७८१
संसार वो ग्रामीं गेला सांडुनी ।
माझे अंत:करणीं माहियेर ॥१॥
सासुरवासिनी मी वो परदेशिनी ।
कां नये अझुनी मूळ मज ॥२॥
आणिक एक अवधारा ।
मज दिधलें हीनवरा ।
माझें कांहीं सर्वेश्वरा न विचारिशी ॥३॥
व्याली वेदना जाणे वांझ कांही नेणें ।
बालक काय जाणे तहान भूक ॥४॥
तैसी ते नव्हे लेकुराची माये ।
कृष्ण माझी धाये मोकलिते ॥५॥
आशा मनशा तृष्णा कल्पना चौघी नणंदा ।
पापीण रे चिंता सासू माझी ॥६॥
सासुरा हा स्वार्थ कांही न विचारी परमार्थ ।
आतां करीन घात तयावरी ॥७॥
दुरळ हा प्रपंच दुष्ट भावे आणि दीर ।
इहीं मज थोर कष्टविले ॥८॥
काम क्रोध थोर बोलती बडिवार ।
मज म्हणती पोर निर्देवाचे ॥९॥
नैश्वर गहिवरु दाटतसे गळा ।
आसुवें ढळढळा गळताती ॥१०॥
सासुरयाचे घरीं करित होते काम ।
अवचित विंदान मांडियेलें ॥११॥
घरा सोळा सांधी बहात्तर कोठे ।
नवही दारवंटे झाडीत होते ॥१२॥
चोळी व साउले हिरोनि घेतलें ।
उघडे पाठविलें माहेराशी ॥१३॥
समर्थाची लेकी परि मी संताची पोसणी ।
विमानीं बैसोनि जाते देखा ॥१४॥
बाप चक्रधरा रुक्मादेवीवरा ।
उबगला संसारा येऊं नेदी ॥१५॥
७८२
पृथ:कारे कर्म आचरितां ।
विधि जिज्ञाशीं काय सत्ता ।
अष्टादश पुराणें नानामतें आचरतां ।
परि तयासी विधि विवेक न कळे तत्त्वता ।
कर्म कळा जयाची वाचा उच्चारिता ।
ऐशी नाना द्वंद्वें उपाधिकें जल्पती
परि एकही नेणे तेथींची वार्ता रया ॥१॥
ऐशी भ्रांती साम्य बोलती सकळे ।
परि नकळे नकळे पूर्ण सत्ता रया ॥२॥
निजब्रह्म बुध्दि नेणसी ।
गव्हारा वाउगा का शिणशी ।
या साठीं भ्रमुनिया बरळशी ।
पहिलें नव्हे तुजसंकल्पें करिशी ।
नाना गोष्ठी रया ॥३॥
आतां अथातो धर्मजिज्ञासा ब्रह्म जिज्ञासिक वचन ।
हें तंव वेदीचें प्रमाण ।
तरी वेदे जें वदवितें नकळे वेद कळा लय लक्ष धारण ।
पूजा समाधीचेनि यज्ञ यागादिके कर्मे ।
जपतप अनुष्ठान नाना उपासना मंत्रयंत्रादि साधनें ।
धांडोळितां परि ते एकही न घडे ब्रह्म जिज्ञासिक वचन ।
येणें सुखासाठीं बापा होशी पै हिंपुष्टी
स्वानंद जीवन सुख आहे अन रया ॥४॥
नाना अर्थवाद उपाधि शब्दज्ञानें तेणें ।
केविं शुध्द होती याचीं मनें ।
नाना मुद्रा संकल्पाचिया वाढविंता तेणें ।
केंवि पाविजे ब्रह्मस्त्रानें ।
मी ब्रह्म ऐसें शब्दें वाखाणु जाशी तरी तेणे ।
ब्रह्म ऐसें केंवि होणें ।
ब्रह्माहमस्मि बोध वाचे उच्चारितां हेहीं अहंकाराचें लेणें ।
आतां परतें सकळही वाव जाणोनिया कांही आपलें स्वहित करणे ।
बापरखुमादेवीवर विठ्ठल चिंतिता निजसुखाशीं येऊं नेदी उणें ॥५॥
७८३
आठवितों तूंचि जवळिके ।
नाठवशी तरी निजसुखें ।
आठऊं ना विसरु पाहे ।
तंव सगुणचि ह्रदयी एक रया ॥१॥
तुझ्या नामाचा आठऊ रुपाचा आठऊ ।
ध्यानांचा आठऊ ।
असे मना रया ॥२॥
विसर पडावा संसाराचा ।
आठऊ हो तुझिया रुपाचा ।
येथें नाम रुप ठसा ह्रदयीं राहो ।
जिवाचिया जिवलगा ।
माझिया श्रीरंगा ।
गोडी घेऊनियां ।
द्वैत नाहीं पाहो रया ॥३॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला ।
सगुणी सुमन गुंफिली प्रीति ।
आवडे तो कोंदाटले सुमन हें विरालें ।
जाली नामरुपीं ऐक्य भेटी ।
नाम रुप सार जाणोनि जीवन ।
