अथ उपनयनसंस्कार प्रयोग:

॥ श्री: ॥ अथापरेद्यु:कृतनित्यक्रिय:कृतमंगलस्नानमलंकृतंकुमारं मात्रुत्संगेभोजयित्वा कर्तादेशकालौसंकीर्त्य अस्यकुमारस्योपनयनंकर्तुंतत्प्राच्यांगभूतं वापनादिकरिष्ये इतिसंकल्प्य कृतवापनंस्नापितंबद्धशिखं कुमारंमंगलतिलकंकुर्यु: ॥ अत्रमौहूर्तिकंसंपूज्यतदुक्तेशुभमुहूर्तेआचार्योवेद्यांप्राङमुखउपविश्य बटुं प्रत्यङमुखंस्थापयेत् ॥ अंतरापटंधृत्वा ( मंगलाष्टकपद्यपाठपुर:सरं ) तंस्वसमीपमानीयतन्मुखंसम्यगीक्षेत ॥ कृतनमस्का रंच तं स्वांके कुर्वीत ॥
अथाचारत:येयज्ञेनेतिसूक्तेन बृहस्पतेप्रथममित्यनेन तदस्तु - गृहावै इतिमंत्रैर्ब्राह्मणाउभयो:शिरसिहरिद्रादियुक्ताक्षतान्क्षिपेयु: ॥
ततस्तंस्वदक्षिणउपवेश्यस्थंडिलोपलेपनादिसमुद्भवनामाग्निप्रतिष्ठातंकृत्वा ॥ समिद्द्वयमादायक्रियमाणेउपनयनहोमेदेवतापरिग्रहार्थमन्वधानंकरिष्ये ॥ अस्मिन्नत्वाहितेग्नावित्याद्याघारावाज्येनेत्यंतमुक्त्वा ॥ अत्रप्रधानं त्रिरग्निंपवमानंप्रजापतिंचाज्येनशेषेणास्विष्टकृतमित्याद्याज्यसंस्कारांतंकृत्वा ॥
आचार्योग्ने:पश्चादवस्थाप्य कुमारंप्राङमुखमवस्थाप्य कौपीनार्थं त्रिवृत्तं कार्पाससूत्रंकटावाबध्यकौपीनंपरिधाप्य ॥ युवंवस्त्राणीत्यस्यौच थ्योदीर्घतमामित्रावरुणौत्रिष्टुप् ॥ वासोधारणेवि० ॥ ॐ युवंवस्त्राणिपीवसावसाथेयुवोरच्छिद्रामंतवोहर्गा: ॥ अवातिरतमनृतानिविश्वऋतेनमित्रावरुणासचेथे ॥१॥ इतिमंत्रेणद्वितीयंजन्मन्युल्बप्रतिनिधिभूतमहतंशुक्लं वास:परिधाप्यान्येनकाषायवाससातेनैवमंत्रेणतथैवप्रावारयेत् ॥ मित्रस्य चक्षुरित्यस्यवमदेवोsजिनंत्रिष्टुप् ॥ अजिनधारणेविनियोग: ॥ ॐ मित्रस्यचक्षुर्धरुणंबलीयस्तेजोयशस्वीस्थविरंसमिद्धं ॥ अनाहनस्यंवसनंजरिष्णुपरीदंवज्यजिनंदधस्व ॥२॥ इत्यजिनंधारयित्वा ॥
यज्ञोपवीतधारणम् :- ततोगायत्र्यादशकृत्वोमंत्रिताद्भिरुपवीतंप्रोक्ष्य धारयेत् ॥ यज्ञोपवीतमितिमंत्रस्यपरब्रह्मपरमात्मात्रिष्टुप् ॥ श्रौतस्मार्तमर्मानुष्ठानसिद्धयर्थंयज्ञोपवीतधारनेविनियोग: ॥ ॐ यज्ञोपवीतंपरमंपवित्रंप्रजापतेर्यत्सहजंपुरस्तात् ॥ आयुष्यमग्र्‍यंप्रतिमुंचशुभ्रंयज्ञोपवीतंबलमस्तुतेज: ॥३॥ इतिमंत्रंवाचयित्वादक्षिणबाहुमुद्धार्यउपवीतंधारयित्वा कुमारमात्मनोग्नेश्चमध्येनयज्ञपात्रोत्तरभागंगंमयित्वा ॥ तत्रविधिवदाचम्य ॥
