चित्रापुरगुरुपरंपरा - अध्याय ॥७॥

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरत्वत्यै नमः ॥ श्रीपरिज्ञानाश्रमगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीभवानीशंकराय नमः ॥ॐ॥
जय जया जी श्रीगुरुदेवा । भक्तवत्सला करुणार्णवा । उद्धरिसी तूं सकलां जडजीवां । निजकृपेनें लडिवाळें ॥१॥
जय जय सद्गुरो ऐशा तुजला । नमितों दावीं परम सुखाला । देईं सुमति वर्णायाला । तव गुणमहिमा तूंचि बा ॥२॥
परिसें आतां देवा दयाळा । धरितों हृदयीं चरणकमळां । महिमा ऐकुनी प्रार्थितों ये वेळां । तूंचि कृपाळू बाळासी ॥३॥
असो आतां श्रोते हो सज्जन । सांगूं मागील कथेचें अनुसंधान । शिष्यस्वीकार होऊन । झाले चौदा दिन ते पैं ॥४॥
सोळाशें बेचाळ शकांतरीं । शार्वरीनाम संवत्सरीं । चैत्र वद्य चतुर्दशी रविवारीं । झाली वार्ता ती सांगूं ॥५॥
पहाटे उठतांक्षणीं स्वामी । बाहुनी म्हणनी भक्तां आम्ही । सांगतों तें चित्तीं धरा तुम्ही । आणि रहा सुखानें ॥६॥
करावा स्वधर्म आपुला आपण । न करावी निंदा परधर्माची जाण । तेव्हां करी तोचि रक्षण । प्रभु भवानीशंकर ॥७॥
जरी आपुला कठिण धर्म । तरीही करावा धरोनि प्रेम । तेव्हांचि कळे आत्माराम । कोण मी कैसा हें पाहीं ॥८॥
स्वधर्म हीच मोक्षाची वाट । त्याविण जावया न होय नीट । जरी होतील तेथें कष्ट । तरी भिऊं नये किमपिही ॥९॥
ज्याचिया अंगीं दुखणें असतें । तेणें कडुनिंबा घ्यावें लागतें । कंटाळतां न ये उपयोगातें । न जाय तें दुखणें त्याविण ॥१०॥
तैसा स्वधर्म जरी कठिण । तेणेंच तरुनी जाऊं आपण । नातरी पुनरपि जननमरण । फेऱ्या लागती घालावया ॥११॥
जरी आपुली माता कुबडी । तरी बालका तिचीच आवडी । तिच्याचि प्रेमें आपण सांकडीं । जगतों खचित निश्चयेंसीं ॥१२॥
जरी कुबडी होय ती माता । प्रेमा कुबडा न होय सर्वथा । येर रंभेहुनी सुंदर वनिता । बालका ती कैशी प्रिय होय ॥१३॥
आपुल्या मातृप्रेमाच्या अभावीं । येरावरी प्रेम करवेल केवीं । तैसा स्वधर्म हाचि दावी । मोक्षमार्ग आपणांतें ॥१४॥
पाण्याहुनी तूप बहुमोल । परी त्यांत मासा कैसा जगेल । तैसें स्वधर्म सोडुनी परधर्म धरील । तरी होतील कष्ट बहु ॥१५॥
म्हणोनि स्वधर्मेंचि करा व्यवहार । मग सहजचि येईल अधिकार । परमार्थाचा यांत लवमात्र । संशय न धरा तुम्ही हो ॥१६॥
करितां स्वधर्म-कर्म थोर । होय चित्तशुद्धि साचार । मग होय ज्ञान अनिवार । निजानंद - स्वरूपाचें ॥१७॥
विवेक-वैराग्य-शमादिषदक । मुमुक्षुत्व मिळुनी चारही देख । साधनें अंगीं असतां सकळिक । येई अधिकार श्रवणासी ॥१८॥
श्रवण करितां होय मनन । मननेंचि होय निदिध्यासन । मग निजानंदीं समाधान । होईल पहा तत्काल ॥१९॥
म्हणोनि असावा अधिकार पूर्ण । तरीच होय श्रवण मनन । नातरी काय उपयोग जगून । पशुसम आयुष्य जाय सारें ॥२०॥
आतां सांगूं अधिकाऱ्याचें लक्षण । तरी ऐका चित्त देऊन । ऐसें ते स्वामी चिद्धन । परिज्ञानाश्रम सांगती पैं ॥२१॥
