ॥९६॥
एक गृहस्थ नामांकित असे । परी ब्राह्मण समंध लागला त्यांस ।
मग जावोनि हरीहरेश्वरास । सेवा विशेष पैं केली ॥९७॥
मग समंध सांगे आंगासि येऊन । म्हणे एका यज्ञाचें देशील पुण्य ।
तेव्हां सोडीन तुजकारण । मुक्त होईन तत्काळ ॥९८॥
ऐसा निवाडा ऐकोनि कानीं । ब्राह्मण चिंताक्रांत मनीं ।
म्हणे यज्ञ करावया लागोनी । सामर्थ्य ये क्षणीं असेना ॥९९॥
मग देशोदेशीं फिरे द्विजवर । स्वमुखें लोकांसि बोले उत्तर ।
यज्ञ घडला असेल जर । ते सुकृत सत्वर मज द्यावें ॥१००॥
थोर थोर क्षेत्रें पाहिलीं बहुत । परी कोठें न साधे कार्यार्थ ।
तों लोहगांवास अकस्मात । फिरत फिरत पावला ॥१॥
एका यज्ञाचें सुकृत । घडलें असेल जरी कोणातें ।
तरी तें सत्वर द्यावें मातें । परोपकारार्थ ये समयीं ॥२॥
नाम घेऊनि क्रमितां पंथ । पाउला पाउलीं यज्ञ होत ।
गांठीं दीधल्या असती बहुत । त्यानें हे मात ऐकिली ॥३॥
मग समंध्यासी घरीं बोलावून । एक गांठ कापिली त्यानें ।
तें पाणियांत धुवोनि जाण । त्याजकारणें पाजित ॥४॥
नामप्रताप अद्भुत भला । समंधें सोडोनि दीधलें त्याला ।
मग ब्राह्मण अचेतन पडिला । प्रेतवत झाला एक प्रहर ॥५॥
सकळ ग्रामवासी जन । कौतुक पाहती निज दृष्टीनें ।
म्हणती तुकयाचें यथार्थ वचन । दृष्टीनें देखिलें ॥६॥
समंधें पीडिलें ज्यासि थोर । तो सुख पावला द्विजवर ।
बहुतांनीं देखिला चमत्कार । द्रवलें अंतर तयांचें ॥७॥
तुकयाची ऐसी स्थिती । ज्ञान वैराग्य सात्विक वृत्ती ।
त्याहीवरी सप्रेम भक्ती । भजन एकांतीं करीतसे ॥८॥
आषाढी कार्तिकी पंढरीसी । नेम न टळेचि यात्रेसी ।
तों अकस्मात एकेचि दिवशीं । व्यथा शरीरासी उद्भवली ॥९॥
शीत ज्वरें करोनि जाण । देह परम जाहला क्षीण ।
म्हणे यात्रेसि आलें महाविघ्न । उपाय कोणता करावा ॥११०॥
गाय देखतां वत्स हुंबरे । कां चंद्रावीण तळमळी चकोर ।
चातक न देखतां जळधर । तेवीं चित्तीं झुरे सर्वदा ॥११॥
मत्स्य तळमळी जळाविण । कीं माते वांचोनि आक्रंदे तान्हें ।
कां कृपणाचें हरपतां धन । न पडे चैन तयासी ॥१२॥
तैसी पंढरीची अंतरता वारी । तुकयासि खेद वाटे अंतरीं ।
मार्गीं चले पाउल भरी । यास्तव अंतरीं झुरतसे ॥१३॥
तुकयाचें सप्रेम कीर्तन । ऐकोनि भक्तीसि लागले जन ।
ते चौदाशें पताका घेऊन । पंढरीस जाण चालिले ॥१४॥
तुकया समागमें जावया पाहीं । वारकरी आले देहु गांवीं ।
मग चोवीस अभंग लवलाहीं । पत्र ते समयीं पाठविलें ॥१५॥
यात्रेकर्यांसि बोळवावया देखा । बाहेर येतसे प्रेमळ तुका ।
मग कंठ सद्गदित होऊनि देखा । लिहितसे पत्रिका ते समयीं ॥१६॥
तुज विनवावें विठाबाई । ऐसें सामर्थ्य नसेचि देहीं ।
परी धीट होऊनि लवलाहीं । सलगी पायीं करीतसें ॥१७॥
वेदशास्त्रांसि न कळे पार । पुराणीं वदले महर्षि थोर ।
परी तुझ्या चरित्राचा नेणती निर्धार । तेथें मी पामर काय वाणूं ॥१८॥
