८०१
चहूं शून्याआरुतें महाशून्यापरुतें ।
सर्वांसी पहातें तेंची तें गा ॥१॥
दिसे तेंही शून्य पहा तेही
शून्य देहामजी निरंतर भिन्न रुप ॥२॥
शून्य निरशून्य दोन्ही हारपलीं ।
तेथूनी पाहिली निजवस्तु ॥३॥
ध्येय ध्यान ध्याता निरसुनी तिन्ही ।
झालों निरंजनी अति लीन ॥४॥
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी तो जाणें ।
गुरुमुखें खुण सांगितली ॥५॥
८०२
शून्य शोधिलें नाहीं जेणें ।
काय विवरण केले तेणें ।
अज्ञानपणें फुगणें ।
गाढव जीणें पशूचें ॥१॥
वर्णाकृति शून्याचार ।
हा नाहीं ज्या विचार ।
न घडे न घडे साक्षात्कार ।
जाण सर्वथा तया नरा ॥२॥
आधीं शून्याची शोधणी केली ।
मग सदवस्तू प्राप्ति झाली ।
अमृत वेळाची बोली ।
बोलतां नये ॥३॥
आधीं शून्य तें शुभ्रवर्ण ।
मध्यें श्वेत रचिलें जाण ।
अर्ध्य शून्य तें ताम्रवर्ण प्रत्यक्ष जाण दिसतसे ॥४॥
महाशून्याचा वर्ण निळा ।
अव्यक्त तेजाचा ओतिला गोळा ।
ग्रासूनी ठेला भूगोळा ।
योगी डोळा पाहती ॥५॥
ऐसें शून्याचें नाहीं ज्ञान ।
तंववरी अवघेंच अज्ञान जनीं अवघा जनार्दन ।
अज्ञान सज्ञान काय बोलूं ॥६॥
निवृत्तिराजें बोलाविली बोली ।
तेंची बोलीं बोलिलों ॥७॥
८०३
अव्यक्त मसुराकार पूर्वार्ध संचलें ।
लक्षा सरीसें झालें लक्षासी पैं ॥१॥
अव्यक्त रेखणें देखण्या आलें व्यक्त ।
पहातां व्यक्तअव्यक्त दोनी नाहीं ॥२॥
जागृतीच्या ठायी निजतो सहस्त्रदळीं
बिंदुच्या समेळीं उच्चार होतो ॥३॥
ज्ञानदेव शरण निवृत्तीच्या चरणा ।
समजुनी खुणा तटस्थ झालें ॥४॥
८०४
सत्रावीचा खेळ लक्षवेना कवणा ।
ब्रह्मादिकां जाणा अगम्य तें ॥१॥
रात्रंदिवस मन चपळत्त्वें धांवतें ।
तेंही सत्रावीतें नपवेची ॥२॥
सत्रावी अगम्य विधि हरिहरां ।
लक्षूं पहातां वरा गोविंदु गे ॥३॥
ज्ञानदेव दर्शन सत्रावीचें घेतां ।
उन्मनी ठसवी निवृत्तिराज ॥४॥
८०५
आकाशासी गुंफा अंत नाहीं जिचा ।
शोध करा तिचा सर्वभावें ॥१॥
अनंत ब्रह्मांडाचा खेळ जिच्या योगें चाले ।
चांग्यासी मिनलें तयां ठायीं ॥२॥
गुंफेच्या आधारें चंद्र सूर्य चालती ।
विश्रांतिसी येती तये जवळी ॥३॥
ज्ञानदेव नयन धरितां समभावें ।
सोहं स्वरुप भावें लाधलेंसें ॥४॥
८०६
षटचक्रें बंद निघूनियां गेली ।
पाहों जो लागलीं तयां गांवा ॥१॥
निरंजन सभराभरीत वस्तू कोंदली ।
साक्षत्वासी आली आत्मदशा ॥२॥
वृत्ति झेंपावली आनंद झाला सैरा ।
सत्रावी येरझारा करी जेथं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे लक्ष लावीं आकाशीं ।
ब्रह्म पावसि लौकरी तूं ॥४॥
८०७
नयनाचे शेजारीं दशवें द्बार बापा ।
एक मार्ग सोपा बोलतसें ॥१॥
आधारीं पवन अपान विराजे ।
आंगुळें चार साजे तयां ठायीं ॥२॥
मणीपुर चक्र नाभिस्थान कमळ ।
सहा अंगुळांचा खेळ असे तेथें ॥३॥
वायुचक्र अनुहात ह्रदय असे एक ।
प्राणासी नि:शंक जेथे नेई ॥४॥
अग्नीचक्र भ्रुवांग शोभतें प्रकाशत्त्व ।
प्राणासी उलथावें तयावरी ॥५॥
सहस्त्रदळीं ब्रह्मरंध्र शोभतसे निळें ।
प्रकाशाचे उमाळे जेथें असती ॥६॥
ज्ञानदेव म्हणे ऐका प्राणायाम ।
या अभंगीं नि:सीम अर्थ झाला ॥७॥
८०८
औटपीठ डोंगरी गाय एक वसे ।
क्षीर सेवितसे निजयोगी ॥१॥
धाले पूर्णपदीं समान लक्षिती ।
क्षुधा चाड चित्तीं नाहीं नाहीं ॥२॥
भ्रुवांतरीं लक्ष लाऊनी बैसा ध्यानीं ।
ऐक्यासी उन्मनी होऊनी रहा ॥३॥
ज्ञानदेव नमितो आदी देवी प्रति ।
नेत्रीं पाहे ज्योती शुध्दरुप ॥४॥
८०९
सोहंकारीं माया लक्ष आणीं देहीं ।
निरंजनीं पाहीं मायाकार ॥१॥
निर्गुण सगुण माया तेची खरी ।