हरएक कार्या असावा अधिकार । नातरी तें काज न होय निर्धार । अधिकार म्हणिजे काय तो साचार । दाखवू तुम्हां आतांचि ॥२२॥
परीट करी वस्त्रे शुभ्र । वस्त्रे विणी तो पट्टेगार । शिंपी शिवी आंगरखे सुंदर । परम उत्कृष्ट सकलही ॥२३॥
ज्याचा अधिकार त्यासी म्हणोनि । करिती ते कीं उत्तम करणी । करूं जातां आम्हांलागोनि । न येईचि तें सर्वथा ॥२४॥
तेवीं परमार्थीं कवणा अधिकार । तरी ज्याच्या अंगीं साधनें चार । असती त्यासीच तो मिळे साचार । येरां न मिळे कदापिही ॥२५॥
 विणण्यासी कळे ज्या सुंदर । त्यासचि म्हणती त्याचा अधिकार । तैसें जें जें ज्यासी कळे साचार । तो तो अधिकार तयाचा ॥२६॥
येथें घ्याल तुम्ही आक्षेप । पाहिजे श्रवणासी अधिकार खूप । त्यासी होती कष्ट अमूप । हेंचि पैं अवघड मानवां ॥२७॥
तरी याचें उत्तर आइका । प्रपंचीं अवघड कवणाही एका । नाहींत हीं साधनें खचितचि देखा । सांगतों हेंचि विवरुनी ॥२८॥
आधीं चारी साधनें विवरून । मग करूं शंकेचें समाधान । परिसा एकाग्र चित्त करून । ऐसें बोलती सद्गुरु ॥२९॥
'ब्रह्म सत्य, मिथ्या जग' हें । ऐसा जो मनाचा निश्चय होये । त्यासीच म्हणती 'विवेक' पाहें । हेंचि प्रथम साधन पैं ॥३०॥
येथील आणि परलोकींचे । भोग अनित्य म्हणोनि साचें । उबगे मन हें तेथें नवचे । त्यासीच म्हणती 'वैराग्य' ॥३१॥
शमदम - श्रद्धा जाण । उपरति-तितिक्षा-समाधान । एवं सकलही मिळोन । 'शमादिषटूक' म्हणती त्या ॥३२॥
'शम' म्हणजे सकल वासना । त्याग करुनी शमवावें मना । 'दम' म्हणती इंद्रियदमना । शब्दादिविषयांपासोनि ॥३३॥
प्रपंचापासुनी निवृत्ति । त्यासी म्हणती 'उपरति' । शीत - उष्ण-क्षुधा तृषा ती । साहणें हेचि 'तितिक्षा' ॥३४॥
आणि मान- अवमान । साहणें हेंही तितिक्षा-लक्षण । ऐसें हें द्वंद्व-धर्म जाण । सांगितलें बा तुजलागीं ॥३५॥
गुरु आणि वेदान्त-वाक्यावरी । भक्ति असणें जी निर्धारीं । तीचि 'श्रद्धा 'जाणा बरी । निश्चयें तुम्ही श्रोते हो ॥३६॥
करितां अध्यात्माचें श्रवण । एकाग्र व्हावें आपुलें मन । त्यासीच म्हणती 'समाधान' । एवं 'षट्‌संपत्ति' ही पाहीं ॥३७॥
मोक्षाची जो तीव्र इच्छा करी । तोचि 'मुमुक्षु' निर्धारीं । एवं ऐसीं हीं साधनें चारी । सांगितलीं पैं तुम्हांसी ॥३८॥
ऐसीं हीं साधनें आपुल्या अंगीं । येती प्रपंचामाजीं वेगीं । नको शिकवावें कोणींच या जगीं । असती अंगी सहज तीं ॥३९॥
समजा एकासी पाहिजे नोकरी । तरी जाऊनि श्रेष्ठांचा आश्रय तो धरी । तेथे मानावमान सहन करी । जरी शिडकारिलें श्रेष्ठानें ॥४०॥
जरी सद्गुरु शोभती आम्हांसी । अपमान होय निजनानसीं । आपुलें हित होय हे ऐसी । न ये कल्पना त्या काळीं ॥४१॥
दोघे बोलती तेव्हां आपण । करितों आपुलें एकाग्र मन । देऊनि तिकडेचि आपुले कान । काय हे बोलती समजूं पैं ॥४२॥