संसारा जालिसे तुटी रया ॥४॥
७८४
परमानंद आजि मानसिरे ।
भेंटि जाली संतासिरे ॥१॥
पूर्वजन्मीं सुकृते केलीं ।
तीं मज आजि फळासी आलीरे ॥२॥
मायबाप सकळ सोयरे यातें ।
भेटावया मन न धरेरे ॥३॥
एक तीर्थहूनि आगळे ।
त्यामाजि परब्रह्म सांवळेरे ॥४॥
निर्धनासी धनलाभ जालारे ।
जैसा अचेतनीं प्रगटलारे ॥५॥
वत्स विघडलिया धेनु भेटलीरे ।
जैसी कुरंगिणी पाडसा मिनलीरे ॥६॥
पियूशापरतें गोड वाटतेरे ।
पंढरीरायाचे भक्त भेटतारे ॥७॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलेरे ।
संत भेटता भवदु:ख तुटलेरे ॥८॥
७८५
आतां आपणया आपण विचरी ।
सेखी प्रकृती ना पुरुष निर्धारी रया ॥१॥
आता प्रेतांचे अलंकार सोहोळले ।
कीं शब्दज्ञानें जे डौरले ।
दीप न देखतीं कांही केले ।
ऐसें जाणोनियां सिण न मानिती प्रतिष्ठा भोगिती भले रया ॥२॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला देखतांचि जे बोधले ।
तेणें सुखें होउनि सर्वात्मक जे असतांचि देहीं विस्तारलें ।
येणें निवृत्तीरायें खुणा दाउनि सकळ बोलतां सिण झणें होईल रया ॥३॥
७८६
अकराव्या खणावरी मंदीर धुपविलें ।
तेथें एक देखिले रुपेंविण ॥१॥
न बोले यासि बोलावया गेलें ।
मीहि न बोलती झालें गे माये ॥२॥
बापरखुमादेविवरेंसि ठक पडिलें ।
मी चित्त ठसावलें ब्रह्माकारें ॥३॥
७८७
पदत्रयादि विलक्षण नातळे वर्णावर्ण ।
पंचभूतिकपण नातळे ज्यासि ॥१॥
ते स्वयंभ प्रमाणें घनावलेन पणें ।
द्वैताद्वैत नेणें तैसें आहे ॥२॥
नामरुपाचा भेद तुटलासें संबंध ।
स्वयें निजानंद भोगी बापा ॥३॥
सारुनि लक्ष लक्षणा शास्त्राचा उगाणा ।
तेथ वेदांदि षडदर्शना नुमगे पाही ॥४॥
तयामाजि तें असतसे निरुतें ।
न चोजवें पंथें नवल ज्याचें ॥५॥
म्हणौनिया परिसा चौंचीचि उजरीं ।
तेंचि निर्विकारी प्रकाशले ॥६॥
निवृत्तिदास म्हणे हा निजभाव ।
बोलो नये ठाव तैसे जाले ॥७॥
७८८
साखरेचा ऊंस जरी होय पुढती ।
मथितां घृतीं काय क्षीर निवडे ॥१॥
माघारे जीवन जरी वाहे सरिता ।
तरिच जन्मां येती हरिचे दास ॥२॥
विविधा मति भक्ति जे करिती ।
ते अंती नव्हती संसार बापा ॥३॥
कापुराचे मसि जरी लिहिजे लिखित ।
जरि छाये पडे हात प्रकृतीचे ॥४॥
पवना पाठीं पांगुळें लागती ।
तैं जन्मा येति हरिचे दास ॥५॥
संत वैष्णव हरिदासा जे नर निंदिती ।
आणि नमनिती ते वरपडे होती प्रेम किंकर ॥६॥
निवृत्तिदास म्हणे विव्हळी जे भजती ।
ते जन्मा न येती भाक माझी ॥७॥
७८९
अमृताची कुंडी निद्रिस्तां मरण ।
झणे त्या दुषण बोलसी रया ॥१॥
वासना संग धीट प्रकृति कनिष्ठ ।
भोगुनि वैकुंठ जन्म घेती ॥२॥
तैसें नव्हे सारासार तत्त्व निवृत्ती ।
बुडउनि प्रवृत्ति आपण नांदे ॥३॥
ज्ञानदेव बोले अमृत सरिता सर्वाघटीं पुरता हरि नांदे ॥४॥
७९०
सत्य ज्ञानानंद गगनाचें प्रावर्ण ।
नाहीं रुप वर्ण गुण जेथे ॥१॥
तो हारे श्रीहरी पाहिला डोळेभरी ।
पाहते पाहणें दुरी सारोनिया ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे ज्योतिची निजज्योती ।
ते हे उभी मूर्ती विटेवरी ॥३॥
७९१
निर्गुणाचे रंगीं रंगले हें मन ।
सांवळे सगुण ब्रह्म तेंची ॥१॥
मताभिमानी ऐसा विश्वास न धरिती ।
