खंड २ - अध्याय १२

श्रीगणेशाय नमः । मुद्‌गल म्हणती प्रसंगोपात्त । सर्व लोकांचे वर्णन करित । स्वर्गांचेंही संक्षेपांत । वर्णन दक्षा तुज सांगेन ॥१॥
भूलोक भुवर्लोक । स्वर्लोक महाजन लोक । तपोलोक सत्यलोक । सप्तलोक हे अंडोद्‌भव ॥२॥
अर्यमा चन्द्रमा जोवर । स्वकिरणें प्रकाशवितो भूभाग समग्र । तोपर्यंत भूलोक ख्यात नश्वर । पुराणांत प्रजापते ॥३॥
लोकां पायीं चालण्या गम्य । भूलोक शास्त्र संमत सुरम्य । दक्षा सप्तद्वीपात्मक काम्य । त्यावरती भुवर्लोक ॥४॥
भूलोकापासून सूर्यापर्यत । भुवर्लोक प्रकीर्तीत । त्या भुवर्लोकापासून धरुवापर्यत । स्वर्लोक पंडित वर्णिती ॥५॥
तेथ वायूच्या आठ नेमि ख्यात । आवह प्रवह अन्नवह असत । संवह विवह परावह त्या अतीत । परिवह तैसा वह नेमी ॥६॥
भूमीपासून लक्ष योजनें दूर । भानूचे दूर । भानूचे मंडळ तेजोग्र । त्यापासून लक्ष योजनें सुदूर । चंद्रमंडळ उपस्थित ॥७॥
त्यापासून लक्ष योजनें दूर । नक्षत्रमंडळ अपार । दोन लक्ष योजनांतर । त्यापासून ग्रहमंडळ ॥८॥
त्यापासून लक्षयोजनें अतीत । ऋषि मंडळ प्रकाशत । त्यापासून वरती लक्षयोजन स्थित । धरुव जो केंद्र ज्योतिचक्राचें ॥९॥
वायु किरणधर तो फिरवित । ज्योतिर्गण विश्वांत । दशयोजन सहस्त्र विस्तारात । भास्कर मंडळ अजस्त्र ॥१०॥
तैसें बारा सहस्त्र योजन । चंद्राचें मंडळ महान । सूर्याच्या खालीं दशसहस्त्र योजन । राहू संस्थित विश्वांत ॥११॥
तेरा हजार योजनें त्याचें मंडळ । तमोमय तमःस्थान सबल । गतीनें पर्वी धावे खल । सूर्यचन्द्रा झाकी छायेनें ॥१२॥
तेच ग्रहण दक्षा म्हणती । शास्त्रवादी ते जगतीं । रविचंद्राचें अखिल मंडळ त्वरिती । व्यापितो राहू अंधकारें ॥१३॥
चंद्रमंडळाचा सोळावा भाग । भार्गव म्हणजे शुक्रमंडळ योग । शुक्र मंडळाहोन पावभाव । न्यून बृहस्पति गुरुचें मंडळ ॥१४॥
बृहस्पति मंडळाहून न्यून । पावभाव बुध सौम्य मंडळ मान । तारा नक्षत्ररुपें योजन हीन । चोपन्नशेंवर तीन दोन ॥१५॥
सर्वांहून निकृष्ट असत । तारामंडळें जगतांत । योजनार्ध मात्र त्याहून नसत । न्यून कांहीं विश्वांत ॥१६॥
त्याच्या वरती ग्रह तीन । सौर अंगिरा भौम असून । दूर संचारी मंदगतिमान । त्यांच्या खालती महाग्रह ॥१७॥
सूर्य सोम बुध भार्गव । हे शीघ्र गती ग्रह अभिनव । सूर्य संचार करी देव । दोन अयनें वर्षांत ॥१८॥
तो सव ग्रहांचा प्रभू असत । सर्वांच्या खालती संचार करित । ऐसे भूगोलज्ञ सांगत । त्याच्या वरी फिरतो चंद्र ॥१९॥
चंद्राचें विस्तीर्ण मंडळ । त्याच्यावरी सर्व नक्षत्र मंडळ । नक्षत्रांहून उंच विमल । शुक्र अथवा कविग्रह ॥२०॥
त्याच्या वरती बुध ग्रह असत । मंगळ त्याच्या अतीत दिसत । बृहस्पति त्याच्या वरी विलसत । शनि ग्रह त्या परता ॥२१॥
शनी ग्रहाच्या वरती । सप्तर्षी मंडळाची स्थिति । त्या सात ऋषींच्या वरती । ध्रुव तारा विराजमान ॥२२॥
नवयोजन सहस्त्र विस्तार । ऐशा रथांत भास्कर स्वार । ध्रुवाच्या आधारे अक्ष थोर । संस्थित झाला रथांत ॥२३॥
द्वितीय अक्षांत ते चक्र संस्थित । मानसाचलीं द्वादशार कीर्तित । गायत्री मुख्यक सप्त छंदोमय असत । घोडे जुंपिले रथासी ॥२४॥
दक्षिणायनीं संचार करित । सूर्य तेव्हां जलद जात । परी जेव्हां जाय उत्तरेप्रत । तेव्हा मंद गति त्याची ॥२५॥
पूर्व दिशेला महेंद्राची महापुरी । दक्षिणेस धर्मराजाची नगरी । पश्चिम दिशेंत वरुन राज्य करी । उत्तरेस कुबेर ॥२६॥
पूर्वेस ती अमरावती । दक्षिण दिशेला संयमनीची कीर्ति । पश्चिमेस सुखा नगरी जगती । उत्तरेस विभा नगरी असे ॥२७॥
ज्योतिष चक्रीं स्वार होऊन । देव देव प्रजापति प्रकाशमान । महेन्द्राच्या नगरीत विराजमान । उदयकाळीं तो होत असे ॥२८॥
यमपुरींत माध्यान्हय काळीं । वरुण नगरींत सायंकाळी । कुबेर नगरींत निशाकाळी । संचरतो भास्कर ॥२९॥
उदयास्तसमयीं सर्वकाल समान । सर्व दिशांत विदिशांत पावन । कुंभाराच्या चक्रापरी भ्रमण । दिनेश्वर करी अविरत ॥३०॥
भिन्न काळाचें प्रकाशन । रात्रिं दिवसांचे दर्शन । भुवनत्रय टाकी भरुन । आपुल्या किरणें दिवाकर ॥३१॥
जळ स्थळ नभ जगांत । लोकांचे स्थान उत्तम असत । हे त्रिविध आदित्य मूल निश्चित । आदित्यापासून सर्व जग ॥३२॥
देव असुर मनुष्यादि सर्वांसी । मध्यभागीं शेवटी आश्रयासी । तोच भास्कर अती विशेषी । आधार मूल सर्वांचा ॥३३॥
ब्रह्मा विष्णु महेशांचे । इंद्र चंद्र तारकांचे । अग्नी नाग लता उदकांचे । जें तेज तें रविसंभव ॥३४॥
द्युतिमतांची द्युति असत । सार्वलौकिक जें तेज प्रकाशत । आपुलेंच तेज विभागून जगांत । खेळतो दिवाकर त्या रुपीं ॥३५॥
सर्वात्मा सर्व लोकेश । प्रभाकर हा गणेशाचा अंश । त्रिभुवनाचें मूळ विश्वेश । कर्मरुपी दैवत ॥३६॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे द्वितीये खण्डे एकदंतचरिते सूर्यमंडलवर्णन नाम द्वादशोऽध्यायः समाप्तः । श्रीगजाननर्पणमस्तु ।