पांडवप्रताप - अध्याय ४५ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ जो सच्चिदानंद कमलापती ॥ तो जाहला पार्थाचा सारथी ॥ जो निजभक्तांचे मनोरथीं ॥ बैसोनि सूत्रें हालवी ॥१॥
मारोनियां भगदत्त ॥ विजय विजयी जाहला अद्भुत ॥ यावरी समसप्तकांकडे रथ ॥ चाल विला त्वरेनें ॥२॥
मिळाले त्रिगर्त समसप्तक ॥ सुशर्मा त्यांत असे मुख्य ॥ वेगळें युद्धबंड देख ॥ अनर्थकारक ओढवलें ॥३॥
युद्धास गोंविला अर्जुन ॥ इकडे काय जाहलें वर्त मान ॥ चक्रव्यूह गुरु द्रोण ॥ रचिता जाहला अद्भुत ॥४॥
सुपर्णव्य़ूह पांडव रचीत ॥ धर्मासी अवघेचि रक्षीत ॥ युद्ध मांडलें अद्भुत ॥ द्रोणा आणि भीमाशीं ॥५॥
नकुल सहदेव पांचाळ ॥ अवघे युद्ध करिती तुंबळ ॥ परी चक्रव्य़ूह भेदावया बळ ॥ कोणा सही दिसेना ॥६॥
धर्म म्हणे असता पार्थ ॥ तरी हा व्यूह भेदिता निश्चित ॥ तों पुढें येऊनि सुभद्रासुत ॥ अभिमन्यु विनवीतसे ॥७॥
ताता मज आज्ञा द्याल जरी ॥ तरी हा व्य़ूह भेदीन निर्धारीं ॥ धर्म म्हणे ते अवसरीं ॥ तूं बाळक सुकुमार ॥८॥
मग बोले पार्थनंदन ॥ आम्हां क्षत्रियांचें रण तेंचि धन ॥ ताता तुमचे दयें करून ॥ व्यूह फोडून जाईन ॥९॥
परम सुंदर सुभद्रा सुत ॥ रूपासीं तुळितां उणा मन्मथ ॥ दुसरा कृष्णचि मूर्तिमंत ॥ विराटजा मात तो होय ॥१०॥
घनश्या मवर्ण राजीव नयन ॥ आजा नुबाहु सुहास्य वदन ॥ जो पांडवांसी प्राणांहून ॥ आवडता पांचां सही ॥११॥
ऐसा तो उत्तरावर ॥ रथावरी चढला सत्वर ॥ उदयाद्रीवरी दिनकर ॥ तैसा सुंदर दिसतसे ॥१२॥
केला धर्मासी नमस्कार ॥ युद्ध निघाला पार्थ कुमार ॥ तों एकशत राज पुत्र ॥ व्यूह पूर्ण रक्षिती ॥१३॥
व्य़ूह भेदीत जाय सौभद्र ॥ दहा सहस्त्र मारिले कुंजर ॥ एक अयुत महावीर ॥ अश्वांसहित पाडिले ॥१४॥
एक अयुत महारथी ॥ तत्काळ पाडी उत्तरा पती ॥ जेथें शंभर राज पुत्र रक्षिती ॥ त्या स्थळासी पातला ॥१५॥
दळासमवेत राज कुमार ॥ एकल्यावरी सोडिती शर ॥ परी तो आनकदुंदुभीकन्या कुमार ॥ तितुके तोडी क्षणमात्रें ॥१६॥
तितुक्यांचेंही बाण जाळ ॥ एका शरें छेदी सुभद्रा बाळ ॥ जैसें उगवतां सूर्य मंडळ ॥ भगणें सर्व लोपती ॥१७॥
एक उठतां विनायक ॥ असंख्य संहरी दंदशूक ॥ कीं सुटतां चंडवात देख ॥ जलद जाल वितुळे पैं ॥१८॥