यापरी प्रपंचीं चारी साधनें । येती आपुल्या अंगीं त्वरेनें । ऐसें होगें कोणत्या कारणें । बोलूं आतां अवधारा ॥४३॥
विषय ते सकलही वाढती गोड । खरेंच ऐसें वाटे तें दृढ । म्हणोनि मोह ममता वाढ । होय तेथे सहजचि ॥४४॥
जेथें वाटे सत्यता पूर्ण । तेथें जाय आपुलें मन । मनचि मुख्य कारण । सकल कार्यांलागीं पैं ॥४५॥
जेथें आपुले मन जाय । धांवती तेथे इंद्रियें निःसंशय । म्हणोनि त्यासी आधीं करावें काय । तेंचि आतां सांगूं पैं ॥४६॥
वर्णाश्रमविहित कर्म । करणें हा आपुला स्वधर्म । तेव्हां होईल मन हें परम । शुद्ध जाणा निर्धारें ॥४७॥
मग श्रवणासी अधिकार । येतसे जाणा सत्वर । तेव्हां आत्मसाक्षात्कार । होय सहजचि गुरुकृपें ॥४८॥
समई आणि वाती तेल । सिद्ध असतां नाहीं वेळ । उजळितां दीप सोज्जवळ । विलसे सुंदर तो पाहीं ॥४९॥
तद्वत् स्वधर्मकर्में करितां करितां । होय चित्तशुद्धि तत्त्वतां । मग सद्गुरूचा उपदेश घेतां । उशीर न लागे निजज्ञाना ॥५०॥
म्हणोनि मद्भक्तांनो आतां । केला उपदेश तुम्हां जो त्वरितां । तैसेंचि वागलिया येईल हाता । मोक्षधाम सहजचि ॥५१॥
समर्थ असे भवानीशंकर । तोचि करी सकलां पार । शंकराश्रम सांगेल विचार । पुढें सकलांसी पहा हो ॥५२॥
आतां आमुचें संपलें कार्य । येतों आम्ही देतों अभय । सांगीतला तरण्या उपाय। धरा अंतरीं सकलही ॥५३॥
ऐसें सांगोनि निजभक्तांसी । बाहती शंकराश्रम - स्वामींसी । मद्वाक्य कळलें कीं आतां तुजसी । ऐसाच उपदेश करीं जना ॥५४॥
आधीं आपण वर्तोनि दावीं । मग जनासीं सांगें तेवीं । ना भीं, हृदयीं सदा ठेवीं । अनुसंधान तें पाहीं ॥५५॥
'असें मी बझ परिपूर्ण चिद्धन'। हेंचि घरी अनुसंधान । पुढें येतील विघ्नें दारुण । लय विक्षेपादि चार पाहीं ॥५६॥
परी "नको भिऊं त्यांसी ताता । विचारें दवडुनी त्यांसी तत्वतां । धरिलें अनुसंधान न सोडीं सर्वथा ।  निजस्वरूपाचें कदापि ॥५७॥
सर्वांभूतीं समान भाव । ठेवुनी करीं व्यवहार सर्व । भवानीशंकर असतां देव । नाहीं भय तुजलागीं ॥५८॥
ऐसें बोलुनी सद्गुरुराव । परिज्ञानाश्रमस्वामी देव । बैसले स्तब्ध होऊनि ठाव । द्यावया आपुल्या भक्तांसी ॥५९॥
कोणता 'ठाव' काय तो कैसा ।" प्रश्न उद्भवेल श्रोतया - माननां । त्याचें उत्तर देऊं स्वस्थ असा । तुम्ही निवांत चित्तानें ॥६०॥
सद्गुरु न मिळतां सारस्वत । औदासीन्य येई आपुल्या चित्तांत । हें सकलांसी असे विदित । मागील अध्याय वाचोनि ॥६१॥
आधीं जनांची कैसी स्थिति । मग भेटतां सद्गुरुमूर्ति । धीर तो बहु तयांप्रति । आला निर्धारें जाणा हो ॥६२॥
सद्गुरु होय भक्तां आधार । त्यावीण  न मिळे मनासी थार । विश्रांतीचें स्थान तें निर्धार । त्यासीच 'ठाव' म्हणती पैं ॥६३॥
सद्गुरु हेंचि विश्रांति - स्थान । अनुभवसिद्ध ना अनुमान । जैसें मीनासी जीवन । तैसे जनांसी गुरुराय ॥६४॥
म्हणोनि सद्गुरु करुणाकर । द्यावया भक्तांसी आधार । करूं लागले अनुष्ठान थोर । चालण्या गुरुपरंपरा शाश्वत ॥६५॥