जैसीं तैसीं अरुष उत्तरें । अंगीकारावीं रुक्मिणीवरें ।
विटेवरी पाउलें सुकुमार । मस्तक त्याजवर ठेविला ॥१९॥
अनंत जडजीव शक्तिहीन । पांडुरंगा तूं तयांचें जीवन ।
आणि माझा विसर तुजकारणें । कवण्या गुणें पडियेला ॥१२०॥
कशास्तव पाठविसी मूळ । म्हणवोनि वाटतसे तळमळ ।
चित्तीं झुरतों सर्वकाळ । दीनदयाळ विठाबायी ॥२१॥
येव्हडें संकोची तुझें अंतर । तरी मग कशास व्यालासि पोर ।
ज्याचा जार त्यासीच भार । आणिकासि जो जार तान्हयाचा ॥२२॥
हरिणी दृष्टीसि न पडे पाडसा । तें टुकटुकां पाहे दाहीदिशा ।
मजही तैशीच जाहली दशा । पंढरीशा तुज ठावें ॥२३॥
चातकासि मेघ ओळखतां देख । तृषेनें न पुरे त्याचा शोक ।
मजही तैसें वाटे दुःख । प्रकार अनेक काय सांगों ॥२४॥
कां मातेनें टाकोनि दीधलें तान्हें । तें जनांत दिसे केविलवाणें ।
तैशीच दशा मज कारणें । रुक्मिणीरमण जाणसी तूं ॥२५॥
कां कृपणाचें धन हरपतां सकळ । त्यासि रात्रंदिवस लागतो चळ ।
तैसा तळमळीं सर्वकाळ । हें तूं घननीळ जाणसी ॥२६॥
मत्स्य तळमळी तुटतां जीवन । प्राणांत वोडवे त्याजमागून ।
तैसी दशा मजकारणें । संत सज्जन सांगती तुज ॥२७॥
पायाखालील पायरी । उठूं नेणे चित्तांतरीं ।
तैसें दंडवत श्रीहरी । ये अवसरीं तुज पावो ॥२८॥
नातरी दंडकाठी देतां सोडुनी । निचेष्ठितपणें पडतसे धरणीं ।
तैसें दंडवत चक्रपाणी । तुझिये चरणीं करीतसें ॥२९॥
कां माता न पुरवितां आळ । बाळक धरणीं गडबडां लोळे ।
तैसें दंडवत तुझिया जवळ । सांगती सकळ वारकरी ॥१३०॥
संतांसि सांगे लवलाह्या । तुम्हीं विनवा पंढरीराया ।
काय अन्याय आचरला तुकया । म्हणोनि पायां अंतरला ॥३१॥
कृपा करील रुक्मिणीरमण । तरी मी येईन धांवोन ।
भेटतील संतसज्जन । हर्षे नाचेन कीर्तनीं ॥३२॥
ऐशा रीतीं लेहोनि ग्लांत । संतांसि घातलें दंडवत ।
कंठ जाहला सद्गदित । नेत्रीं अश्रुपात वाहती ॥३३॥
एकमेकांसि नमस्कार । घालिती तेव्हां वैष्णववीर ।
विठ्ठलनामें करोनि गजर । यात्रा सत्वर चालिली ॥३४॥
चौदाशें पताका घेऊनि करीं । पंढरीसि चालिले वारकरी ।
परी तुकयाचा वियोग अंतरीं । म्हणोनि सत्वरी न चालवे ॥३५॥
तुका प्रेमळ अंतरंग । हळुहळू येत मागें मागें ।
म्हणे माझाचि कां आला उबग । श्रीपांडुरंगा तुजलागीं ॥३६॥
ऐसें बोलतां तें अवसरीं । सद्गदित जाहले वारकरी ।
मग तुकयासि पुसोनि सत्वरी । क्षेत्र पंढरी पावले ॥३७॥
टाळ विणे मृदंग घोष । नादब्रह्मचि आलें मुसे ।
कीर्तनीं नाचती विष्णुदास । सप्रेमरसें करोनियां ॥३८॥
दृष्टीसीं देखतां पंढरपुर । चित्तीं संतोष जाहला फार ।
एकमेकांसि नमस्कार । वैष्णववीर करिताती ॥३९॥
एकमेकांसि आलिंगून । मग ओवाळिला रुक्मिणीरमण ।
करोनि चंद्रभागेसि स्नान । पुंडलीकदर्शन मग घेती ॥१४०॥
प्रेमभरित नाचत । क्षेत्र प्रदक्षिणा केली समस्त ।