वचनीं निर्गुण सगुण दोन्ही भिन्न असती ॥२॥
असिपदीं जैसें तत्पद तें नाहीं ।
सांवळे ब्रह्म तेंचि खरें ।
सांवळें निर्धारे जाण रया ॥४॥
७९२
डोळांची पाहा डोळां शून्याची शेवट ।
निळबिंदु नीट लखलखीत ॥१॥
विसावों आलें पातलें चैतन्य तेथें ।
पाहे पा निरुतें अनुभवे ॥२॥
पार्वतिलागीं आदीनाथें दाविलें ।
ज्ञानदेवा फावलें निवृत्तिकृपा ॥३॥
७९३
शून्याचा शेवट डोळा पाहा निराळा ।
निळबिंदु सावळा प्रकाशला ॥१॥
ब्रह्म ज्योतिरुप विसावले जेथ ।
अनुभव साद्यंत पहा तुम्ही ॥२॥
ऐसे कैलासनाथें सांगितलें पार्वती ।
ज्ञानदेवा निवृत्ति तेंचि सांगे ॥३॥
७९४
चहूं शून्याचा भेद कैसा पहावा देहीं ।
ब्रह्मरंध्री निसंदेहीं निजवस्तु ॥१॥
साकळें सकुमार बिंदूचे अंतरीं ।
अर्धमात्रेवरी विस्तारलें ॥२॥
त्रिकूट श्रीहाट गोल्हाट तिसरें ।
औठपिठादी सारे ब्रह्मांडासी ॥३॥
स्थूळ सूक्ष्म कारणी माया ।
महाकारणाच्या ठायां रिघ करा ॥४॥
निवृत्ति ज्ञानदेव उभयतांचे बोल ।
आकाश बुबुळीं पाहा असे ॥५॥
७९५
आकाश जें दिसे दृष्टिचिया पोटीं
शून्यत्त्वासी घोटी चैतन्यांत ॥१॥
अर्थ पाहतां सांकडें ऐकतां ।
कैसें करुं आतां निवृत्ति सांगे ॥२॥
सांगतांची गुज देखिलें नयनीं ।
हिंडताती मौनी याची लागी ॥३॥
ज्ञानदेवाचा अर्थ कूटस्थ परिपूर्ण ।
पूर्णही अपूर्ण होय जेथें ॥४॥
७९६
सहस्त्रदळ ब्रह्मरंध्र ज्याचें घर ।
सत्रावी निरंतर वसे जेथें ॥१॥
रक्त शुभ्रवर्ण निळा पीत दिसे ।
दृष्टी शुध्द असे त्यामध्यें ॥२॥
फार किती सांगों सज्ञान तुम्ही जन ।
अर्थ हा समजोन मौन्य धरा ॥३॥
गुह्याचें ही गुह्य निवृत्तिनें दाविलें ।
मीच याचाहो बोलें बोलतसे ॥४॥
७९७
आकाशाचा शेंडा कमळ निराळें ।
त्यासी चार दळें शोभताती ॥१॥
औट हात एक अंगुष्ठ दुसरें ।
पर्वार्ध मसुरे प्रमाण हें ॥२॥
रक्त श्वेत शाम निळवर्ण आहे ।
पीत केशर हे माजी तेथें ॥३॥
तयाचा मकरंद स्वरुप तें शुध्द ।
ब्रह्मादिका बोध हाची जाहला ॥४॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीप्रसादें ।
निजरुप गोविंदें जनीं पाहतां ॥५॥
७९८
ब्रह्मांडाचे भुवनीं कमळ तें सुंदर ।
पाकोळ्या साचार चार तेथें ॥१॥
औट हात स्थूळ अंगुष्ठ ।
सूक्ष्म पर्वार्ध कारण जाण रया ॥२॥
महाकारण मसुरामात्र सदोदित ।
ब्रह्मरंध्र साद्यंत वसतसे ॥३॥
चहूं शून्यवर्ण देह चार पहा ।
कृष्ण निळ शोभा विकासली ॥४॥
ज्ञानदेव म्हणे आतां फार म्हणो काय ।
सहस्त्रदळीं निश्चय आत्मा असे ॥५॥
७९९
त्रिगुणाचें मूळ सत्रावीचें सार ।
उन्मनीचें बीज जाण रया ॥१॥
शून्य ब्रह्म पूर्ण चक्षूचे अंतरीं ।
निर्विकार निरंजन तोची तें गा ॥२॥
सूर्य चंद्र दोनी प्रकाशले साजिरे ।
त्रिकूट संचरे आत्मठसा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिप्रसादें ।
राहा रे निजबोधें निरंतर ॥४॥
८००
मन मुरुऊनी करी राज रया ।
प्रणवासी सखया साक्ष होई ॥१॥
देहीं स्थानमान विवरण करीं आधीं ।
पिंडींची ही शुध्दि प्रथम करी ॥२॥
औट हात हा देह ब्रह्मांड सगळें यांत ।
तयाचा निश्चित शोध करा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे विवरण करी वेगे ।
निवृत्तिच्या संगे साधिलें हेचि ॥४॥