त्याचि पुण्यप्रभावेंकरुनी । आजवरी वाढली परंपरा धरणीं । नऊ आश्रम झाले सद्गुणी । नसे ज्ञानहीन एकही ॥६६॥
पुढें येईल सकलांचें वर्णन । प्रस्तुत बोलूं सद्गुरु सघन । परिज्ञानाश्रम - स्वामींनीं अनुष्ठान । केलें पांच तासवरी ॥६७॥
तेव्हां पसरे वार्ता सकल । परिज्ञानाश्रमस्वामी प्रेमळ । घेती समाधि ये वेळ । ऐकुनी धाविन्नले नरनारी ॥६८॥
येती मठामाजीं सर्व । भेटाया धरुनी दृढभाव । आनंदें म्हणती सद्गुरुराव । निजभक्तांसी तेधवां ॥६९॥
मुखीं सतत धरा नाम । तेव्हां निर्मल निर्विकार निष्काम । मन होउनी, निःसीम प्रेम । बाणेल अंगीं सहजचि ॥७०॥
धरा प्रेम सद्गुरुचरणीं । तोचि तुम्हांसी बोध करोनी । नेईल निजपदासी तत्क्षणीं । परी ठेवावा विश्वास ॥७१॥
धरिल्या तुम्हीं विश्वास । तुमचेंचि होईल कल्याण खास । नको आम्हां संन्यासीयांस । मठादिक हें पहा हो ॥७२॥
कैंचा ग्राम कैंचा मठ । जेथे जाऊं तेथे राहूं स्पष्ट । ब्रह्मांड हाचि आमुचा श्रेष्ठ । संन्याशाचा मठ पहा हो ॥७३॥
आम्हां नाहीं जात गोत । जगचि सारें आमुचे आप्त । जेथें प्रारब्ध असे तेथ । वसे देह हा पाहीं ॥७४॥
ऐसें बोलुनी सगुरुनाथ । प्राण नेती ब्रह्मरंध्री त्वरित । नेत्रीं बघती जन समस्त । झाले समाधिस्थ गुरुराज ॥७५॥
तेव्हां सकलांसी बहुत खेद । वाटला चित्तीं अति विषाद । परी उठे वृत्ति धैर्यप्रद । बघुनी शंकराश्रम - स्वामींतें ॥७६॥
असो मग पुढील कार्य । थोर थाटें करी समुदाय । विधिपूर्वक कर्में सविनय । केलीं लोकांनीं त्या समयीं ॥७७॥
मग चिन्मय सद्गुरुमूर्ति । बैसवुनी ठायीं समाधि देती । झाली आजि अवतार-समाप्ति । म्हणोनि हळहळती सकल जन ॥७८॥
अहा देवा सद्गुरुनाथा । महिमा अपार तुझी ताता । सगुण कैसे वर्णाचे आतां । न कळे अज्ञ बालकांसी ॥७९॥
साहुनी सारा मानावमान । संरक्षिलें निजभक्तांलागुन । केलें शिशूपरी संगोपन । कैसे फेडूं उपकार तव ॥८०॥
सद्गुरु माता ऐसें म्हणती । मातेहुनी अमित तुझी प्रीति । कैसी गाऊं आतां कीर्ति । न कळे आम्हां दयाळा ॥८१॥
कधींही जनांसी निष्ठुर वचन । न बोलिलासी तूं दयाधन । राव रंक-हीन-दीन । सकलही समान तुजलागीं ॥८२॥
तव गुणांसी नाहीं सीमा । कोणती द्यावी तुजला उपमा । न कळे देवा कांहीं आम्हां । बोलावया बापा हो ॥८३॥
निजभक्तांच्या कार्यासाठीं । देह झिजविला त्वां जगजेठी । परी अनुताप आमुच्या पोटीं । नुपजे देवा गुरुराया ॥८४॥
तुज कासया ऐसें बंधन । मठाऐसें महाकठिण । परी तूं सकलजनांकारण । घेतला भार सकलही ॥८५॥
येथें श्रोते करितील प्रश्न । कीं मठ हा होय कैसें बंधन ।  मठाचे स्वामी सुखी पूर्ण । काय कठिण होय तयां ॥८६॥
तरी ऐका त्याचें उत्तर । दृष्टांतसहित सांगूं निर्धार । येवें असावें सादर । आतां भाविक चतुरांनीं ॥८७॥
