८४१
दशमद्वार अग्रशून्य सूक्ष्म गगनीं ।
जेथ आसे उन्मनी निखिल रुपे ॥१॥
द्विविध भाग पिंडी द्विविध ब्रह्मांडी ।
या तीं पडीपाडीं ब्रह्मरंध्रीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे शून्यांतील रुप ।
अनंत ब्रह्मांणे जेथ आहाती ॥३॥
८४२
जडांतील शुध्दांश कौतुकें रिघाला ।
निवृत्तीने दाविला कृपा करुनी ॥१॥
अनुहात भेद दाविला कृपनें ।
सर्व हें चैतन्य गमलें तेव्हां ॥२॥
ज्ञानदेव नमनीं निवृत्तीचे पदीं ।
आनंद ब्रह्मपदीं एक झाला ॥३॥
८४३
नवा आंत ओवरी औठपिठा जवळी ।
शून्यातीत काळी सुकुमार ॥१॥
अंगुष्ट पर्वार्ध मसुरा मात्र दीर्घ ।
उन्मनीचा मार्ग तेच ठायीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे पर्वार्धातील नीर ।
सर्व हें साचार विश्व दिसे ॥३॥
८४४
भ्रुवामध्यें तेज चंद्रसूर्यविरहित ।
आदी मध्य अंत संचलेंसे ॥१॥
तुर्यारुपें ते सुषुम्ना प्रकाशली ।
नवविध अमृतजळीं तया तेजा ॥२॥
ज्ञानदेव वदे अष्टांग योग साध ।
पावाल ब्रह्मपद याचा भेद ॥३॥
८४५
पश्चिम मार्गी खूण बीजें दोन साजिरीं ।
अविनाश ओवरी योगीयांची ॥१॥
त्रिकूट श्रीहाट चंद्रसूर्य जाणा ।
पश्चिम मार्गी खूण याची की रे ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे बीजे दोन बापा ।
पाहें आत्मरुपा तेथे बा रे ॥३॥
८४६
इडा वाम दक्षिणे पिंगला ।
दोहींत या कळा ब्रह्मस्थानीं ॥१॥
प्रणव सैरा बापा धांवे अवघड वाटे ।
रीघा नवपाटे जीव जीवना ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे स्वरुप जो जाणे ।
त्यासी शरण होणें अनन्य भावें ॥३॥
८४७
प्रणवासी रुप नाहीं कांही छाया ।
दशवे द्वारीं मूळमाया असे कीं रे ॥१॥
सहस्त्रद्ळीं वृत्ति लावितां नि:शंक ।
मनासीं भवासी ऐक्यता तेथें ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे या परतें नाहीं ।
बोलण्याची सोयी अनुभव जाणे ॥३॥
८४८
प्रणवच देह देह हा प्रणव ।
कल्पनेचा भाव कल्पूं नये ॥१॥
अंजनाचें सार तेंच देह बा रे ।
आत्मा परिपूर्ण सारे पाहती ज्ञानी ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे प्रणव माझा पिता ।
अक्षर तेच माता याच भेदें ॥३॥
८४९
पश्चिममार्ग बापा प्रणव कीं दे सांग ।
जेथें असे महालिंग तेजोमय ॥१॥
चंद्रांतील जल ते सत्रावी केवळ ।
नादबिंदा कल्होळ गर्भी झाला ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे देह हा दुर्लभ ।
त्रैलोकीं सुलभ भजनाचा ही ॥३॥
८५०
प्रणवाचें आकाश असे सर्वावरी ।
आकाशीं भरोवरी प्रणवाची ॥१॥
प्रणव जें गुह्य ऋषि योगीयांचे ।
सर्वावरिष्टा साचें वेद आज्ञा ॥२॥
एक वेदांत सिध्दांती प्रणव तो तत्त्वता ।
ज्ञानदेव वक्ता सांगतसे ॥३॥
८५१
प्रणवाचें रुप कोणें देहें देखिलें ।
निवृत्तिनें दाविले याच देहीं ॥१॥