मग महाद्वारीं जावोनि त्वरित । सद्भावें दंडवत घालिती ॥४१॥
चोवीस अभंग तुकयानें । पत्र दीधलें होतें लेहून ।
ते गरुडपारीं करितां कीर्तन । देवासि वाचून दाखविती ॥४२॥
आधींच तुकयाचीं सप्रेम उत्तरें । आदरें गाताति वैष्णववीर ।
भाविक ऐकोनि श्रवणद्वारें । नेत्रीं नीर वाहे त्यांच्या ॥४३॥
कीर्तन करोनि ऐशा रीतीं । मग ओवाळिला रुक्मिणीपती ।
लोटांगणें घालोनि प्रीती । दर्शना जाती विठोबाच्या ॥४४॥
पत्र घेऊनि आले कोण । परिसा त्यांचीं नामाभिधानें ।
रामेश्वरभट्ट थोर ब्राह्मण । जो अन्याय शरण तुकयासी ॥४५॥
गंगाधर मवाळ कडुसकर । आणि संतातेली वैष्णववीर ।
आणिक वारकरी असती फार । ते ग्रंथीं कोठवर ल्याहावे ॥४६॥
तुकयाचें पत्र घेऊनि हातीं । अंतर गाभारा प्रवेशती ।
तों विटेवरी देखिला रुक्मिणीपती । जघनीं शोभती करकमळें ॥४७॥
जे का परब्रह्ममूर्ति सगुण । पाहतांचि देती आलिंगन ।
चरणावरी मस्तक ठेवून । मागुतीं वदन विलोकिती ॥४८॥
पुढें पत्र ठेवोनि सत्वरी । निरोप सांगती ते अवसरीं ।
तुकयासि अवकाश नाहीं श्रीहरी । म्हणोनि येथवरी न चालावे ॥४९॥
भक्तवत्सला करुणामूर्तीं । पत्र लिहिलें तुजप्रती ।
अंतरसाक्ष तूं चैतन्यमूर्ती । सांगणें तुजप्रती नलगेची ॥१५०॥
ऐसा निरोप ऐकोनि कानीं । सद्गदित जाहले चक्रपाणी ।
जवळ बोलावूनि रुक्मिणी । कैवल्यदानी काय म्हणे ॥५१॥
तुका माझा निजभक्त जाण । अवकाश नाहीं त्याजकारणें ।
यास्तव पंढरीस न होय येणें । पत्र लेहोन पाठविलें ॥५२॥
आतां आपण निजांगें तेथवर । जावोनि घ्यावा समाचार ।
ऐसें पुसतां सारंगधर । रुक्मिणी उत्तर काय बोले ॥५३॥
तुम्हांसि पाहावया जगजेठी । भाविक भक्त पातले भेटी ।
सगुणरुप न पडतां दृष्टीं । होतील कष्टी भक्तराज ॥५४॥
तरी गरुडासि पाठवूनिया अवसरीं । तुका आणावा येथवरीं ।
ऐसें ऐकोनि श्रीहरी । मग आज्ञा करी खगेंद्रा ॥५५॥
विनतासुतासि सारंगधर । म्हणे आतां देहूसि जाय सत्वर ।
तुकयासि बैसवूनि पाठीवर । आणि येथवर भेटावया ॥५६॥
ऐसें सांगतांचि श्रीहरी । गरुडें आज्ञा वंदिली शिरीं ।
नमस्कार करोनि सत्वरी । मग फडत्कारीं चालिला ॥५७॥
निमिष न लोटतांचि सत्वर । खगेंद्र पातला देहु क्षेत्र ।
तों तुका प्रेमळ वैष्णववीर । गांवा बाहेर उभा असें ॥५८॥
वारकरियांसि बोळविलें जेथें । तेथेंचि उभा वैष्णवभक्त ।
देहभान तों नाहीं किंचित । वाट पहात पंढरीची ॥५९॥
सप्रेम आठवितां पंढरीराया । ब्रह्मरुपची जाहली काया ।
तरी अद्वैत बोध नावडेचि तया । प्रेमळ तुकया भक्तराज ॥१६०॥
जैसा वृक्षाचा खुंट साचार । न चाले न हाले आणुमात्र ।
तैसें तुकयाचें शरीर । मार्गावर दिसतसे ॥६१॥
हें खगपतीनें देखोनि नयनीं । मग विस्मित होय अंतःकरणीं ।
मग हळूच उतरोनि मेदिनीं । मधुर वचनीं बोलतसे ॥६२॥
सावध करोनि तुकया याप्रती । देवाचें पत्र दीधलें हातीं ।