कीं विष्णुनामें करून ॥ असंख्य दुरितें जाती जळोन ॥ कीं चेततां कृशान ॥ असंख्य वनें दग्ध होती ॥१९॥
कीं मूढाचें वाग्जाळ समस्त ॥ एकाचि शब्दें खंडी पंडित ॥ एक सिंह गज बहुत पाडती गतप्राण होऊनि ॥२०॥
ह्रदयी प्रकटतां बोध ॥ सहपरिवारें पळती काम क्रोध ॥ कीं प्रत्यया येतां ब्रह्मानंद ॥ क्षुद्रानंद विरघळती ॥२१॥
तैसा एकलाचि धनंजय कुमार ॥ परी सैन्य केलें अवघें जर्जर ॥ कोणी वरी उचलितांचि कर ॥ शस्त्रा सहित भुजा छेदी ॥२२॥
दुर्योधन पुत्र जो लक्ष्मण ॥ त्यासीं युद्ध केलें निर्वाण ॥ घेतला तत्काळ प्राण ॥ शिर उडवून पाडिलें ॥२३॥
पृथक्‍ पृथक्‍ युद्ध केलें ॥ शतही राज पुत्र पाडिले ॥ अष्ट कौरव मारिले ॥ सुयोधनाचे बंधु पैं ॥२४॥
बाण सोडीत धांवला कर्ण ॥ तों दों बाणीं भेदिले त्याचे कर्ण ॥ अंग टाकूनि भानुनंदन ॥ पळता जाहला एकीकडे ॥२५॥
दश बाणीं सुयोधन खिळिला ॥ द्रोण पंच बाणीं विंधिला ॥ जयद्रथ पळविला ॥ एकाचि बाणें करूनी ॥२६॥
अश्वत्थामा कृपाचार्य ॥ हेही पळती गतवीर्य ॥ देखोनि अभिमन्य़ूचें शौर्य ॥ द्रोण मस्तक डोलवी ॥२७॥
पूर्ण होय हा प्रत्यर्जुन ॥ ऐसें बोले गुरु द्रोण ॥ तों क्रोधें संतप्त दुर्योधन ॥ आचार्या प्रति बोलत ॥२८॥
जैसा मदें मातला सूकर ॥ जिव्हेनें चोखितां छेदी जिव्हार ॥ तैसा तूं आमुचा हितकर ॥ पहसी क्षुद्र सर्वदा ॥२९॥
माझा प्रिय पुत्र लक्ष्मण ॥ येणें मारिला न लागतां क्षण ॥ अजूनि काय पाहतां निर्वाण ॥ घ्यावा प्राण आजि याचा ॥३०॥
व्य़ूहीं सांपडला पार्थ कुमार ॥ तों सहा जण महावीर ॥ सोडिते जाहले निर्वाण शर ॥ एकलिया बाल कावरी ॥३१॥
सुकुमार तो सौभद्र ॥ एकल्या हाणिती महावीर ॥ चहूंकडे पाहे तो सुंदर ॥ आपुलें कोणी दिसेना ॥३२॥
असता जरी पिता अर्जुन ॥ तरी साह्य करिता येथें पूर्ण ॥ जयद्रथ असे व्य़ूहद्वार धरून ॥ शिववरद तो नाटोपे ॥३३॥
आकांत झाला पांडवदळीं ॥ जवळी नाहीं पार्थ वनमाळी ॥ व्यूह फोडी ऐसा बळी ॥ कोणी नाहीं पांडवांत ॥३४॥
युद्ध करितां अभिमन्य ॥ कर्णें सोडिले निर्वाण बाण ॥ हातींचें धनुष्य तोडून ॥ बाण भाता छेदिला ॥३५॥
सारथी घोडे ते वेळे ॥ द्रोणाचार्यें मारिले ॥ मग अभिमन्य़ूनें खडग घेतलें ॥ रथावरूनि उतरला ॥३६॥