परमार्थविचारें बघतां । स्वामी खचितचि सुखी तत्त्वतां । दुःख नसे त्यांचिया चित्ता । अणुमात्र जाणा निश्र्चयें ॥८८॥
सुखदुःखातीत तयांची । वृत्ति असतां पूर्ण साची । तेथे दुःखप्राप्ति कैंची । सदा सुखी ते परिपूर्ण ॥८९॥
ऐसें बघतां नाहीं बंधन । श्रीस्वामी सद्गुरूलागुन । नातरी मठाऐसें कठिण । आणिक बंधन ना दुसरें ॥९०॥
तरी ऐका तें आतां आपण । समजा  एक धनाढ्य ब्राह्मण । नाना परीनें सुखी तो पूर्ण । परी थोर कुटुंब तयाचें ॥९१॥
सर्वांचा भार असे त्यावरी । तेव्हां कैंचें सुख त्याच्या अंतरीं । चिंता होय दिवसरात्रीं । चित्तीं त्याच्या बहुत हो ॥९२॥
एका मुलाचें दुखे पोट । एकानें धरिली सदा खाट । एक होय बहु उद्धट । येती गाऱ्हाणी ग्रामींचीं ॥९३॥
करितां सकलांचे समाधान । ‌थके तो बहुतचि ब्राह्मण । जन म्हणती सुखी तो पूर्ण । धनसंपन्न म्हणोनि ॥९४॥
एवढा प्रपंच असे कठिण । ज्याचें त्यासी होय बंधन । पुरे पुरे बा ऐसें म्हणोन।  तापे अंतरी बहुत तो ॥१५॥
एवं इतुका थोर भार । सर्व ज्ञातीचा असे मठावर । करितां समाधान निरंतर । त्रास अनिवार होई त्यां ॥९६॥
मठ नव्हे सद्गुरूसाठीं । लोकांची होतां भेटी गांठी । त्यांचा उद्धार होईल शेवटीं । म्हणोनि संस्था स्थापिली ॥९७॥
एका कुटुंबाचा व्यवहार । करितां थकती सगळे नर । सद्गुरु तरी विश्वकुटुंबी साचार । विचार करितां समजेल ॥१८॥
म्हणाल सद्गुरु सर्वां अलिप्त।  त्यांसी कोणतें कार्य असे येथ । मठाचा भार सर्व गृहस्थ । घेती बपती सकलही ॥९९॥
स्वामींलागीं काय बंधन । तरी ऐका सांगतों वचन । जो धनाढ्य ब्राह्मण । त्यासी न लगे कांहींएक ॥१००॥
सकलही करवी त्याची कांता । परी भार यावरी म्हणोनि चिंता । बहुत काय बोलावें आतां । सकलांसी विदितचि हें सारें ॥१०१॥
एवं मठ हा होय बहुत बंधन । परी राहती स्वामी जनांकारण । नातरी संन्याशां काय गरज म्हणून । रहावें ऐशा बंधनीं॥१०२॥
नको पैसा अडका त्यांसी । न लगे श्राम मठ परियेसीं । जेथें जातील तेथे आपैसी । होय सोय गुरुकृपें ॥१०३॥
म्हणोनि मठ नव्हे केवळ स्वामींचा । आम्हां सर्व सारस्वतांचा । पुढें बोलिजेल विवर याचा । तेव्हां समजेल सकलही ॥१०४॥
असो आतां सकल जनांनी । केला आकांत गुण आठवोनी । मग आपापुल्या गृहालागुनी । गेले सकलही तेधवां ॥१०५॥
शके सोळाशें तिसापासुनी । बेचाळीसपर्यंत अनुदिनी । परिज्ञानाश्रमस्वामीजींनीं । स्वधर्म - राज्य चालविलें ॥१०६॥
पुढील अध्यायी सद्गुरुराय । शंकराश्रमस्वामी सदय । सांगती जनां बोध सुखमय । उत्कृष्ट जाणा तो पाहीं ॥१०७॥
परमहंस - आनंदाश्रम । शिवानंदतीर्थ एकचि ब्रह्म । यांच्या कृपाप्रसादें सप्तम । अध्याय गुरुदासें संपविला ॥१०८॥
स्वस्ति श्रीचित्रापुर - । गुरुपरंपराचरित्र सुंदर । ऐकतां लाभे मोक्ष सत्वर । सप्तमाध्याय रसाळ हा ॥१०९॥
अध्याय ॥७॥
ओंव्या ॥१०९॥
ॐ तत्सत् - श्रीसद्गुरुनाथचरणारविंदार्पणमस्तु ॥
॥ इति सप्तमोऽध्यायः समाप्तः ॥