म्हणे तुझ्या वियोगें रुक्मिणीपती । करीतसे खंती मनांत ॥६३॥
तुझें शरीर शक्तिहीन । म्हणोनि पंढरीसि न झालें येणें ।
मज आज्ञा केली रुक्मिणीरमणें । तुजकारणें आणावया ॥६४॥
ऐसें बोलतां विनतासुत । तों तुकया जाहला सद्गदित ।
देवाचें पत्र वाचोनि पाहत । तें ऐका निजभक्त भाविकहो ॥६५॥
वैकुंठ कैलास आहे जोंवरी । चिरंजीव तुका असे तोवरी ।
आणि माझें ऐश्वर्य चराचरीं । तूंचि अधिकारी तयाचा ॥६६॥
माझा वियोग न साहे तुज । तैसेंच येथें जाहलें मज ।
म्हणोनि येथें आणावया तुज । गरुडासि आज पाठविले ॥६७॥
तरी बैसोनि याच्या पाठीवरी । दृष्टींसी पाहे क्षेत्र पंढरी ।
तेणें सर्वथा होय अंतरीं । अनमान न करीं संतोष ॥६८॥
पत्र वाचोनि वैष्णवभक्त । नेत्रीं वाहती अश्रुपात ।
मग गरुडासि काय बोलत । हें मी अनुचित केविं करुं ॥६९॥
तूं तरी स्वामीचें वहान थोर । मी तरी सेवक पादुकाधर ।
सोन्याचा पोल्हारा जाहला जर । तो मस्तकावर घेऊं नये ॥१७०॥
माझी अवस्था सांगूनि तया । येथें आणावें पंढरीराया ।
म्हणोनि गरुडाचिये पायां । प्रेमळ तुकया लागतसे ॥७१॥
निजभक्ताचें जाणोनि अंतर । तेथूनि निघाला खगेश्वर ।
मग पंढरीसि येऊनि सत्वर । केला नमस्कार देवासी ॥७२॥
सकळ वृत्तांत सांगितला हरी । तुका न बैसे मजवरी ।
परी तुमची वाट पाहतसे बरी । उभा बाहेरी तिष्ठत ॥७३॥
ऐसेम ऐकोनि जगजेठी । सद्गदित जाहले कंठी ।
तेव्हां रुक्मिणीसीं बोले गोष्टी । आतां जावें भेटी तुकयाच्या ॥७४॥
असो चार दिवस लोटलियावरि । वैष्णव गेले गोपाळपुरीं ।
काला करोनि सप्रेम गजरीं । स्वानंद भरीं डुल्लती ॥७५॥
ऐसा महोत्सव जाहलिया पाहे । फुटला यात्रेचा समुदाय ।
देवासि पुसोनि लवलाहें । बोलती काय वारकरी ॥७६॥
देवाधिदेवा रुक्मिणीवरा । जावें तुकयाच्या समाचारा ।
ऐसें म्हणवोनि त्या अवसरा । आपुल्या घरा चालिले ॥७७॥
पंथ क्रमितां नित्य नित्य । देहूसि वारकरी आले समस्त ।
तों तुका बोळवीत आला पंथ । उभाचि तेथें असे कीं ॥७८॥
निढळावरी ठेवूनि कर । वाट पाहत निरंतर ।
देखोनि विस्मित वैष्णववीर । म्हणती ऐसा निर्धार नव्हे कोणा ॥७९॥
श्रीहरी कीर्तन करितां स्वयमेव । काया ब्रह्मचि जाहली सर्व ।
तरी न सोडीच सप्रेमभाव । ऐसा वैष्णव कोण असे ॥८०॥
राजा घालोनि लोटांगण । गांवा मोकासे घ्याजी म्हणे ।
परी घेतले नाहीं तुकयानें । निष्काम मनें सर्वदा ॥८१॥
लोहपासा पाहतां नयनीं । कांचन जाहलें तत्क्षणीं ।
परी कांतेवरी नाहीं फुटका मणी । विटाळ मानि सोनियाचा ॥८२॥
चालता पाऊल पडे जेथें । अष्टसिद्धि ओळंगती तेथें ।
परी एका दिवसाचें धान्य किंचित । घरीं निश्चित न ठेवीं ॥८३॥
असो आतां पंढरीहून । वारकरी आले परतून ।
तें तुकयानें दृष्टीसीं देखोन । लोटांगण घाली तयां ॥८४॥
रामेश्वरा ऐसा ब्राह्मण पाहीं । म्हणवी तुकयाचा संप्रदायी ।
त्यासि लोटांगण घालितसे विदेही । महती नाहीं किंचित ॥८५॥