जैसी वीज लवूनि जाये ॥ तैसा अभिमन्य़ु तळपताहे ॥ तों दुर्यो धनें लवलाहें ॥ खडग छेदिलें हातींचें ॥३७॥
मग गदा घेऊनि पार्थसुत ॥ अमित वीरांतें पाडीत ॥ तों दुःशासनें त्वरित ॥ गदा छेदिली हातींची ॥३८॥
मग घेतलें रथचक्र ॥ तळपतसे सुभद्रा कुमार ॥ जैसा श्रीकृष्ण चक्रधर ॥ तैसा वीर दिसतसे ॥३९॥
कर्ण द्रोण दुर्योधन ॥ सोडिती बाणा पाठीं बाण ॥ हातींचें रथचक्र जाण ॥ अश्वत्थाम्यानें छेदिलें ॥४०॥
तों दुःशासन पुत्र दौःशासनी ॥ वेगें आला गदा घेऊनी ॥ अभिमन्य़ूनें तये क्षणीं ॥ गदा घेतली दूसरी ॥४१॥
दोघीं गदायुद्ध मांडिलें ॥ सकलीं बाण जाळ घातलें ॥ दौःशासनीस केलें ॥ अभिमन्यूनें मूर्च्छित ॥४२॥
सवेंचि दूःशासन सुतें ॥ हाणीतलें अभिमन्य़ूतें ॥ दोघेही पावले मूर्च्छेतें ॥ गदाघातें एक मेकां ॥४३॥
मूर्च्छा सांवरोनि दौःशासनी ॥ वेगें आला गदा घेऊनी ॥ विकल सौभद्र पडला रणीं ॥ त्याचें मस्तकीं घातली ॥४४॥
तेणें चूर्ण जाहलें शिर ॥ पडला पडला पार्थ कुमार ॥ तों आकाशवाणी वदे उत्तर ॥ धर्म युद्ध नव्हे हें ॥४५॥
सकळ दळभार एकवटला ॥ भोंवता पहावया पाळा पडला ॥ त्यांत जय द्र्थें हाणीतला ॥ अभिमन्यु लाथेनें ॥४६॥
द्रोणें धिक्कारिलें जय द्र्था ॥ दुर्जना वीरासी हाणिसी लत्ता ॥ त्या अभिमन्य़ूनें बाण सोडितां ॥ पळालासी त्वरेनें ॥४७॥
कौरव गेले समस्त ॥ अभिमन्यु घायें विलपत ॥ श्रीहरीचें नाम स्मरत ॥ वाट पाहात पार्थाची ॥४८॥
पांडवदळीं आकांत दारुण ॥ धर्म राज करी रोदन ॥ आतां येईल अर्जुन ॥ त्यासी वदन काय दाखवूं ॥४९॥
दिवस गेला अस्तमानासी ॥ वधोनि येतां समसप्तकांसी ॥ अपशकुन पार्थासी ॥ मार्गीं येतां बहुत होती ॥५०॥
धर्मा जवळी आला अर्जुन ॥ अवघे बैसले अधोवदन ॥ पार्थ पुसे कोठें अभिमन्य ॥ कां उत्साह मंदिरीं दिसेना ॥५१॥
धर्म बैसला अधोवदन ॥ कां मौन धरी हो भीमसेन ॥ म्हणती संसार माया त्यागून ॥ अभिमन्यु गेला स्वर्गातें ॥५२॥
रथाखालीं पडला अर्जुन ॥ पुत्रशोकें करी रोदन ॥ मग ॥ श्रीकृष्णें सांवरून ॥ सावध केलें पार्थातें ॥५३॥
अर्जुन अवघ्यांसी धिक्कारीत ॥ जळो जळो रे तुमचा पुरुषार्य ॥ इतुके असतां माझा सुत ॥ कां पाठविला संग्रामा ॥५४॥
अहो धर्म भीम माद्री सुत ॥ धिक्‍ जळो तुमचा पुरुषार्थ ॥ हे विराट पांचाळ भूभुज समज ॥ धिक्‍ जीवित हिंडतां ॥५५॥