प्रधानहोम :- पुनस्तथैवानीयस्वदक्षिणतउपवेश्य ॥ बर्हिरास्तरणाद्याघारहोमांतंकृत्वा ॥ अग्न आयूंषीतितिसृणांशतंवैखानसाऋषय: ॥ अग्नि: पवमानोदेवता ॥ गायत्रीछंद: ॥ उपनयनप्रधानज्यहोमेविनियोग: ॥ ॐ अग्नआयूंषिपवसआसुवोर्जमिषंचन: ॥ आरेबाधस्वदुच्छुनांस्वाहा ॥४॥ अग्नयेपवमानयेदं० ॥ ॐ अग्निरृषि:पवमान:पांचजन्य;पुरोहित: ॥ तमीमहेमहागयंस्वाहा ॥५॥ ॐ अग्नयेपवमानायेदं० ॥ ॐ अग्नेपर्वस्वस्वपाअस्मेवर्च:सुवीर्यं ॥ दधद्रयिंमयिपोषंस्वाहा ॥६॥ अग्नयेपवमानायेदं० ॥ प्रजापतेहिरण्यगर्भ:प्रजापतिस्त्रिष्टुप् ॥ उपनयनप्रधानाज्यहोमेविनियोग: ॥ ॐ प्रजापतेनत्वदेतन्यन्योविश्वाजातानिपरिताबभूव ॥ यत्कामास्तेज्युहुमस्तन्नोsअस्तुवयंस्यामपतयोरयीणां ॥७॥ प्रजापतयइ० ॥
सूर्यावेक्षणादिक्रिया :- अथाचार्य, उत्तरतोग्ने: प्राङमुखस्तिष्ठेत् ॥ कुमारोप्यग्न्याचार्ययोर्मध्येन गत्वाचार्याभिमुखस्तिष्ठेत् ॥ अथाचार्य: कुमारस्यशुचित्वसिद्धये सवितृदेवतातृप्तयेचांजलिक्षारणं करिष्ये ॥ शुद्धोदकेन शिष्यांजलिमापूर्य स्वस्यांजलिमन्येन पूरयित्वा ॥ तत्सवितुरित्यस्य श्यावाश्व:सवितानुष्टुप् ॥ अवक्षरणेविनियोग: ॥ ॐ तत्सवितुर्वुणीमहेवयंदेवस्यभोजनं ॥ श्रेष्ठंसर्वधातमंतुरंभगस्यधीमहि ॥८॥ अनेनस्वांज्यल्युदकं शिष्यांजलाववक्षार्य तज्जलं कुमारांजलिनैवावक्षारयेत् ॥ तत: शिष्यत्वसिद्धयर्थं दक्षिणेनपाणिना बटोर्दक्षिणहस्तं सांगुष्ठं गृह्णीयात् ॥ तत्रमंत्र: ॥ ॐ देवस्यत्वासवितु:प्रसवेश्विनोर्बाहुभ्यंपूष्णोहस्ताभ्यांहस्तंगृह्णामि ॥९॥ अमुकशर्मन् ॥ पुन:पूर्ववदुदकपूरणाद्यवक्षारयेत् ॥ द्वितीयेहस्तग्रहणे मंत्रविशेष: ॐ सवितातेहस्तमग्रभीत् ॥१०॥ अमुकशर्मन् ॥ पुनरपिपूर्व वत्पूरयित्वावक्षार्य ॥ ॐ अग्निराचार्यस्तव ॥११॥ अमुकशर्मन् इतितृतीये ॥