सकार हकार तुर्या उन्मनी भेद ।
अभेदुनी भेद केले मज ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे प्रणवाची खोली ।
अक्षरीची बोली देह सार ॥३॥
८५२
अमृताची क्षीर ब्रह्मांडभुवनीं ।
पाहाती त्रिभुवनीं नवल झालें ॥१॥
नाद विंदा भेटी झाली कवण्या रीती ।
शुध्द ब्रह्म ज्योती संचलीसे ॥२॥
प्रकृति पुरुष शिव शक्ती भेद ।
त्याचे शरीरीं द्वंद देह जाणा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे पिंडी शोध घ्यावा ।
ब्रह्मांडी पाहावा ब्रह्म ठसा ॥४॥
८५३
प्रणवाची शक्ती शिव प्रणवची ।
क्षर अक्षर साची प्रणव ते ॥१॥
त्रिकूट श्रीहाट गोल्हाट ब्रह्मरंध्र ।
प्रणव निरंतर ऐक्य झाला ॥२॥
ज्ञानदेव आपण प्रणव झाला आधीं ।
ध्याता ब्रह्मपदीं प्रणवची ॥३॥
८५४
स्थावर जंगम प्रणव प्रसवला ।
आत्मा स्वय संचला प्रणवा ठायीं ॥१॥
अवस्था भुक्ती मुक्ती प्रणवची जन्मता ।
अर्धमातृके परता प्रणवची ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे प्रणवाचे ठायीं ।
प्रणवीं प्रणव पाहीं निराळा तो ॥३॥
८५५
शिवशक्तीचा भेद अर्धनारी पुरुष ।
याचा हा सौरस आणा चित्ता ॥१॥
जागृति स्थूळ तुर्या महाकारण ।
हेचि कीर खुण तेझे ठायीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे कैसे हें जाणिजे ।
देही नाद गाजे परेवरी ॥३॥
८५६
निळावर्ण ब्रह्मरंध्र येकनिकें ।
पहा माझे सखे भाविक हो ॥१॥
उन्मनि सदैव वसे अक्षय पंथें ।
लाउनियां चित्त तया ठायीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे यापरती खूण ।
नाहीं ऐसी आण वाहातसें ॥३॥
८५७
आकाश हें असें माझें शिर बापा ।
कर्ण दिशा चिद्रूपा नाद उठती ॥१॥
आधारापासूनी सहस्त्रदळावरी ।
नि:शब्द निरंतरी नारी एक ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे अनुभव ऐसा जेथें ।
तोचि जीवन्मुक्त संत योगी ॥३॥
८५८
अग्नीचे पोटीं पुरुष उध्दवला अवचट ।
सत्रावी लंपट निशिदिनीं ॥१॥
आधार नाहीं जेथ निराधार वर्तती ।
निराधार न म्हणती आपणा लागीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीने दाविलें ।
या नयनीं पाहिलें अविनाश ॥३॥
८५९
सत्रावीचे गांवी शून्याचा विस्तार ।
प्रणव निराकार सदैव असे ॥१॥
पश्चिम पूर्व असे शुक्ल कृष्ण नारी ।
दैवी आणि आसुरी वेगें शोधा ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे अर्धमात्र कोणती ।
मसुरा मात्रा आहे ती दोन्ही भाव ॥३॥
८६०
सहस्त्रदळ साजिरें नयनाचे शेजारी ।
अर्ध मातृका अंतरी चिन्मय वस्तू ॥१॥
ॐकार नादीं कीं नाद ॐकारीं ।
दैवीं निरंतर प्रणवीं पहा ॥२॥
मकार अर्धमात्रा शून्याचा निश्चय ।
आत्मा एक असे स्वयें रया ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे कैवल्याचा दाता ।
कोण पत्री हे कविता नाहीं ऐसी ॥४॥