उपलव्य नगराहूनी ॥ उत्तरा सुभद्रा द्रौपदी धांवोनी ॥ येत्या जाहल्या तेचि क्षणीं ॥ ह्र्दय पिटिती अतिदुःखें ॥५६॥
सुभद्रेनें आपुलें शरीर ॥ पृथ्वीवरी टाकिलें न धरवे धीर ॥ माझा अभिमन्यु सुकुमार ॥ दाखवा एकदां पाहीन मी ॥५७॥
हे अभिमन्यो कमललोचना ॥ हे सौभद्रा चंद्रा वदना ॥ हे कोमलांगा मृदुभाषणा ॥ येवो नियां मज भेटें ॥५८॥
हे बाळा घनश्यामवर्णा ॥ हे अभिमन्यो प्रत्यर्जुना ॥ महावीरा सुहास्य वदना ॥ ये धांवोनि मज भेटें ॥५९॥
हे मातुललक्षणा आकर्णनेत्रा ॥ हे आजा नुबाहु कोमल गात्रा ॥ हे यादवपांडव प्रिय करा ॥ वीरा उदारा धांवें कां ॥६०॥
द्रौपदी म्हणे अभिमन्या ॥ हे वत्सा सद्नुणनिधाना ॥ तरुण तुझी बा अंगना ॥ उत्तरा आतां करील काय ॥६१॥
हे किशोरा परमोदारा ॥ समरधीरा प्रतापशूरा ॥ पांडवकुलदीपा सुंदरा ॥ केली त्वरा सर्वां आधीं ॥६२॥
सुभद्रा द्रौपदी शोक करीत ॥ उत्तरेच्या गळां मिठी घालीत ॥ तें देखोनि पार्थ रमाकांत ॥ शोकार्णवीं बुडाले ॥६३॥
संसारमाया परम दुस्तर ॥ जो जगद्नुरु जगदुद्धार ॥ त्यासही दाटला गहिंवर ॥ सुभद्रादेवी देखोनि ॥६४॥
पुर्ण ब्रह्म सनातन ॥ मायातीत शुद्ध चैतन्य ॥ परी समयाचा अभिप्राय पूर्ण ॥ नारायण दावीतसे ॥६५॥
बोले सुभद्रा वेल्हाळ ॥ सांपडला व्यूहामाजी बाळ ॥ इतुके वीर ॥ असतां सबळ ॥ पाठी कोणी न राखेचि ॥६६॥
विकल पडतां माझा किशोर ॥ जय द्रथें दिला लत्ता प्रहार ॥ धिकू गांडीव धिक्‍ गांडीव धिक्‍ तूणीर ॥ धिक्‍ यदुवीर पार्थ पैं ॥६७॥
यांही वेगळा अपरिमित ॥ धर्माचे शोकासी नाहीं अंत ॥ तों व्यास आणि ब्रह्म सुत ॥ नारद स्वामी प्रकटले ॥६८॥
सर्वांचेंही समाधान ॥ करीत सत्यवती ह्रदय रत्न ॥ म्हणे सुभद्रे तूं सुजाण ॥ भगिनी होसी हरीची ॥६९॥
वीर पत्नी वीर जननी ॥ वीर कुमारी यदुवीर भगिनी ॥ अभिमन्यु पडला समरां गणीं ॥ शोक न करीं तयाचा ॥७०॥
व्रतें तपें तीर्थें करिती ॥ जे योग यागादि दानें देती ॥ त्यांहूनि या वीरा उत्तम गती ॥ वेदशास्त्रीं बोलिलीसे ॥७१॥
विधियुक्त कोटी गोदान ॥ पर्व तातुल्य दिलें सुवर्ण ॥ समरीं वीर त्यजितां प्राण ॥ गति त्याहून तयासी ॥७२॥
प्रयागीं आजन्म स्नाना ॥ करिती कुंभिन प्रदक्षिणा ॥ समरीं वीर त्यजितां प्राणा ॥ गति त्याहूनि तयासी ॥७३॥