अथाचार्योब्रह्मचारिणासहनिष्क्रम्य ॐ देवसवितरेषरेब्रह्मचारी तंगोपाय समामृतइत्युक्त्वा ॥१२॥ संरक्षनार्थंव्रतपतयेआदित्यायबटुंददामि इतिमनसास्मरन्ब्रह्मचारिणमादित्यमीक्षयेत् ॥ ततोउभावपिपूर्ववदुत्तरतोग्नेरन्योन्याभिमुखौतिष्ठेतां ॥ अथाचार्य: कस्यब्रह्मचार्यासि प्राणस्यब्रह्मचार्यसि कस्त्वाकमुपनयते कायत्वपरिददामि ॥१३॥ इतिमंत्र जपन्कुमारंप्रजापतयेमनसासमर्प्य ॥ युवासुवासाइत्यस्य कौशिकोविश्वामित्रोयूपस्त्रिष्टुप् ॥ पूर्वार्धर्चस्यप्रदक्षिणावर्तनेउत्तरार्धर्चस्यपाणिभ्याबटोर्हृदयालंभने विनियोग: ॥ ॐ युवासुवासा:परिवीतआगात्सउश्रेयान्भवतिजायमान: ॥१४॥ इतिबटुंप्रदक्षिणमावर्तनेन प्राङमुखमवस्थाप्य ॥ तदंसयो रुपरिस्वपाणीगमयित्वा ॥ ॐ तंधीरास:कवयउन्नयंतिस्वाध्यो३मनसादेवयंत: ॥१५॥ इतिपाणिभ्यांबटुहृदयंस्पृशेत् ॥ ततआत्मानमग्निंचांतरा बटुंनीत्वाप्रत्यगग्ने: स्वयमुपविश्यस्वस्यदक्षिणत:प्राङमुखंतमुपवेशयेत् ॥
ब्रह्मचारिण: अग्निकार्यं :- ततोबटुरग्ने:परिसमूहनपर्युक्षणेकृत्वा ॥ अग्नयेसमिधमित्यस्यहिरण्यगर्भ्रोग्निर्बृहती ॥ समिदाधानेवि० ॥ ॐ अग्नयेसमिधमाहार्षबृहतेजातवेदसे ॥ तयात्वमग्नेवर्धस्वसमिधाब्रह्मणावयंस्वाहा ॥१६॥ अग्नयइदंनमम ॥ दक्षिणंपाणिंप्रक्षाल्याग्नौप्रताप्य ॥ ॐ तेज सामासमनज्मि ॥१७॥ इतिमुखमवाङनिमृज्यपाणिंप्रक्षाल्यैवंपुनर्द्वि: ॥ ततस्तिष्ठन्प्रनतिमुद्रांकृत्वा ॥ मयिमेधामितिषण्णांहिरण्यगर्भऋषि: ॥ पूर्वेषांत्रयाणामग्नींद्रसूर्यादेवता: ॥ उत्तरत्रयाणामग्निर्देवता गायत्रीछंद: ॥ अग्न्युपस्थानेविनियोग: ॥ ॐ मयिमेधांमयिप्रजांमय्यग्निस्तेजोदधातु ॥ मयि मेघांमयिप्रजामैईंद्रैंद्रियंदधातु ॥ मयिमेधांमयिप्रजामयिसूर्योभ्राजोदधातु ॥ यत्तेअग्नेतेजस्तेनाहंतेजस्वीभूयासं ॥ यत्तेअग्नेवर्चस्तेनाह्म्वर्चस्वीभूयास ॥ यत्तेअग्नेहरस्तेनाहंहरस्वीभूयासं ॥१८॥ इतिषण्मंत्रैरग्निमुपस्थाय ॥ मान स्तोक इतिकुत्सोरुद्रोजगती ॥ विभूतिग्रहणेविनियोग: ॥ ॐ मानस्तोके तनयेमानआयौमानोगोषुमानोअश्वेषुरीरिष: ॥ वीरान्मानोरुद्रभामितोवधीर्हविष्मम्त:सदमित्त्वाहवामहे ॥१९॥ इत्यनेन भस्मादाययथाचारं त्र्यायुषंजमदग्नेरितिललाटे ॥ कश्यपस्यत्र्यायुषमितिकंठे ॥ अगस्त्यस्यत्र्यायुषमितिनाभौ ॥ यद्देवानांत्र्यायुषमितिदक्षिणस्कंधे ॥ तन्मेअस्तुत्र्यायुषमितिवामस्कंधे ॥ सर्वमस्तुशतायुषमितिशिरसि ॥२०॥ धृत्वा पुन: परिसमूहनपर्युक्षणेकृत्वकृतांजलिस्तिष्ठन् ॥ ॐ चमेस्वरश्चमेयज्ञोपचतेनमश्च ॥ यत्तेन्यूनंतस्मैतउपयत्तेतिरिक्तंतस्मैतेनम: ॥२१॥ अग्नयेनम: ॥ ॐ स्वस्ति ॥ श्रद्धांमेधांयश:प्रजांविद्यांबुद्धिश्रियंबलम् ॥ आयुष्यंतेजआरोग्यंदेहिमेहव्यवाहन ॥ २२ इत्यग्निमुपस्थाय ॥
सावित्र्युपदेश :- अग्नेरुत्तरतोगत्वाप्रत्यङमुखीभूयाचार्याभिमुखोभूत्वादक्षिणंजानु भूतलेनिधाय पाणिभ्यां यथासव्यदक्षिणंश्रोत्रेसंस्पृश्य व्यस्तपाणिराचार्यस्य दक्षिणपादंस्वदक्षिणहस्तेनसव्यंचसव्यहस्तेनजानुप्रभृतिपादपर्यंतंस्पृष्ट्वाsमुकगोत्रोमुकशर्माहंभोअभिवादये ॥ इत्यभिवादयेत् आचार्येण आयुष्मान्भवसौम्यदेवदत्त ३ इतिप्रयुक्ताशीर्वाद: सावित्र्युपदेशंवांछन् शिष्टाचारप्राप्तं सावित्रीपूजनं गोप्रदानंचकृत्वा अधीहिभो: सावित्रांभोअनुब्रु ३ हि इत्याचार्यमुक्त्वा स्ववामपाणिमुत्तानीकृत्यदक्षिनपाणिंन्यङमुखीकृत्यस्म्धायपाणिपृष्ठमंगुलीश्चांगुष्ठौचदृढीकृत्यकृतं ब्रह्मांजलिंदक्षिणांकेनिधायाचार्यांतिकमासीत ॥ अथाचार्यस्तदंजलिंतत्परिधानी यवाससाच्छाद्यसपाणिभ्यांतदंजलिंपरिगृह्य ॥ प्रणवस्यपरब्रह्मषि:परमात्मादेवतादैवीगायत्रीछंद: ॥ व्याहृतीनांपरमेष्ठीप्रजापति: प्रजापतिर्बृहती ॥ गायत्र्याविश्वामित्र:सवितागायत्रीउपनयोपदेशेविनियोग: ॥ प्रणवव्याहृतिपोर्विकां गायत्रीं पच्छोर्धर्चश: सर्वां अशक्तौयथाशक्ति त्रिवारंस्वयमुक्त्वावाचयेत् ॥ ॐ भूर्भुव:स्व: ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यंभर्गो देवस्यधीमहि ॥ धियो योन:प्रचोदयात् ॥२३॥