प्रसऊनी निर्धारी वांझ असे ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे मज माया कृपाळु झाली ।
तिणें उजळली माझी काया ॥३॥
८१०
आकाशीं मळा लाविला बा एक ।
वांझेचे बाळक शिंपीतसे ॥१॥
अग्नीकुंड मनें बाळकें निर्मिले ।
प्रत्ययासी देखिलें मीया लागीं ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे उफराटें पाहातां ।
सर्व सौख्यदाता निवृत्ति एक ॥३॥
८११
पहा त्रिभुवनीं न दिसे बाइये ।
नयनांजनीं पाहें आत्मरुप ॥१॥
मन बुध्दि चित्त अंत:करण जाण ।
या वेगळें निर्वाण ब्रह्म तेंचि ॥२॥
ज्ञानदेवा ब्रह्म लाधलें अवचटें ।
उन्मनीचा घांट चढतांची ॥३॥
८१२
आत्मज्ञान जया न देखा निजदृष्टी ।
तया नरा गोष्टी करुं नये ॥१॥
तूर्यारुपें जाण प्रभा हे नि:सिम ।
तया परत राम असे बापा ॥२॥
ज्ञानदेवा गुज दाविलें गुरुनें ।
मनें अनन्यें कल्पीतांची ॥३॥
८१३
आत्मा एक बाई स्थिरचरव्यापक ।
सृष्टी तैसी देख एकलीच ॥१॥
पचंमहाभूतें व्यापूनी निराळा ।
सौंदर्य पुतळा काळाबाई ॥२॥
ज्ञानदेव ध्यान धरिले पुढती ।
त्रैलोक्याची वस्ती असे जेथें ॥३॥
८१४
अकारी अर्धामात्रा कवण रीति दिसे ।
उकारीही घसे कवणे परी ॥१॥
मकारी संयुक्त झाली कैशापरी ।
अर्धमात्रेवरी अर्धमात्रा ॥२॥
अर्धमात्रेचा अर्थ अवचटची दिसे ।
गुरुगम्य सोय जाणती पैं ॥३॥
ज्ञानदेवें अर्थ शोधुनी घेतला ।
महाशून्यीं संचला निवृत्तीराज ॥४॥
८१५
शून्य हे चार महा शून्य दिसतसें ।
निजरंग वसे सर्व त्यांत ॥१॥
ऐसा रंग जया लाधतांचि पाही ।
मनाची ही सोइ हारपली ॥२॥
ज्ञानदेवाचा बोल बोलण्याचें रुप ।
निवृत्तिस्वरुप सर्वत्र हें ॥३॥
८१६
शून्याचें जें बीज योगीयांचें गुज ।
स्वानंदाचें निज ब्रह्म रया ॥१॥
त्रिगुण त्रिविध तो सच्चिदानंद ।
शब्दाचा अनुवाद नसे जेथें ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे सदगुरु जाणती ।
इतरांची वृत्ति चालेचीना ॥३॥
८१७
ऐसा योगीराज देखिता अवचट ।
उन्मनी लंपट रात्रंदिवस ॥१॥
सत्रावीची शिव टाकुनी राहिला ।
पहाण्यातील झाला सर्वाठायीं ॥२॥
असिपदीं आनंद प्रियरुप जाण ।
ध्यानाचें कारण जेथें नाहीं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे ऐसा योगीराणा ।
तयाचीया चरणा प्रणिपात ॥४॥
८१८
एका एक गुज बोलतों निर्वाण ।
निवृत्ति चरण आठऊनी ॥१॥
अर्धमात्राक्षरीं अक्षरें पाहाती ।
अनाक्षरा परती बाईयानो ॥२॥
रज तम सत्त्व याहुनी निराळी ।
लक्षाही वेगळी निवृत्ति जाणे ॥३॥
ध्येय ध्याता ध्यान परता जिचा खेळ ।
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान याची साक्ष ॥४॥
सतचितआनंद ब्रह्मा हरी हर ।
तेही जिचा पार नेणविती ॥५॥
सलोकता मुक्ती आदी तिन्ही वर ।
वसतें जें घर योगीयांचें ॥६॥
त्त्वंपद तत्पद असिपदाचा रंग ।
त्याचा अंतरंग देखा बाईयानो ॥७॥
निवृत्ति सोपान मुक्ताबाईची खुण ।
ज्ञानदेव साधन बोलीले हे ॥८॥
८१९
उन्मनी संयोगें गोसावी विराजे ।
चहूं देहाचें ओझें निवारोनी ॥१॥
सोहमस्मीचे छंदे परिपूर्ण ।
विज्ञान हे खुण जेथें नाहीं ॥२॥
चंद्रसूर्याहुनी तेज तें आगळें ।
अव्यक्तें व्यापिलें अनुभवें ॥३॥
अनुभवाची खुण गुरुगम्य जाणती ।
ज्ञानदेवें विनंति हेचि केली ॥४॥
८२०
नयनाचें अंजन मनाचें रंजन ।
ठसा हा साधन बाईयानो ॥१॥
ॐकार अक्षर अक्षरीं हारपे ।
अनुभवाच्या मापें मोजूं बापा ॥२॥
बिंदूचें जें मूळ प्रणवाचें फळ ।
योगियाचें खेळ तेच ठायीं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिप्रसादें ।
स्वरुपाच्या विनोदें बोलिलें हें ॥४॥