आपुला शिष्य देखोनि । तयासि देवासमान मानी ।
तोचि जगद्गुरु पूर्ण ज्ञानी । अद्वैत भजनीं निघाला ॥८६॥
जैसें अंमळ मिळतां पाणी । तें समुद्र आपुल्या समान मानी ।
कां हिंगण चंदन काष्ठें दोन्हीं । पडतां कृशानीं सारिखीं त्या ॥८७॥
तैसा तुकयाचा सप्रेम भाव । अपूज्य पूज्य नाठवे सर्व ।
सेवक म्हणविती जीवें भावें । तेही देवचि भासती ॥८८॥
असो तयाचा भक्ति प्रेमा । निरुपमासि कैंची उपमा ।
ज्याणें वाढवोनि भक्ति महिमा । पुरुषोत्तमा वश्य केलें ॥८९॥
वारकरी आलिया परतोन । तयांसि घाली लोटांगण ।
परस्परें देती आलिंगन । निजप्रीतीनें तेधवां ॥१९०॥
प्रसाद देती वारकरी । तो आवडीनें सेवित ते अवसरीं ।
म्हणे सुखी आहेत कीं श्रीहरी । टाकिलें दुरी मज येथें ॥९१॥
उत्साह जाहला कैशा रीतीं । तो साकल्य वृत्तांत भक्त सांगती ।
तुम्हांसि भेटावया रुक्मिणीपती । सत्वरची येती आज येथें ॥९२॥
इतुका निरोप कर्ण संपुटीं । ऐकतां बांधिली शकुन गांठी ।
भेटीचें आर्त बहुत पोटीं । म्हणे चाल जगजेठी सत्वर ॥९३॥
ऐसें म्हणवोनि वैष्णववीर । निढळावरी ठेविला कर ।
वाट पाहे धरोनि धीर । करुणा स्वरें आळवोनी ॥९४॥
तुकयाचा निश्चय देखोनि अंतरीं । मग गांवांत प्रवेशले यात्रेकरी ।
जावोनियां आपुल्या घरीं । प्रपंच व्यापारीं गुंतलें ॥९५॥
पत्र पाठवितां पंढरीस । तुका तेथेंच उभा असे ।
मागें अभंग एकुणवीस । वैष्णवदास बोलिला ॥९६॥
त्याचा प्रयत्न करोनि समस्तीं । वचन ध्यानासि आणिजे संतीं ।
पुढेंही वाट पहातसे प्रीतीं । म्हणे रुक्मिणीपती कां न ये ॥९७॥
कोणत्या निजभक्ताची पूजा । घेत बैसलासि गरुडध्वजा ।
तेथेंचि प्रेमा गुंतला तुझा । आणि विसर माझा पडिला कीं ॥९८॥
का आणिक संकट घातले कोणी । तेथें गुंतलासे चक्रपाणी ।
आणि माझा विसर पडिला मनीं । टाकिलें वनीं एकटें ॥९९॥
ऐशा रीतीं प्रेमळ तुका । चित्तीं आठवी वैकुंठनायका ।
तों गगनीं झळके गरुडटका । निजभक्त सखा येतसे ॥२००॥
खग वहनीं वैकुंठपती । अकस्मात उतरले क्षितीं ।
पीतांबराची झळके दीप्ती । तेणें गभस्ती लोपला ॥१॥
ठाण साजिरें सुकुमार । जवनीं शोभती दोन्ही कर ।
दिव्य कुंडलें मकराकार । श्रीमुख मनोहर हरीचें ॥२॥
दिव्य कौस्तुभ वैजयंती । मयूर पिच्छे शिरीं असती ।
तुळसी हार गळा मिरविती । देखितां विश्रांती होय जीवा ॥३॥
रुक्मिणीसहित सारंगधर । उभा तुकयाचे समोर ।
चहूं भुजीं करुणाकर । आलिंगन सत्वर दे तान्हयाकारणें ।
हृदयीं धरीत निजप्रीतीनें । तैशाच रीतीं जगज्जीवन ।
तुकया कारणें संबोखी ॥६॥
पुढिले अध्यायीं रसोत्पत्ती । वदविता श्रीरुक्मिणीपती ।
श्रोतयांसि विनवी महीपती । श्रवनीं सद्भक्ती असों द्या ॥७॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविकभक्त । सदतिसावा अध्याय गोड हा ॥२०८॥अध्याय ३७॥ओव्या॥२०८॥