तत:ममव्रतइत्यस्यप्रजापतिर्बृहस्पतिस्त्रिष्टुप् ॥ बटोर्हृदयेऊर्ध्वागुलिपाणिनिधानेविनियोग: ॥ ॐ ममव्रतेहृदयंतेदधामिममचित्तमनुचित्तं तेअस्तु ॥ ममवाचमेकव्रतोजुषस्वबृहस्पतिष्ट्वानियुनक्तुमह्यं ॥२४॥ इतिस्वपाणिमूर्ध्वांगुलिंबटुहृदयेनिधाय ॥ तस्यरक्षार्यंशुद्धयर्थंचमेखलामाब ध्नीयात् ॥ इयंदुरुक्तादितिद्वयोर्वामदेवोमेखलात्रिष्टुप् ॥ मेखलाबंधनेविनियोग: ॥ ॐ इयंदुरुक्तात्परिवाधमानाच्छर्मवरूथंपुनतीनआगात् ॥ प्राणापानाभ्यांबलमाभरंतीप्रियादेवानांसुभामेखलेयं ॥ ऋतस्यगोप्त्रीतपस:परस्पीघ्नतीरक्ष:सहमानाअराती: ॥ सान: समंतमनुपरेहिभद्रयाभता रस्तेमेखलेमारिषाम ॥२५॥ इतिमंत्रंवाचयित्वामेखलांत्रिरावत्यनाभिप्रदेशेग्रंथित्रयंकुर्यात् ॥ तदाबटु:सरहस्यांगसहितवेदत्रयेणावृतोहमितिपमन्येत ॥ ततआचार्य: ॥ तद्धर्मस्ययोगक्षेमार्थमधर्मनिवृत्तयेच केशसंमितं पालाशदंडं दद्यात् ॥ स्वस्तिनइत्यस्यस्वस्त्यात्रेयोविश्वेदेवास्त्रिष्टुप् ॥ दंडदानेविनियोग: ॥ ॐ स्वस्तिनोमिमीतामश्विनाभग;स्वस्तिदेव्यदितिरनर्वण: ॥ स्वतिपूषाअसुरोदधातुन:स्वस्तिद्यावाष्टथिवीसुचेतुना ॥२६॥ इतिमंत्रेणदंडंदद्यात् ॥ ततोबटोस्तदूग्रहणेमंत्र: ॥ अदांतंदमयित्वामांमार्गे संस्थापयन्स्वयं ॥ दंड:करेस्थितोयस्मात्तस्माद्रक्षयतोभयं ॥इतिवाचयेत् ॥
ब्रह्मचर्यव्रतोपदेश :- तत:कुमारस्याचारमादिशेत् ॥१॥ ब्रह्मचार्यसि ॥२॥ अपोशान ॥ आचमनंकुरु ॥ मूत्रपुरीषादौशुद्धयर्थमित्यर्थ: ॥३॥ कर्म कुरु संध्योपासनादीत्यर्थ: ॥४॥ दिवा मा स्वाप्सी: ॥५॥ आचर्याधीनोवेदमधीष्व ॥ सायंप्रातर्भिक्षेथा: ॥ सायंप्रात:समिधमाधेहि ॥६॥ द्वादशवर्षाणि वेदग्रहणांतं वा ब्रह्मचर्यं चर ॥*
तत:स्विष्टकृदादिहोमशेषंसमाप्याग्निंमेधाजननांतंरक्षेत् ॥ तत्रैवसायंप्रातरग्निकार्यंकुर्यात् ॥ ततोनुप्रवचनीयहोमब्राह्मणभोजनपर्याप्तां तंडुलरूपांभिक्षांयाचयेत् ॥ तत्र क्रम: ॥ भिक्षापात्रमादायादौमातरं भवतीभिक्षांददात्विति भिक्षांभवतीददात्वितिवा ॥ पितरं भवान्भिक्षांददात्विति भिक्षांभवान्ददात्वितिवा ॥ एवंमातु:स्वसार स्वभगिनीमन्यानपिबांधवानप्रत्याख्यायिनोsप्रत्याख्यायिनीश्च याचित्वा भैक्षमाचार्याय निवेद्य ॥ अस्मिन्कर्मणि शतंब्राह्मणा भोज्या: ॥