ऐका धर्म भीमार्जुना ॥ शोक करितां कोण्य़ा कारणा ॥ हे अवघी ब्रह्मांडरचना ॥ लया जाईल कल्पांतीं ॥७४॥
आकारा आले जे जे पदार्थ ॥ तितुके माया मय नाशिवंत ॥ मिथ्या माया स्वन्पवत ॥ दीर्घद्दष्टीं विचारा ॥७५॥
शुक्ति केवरी दिसे रजत ॥ स्थाणु असतां तस्कर दिसत ॥ दोर असतां भुजंग भासत ॥ मिथ्या भूत सर्वही ॥७६॥
बहुतीं भोगिली हे जगती ॥ तितुकेही गेले मृत्यु पंथीं ॥ आतां आहेत पुढें होती ॥ सर्वही जाती चुकेना ॥७७॥
गृह धन सुत वल्लभा ॥ दास दासी स्वजन प्रभा ॥ भास्कराची जलांत शोभा ॥ मिथ्या मय लटकीच ॥७८॥
संसार हा दीर्घ स्वन्प ॥ व्यर्थ मी माझें म्णोन ॥ सावध व्हा उघडा नयन ॥ निज मानसीं विचारा ॥७९॥
असो व्यासें सांगूनि बहुत कथा ॥ सावधान केलें कुंती सुतां ॥ नारद आणि श्रीशुकपिता ॥ अंतर्धान पावले ॥८०॥
मग सुभद्रेसी म्हणे पार्थ ॥ उद्यांचि वधीन जय द्रथ ॥ कौरव दळ समस्त ॥ तृण वत सर्व जाळीन मी ॥८१॥
हें जरी नव्हे माझेनी ॥ तरी व्यर्थ प्रसवली पृथा जननी ॥ डाग लागला कुरुवं शाला गोनी ॥ कृष्ण दास्य वृथा गेलें ॥८२॥
कोठें पडला रणीं बाळ ॥ तो पहावया पार्थ घन नीळ ॥ निघते जाहले तत्काळ ॥ निशी माजी तेधवां ॥८३॥
रथ वेगें चाल विला ॥ चंद्रज्योतीचा प्रकाश पडला ॥ रण शोधूं निघाला ॥ पार्थवीर तेधवां ॥८४॥
अभिमन्यूनें रण पाडिलें देखोन ॥ आश्चर्य करिती कृष्णार्जुन ॥ बहुत केलें रन शोधन ॥ परी बाळ कोठें न सांपडे ॥८५॥
तों मंजुळ श्रीहरीचें स्मरण ॥ ऐकता जाहला अर्जुन ॥ हे जगन्निवास मन मोहन ॥ मधु सूदन श्रीहरे ॥८६॥
कृष्णा गोविंदा नारायणा ॥ अच्युता अनंता जगज्जीवना ॥ रमारमणा आनंद घना ॥ जना र्दना सर्वेशा ॥८७॥
क्षीरसागर विहारा ॥ शेषशायी विश्वंभरा ॥ भक्त विसांविया श्रीधरा ॥ करुणा करा धांवें कां ॥८८॥
ऐसे अभिमन्यूचे शब्द कोमळ ॥ अर्जुनें ओळखिले तत्काळ ॥ रथारूढ पार्थ घन नीळ ॥ आले जवळ धांवोनी ॥८९॥
अभिमन्य़ूनें नेत्र उघडिले ॥ पार्थें अंग धरणीस घातलें ॥ अभिमन्य़ूस पोटाशीं धरिलें ॥ पार्थें मांडिलें शोकातें ॥९०॥
अरे माझिया सुकुमारा ॥ बाळा अभिमन्या सुंदरा ॥ मजवांचूनि राज कुमारा ॥ कां आलासी रण भूमीं ॥९१॥
अभिमन्यु स्मरत नामावळी ॥ जवळी आले कृष्ण वन माळी ॥ उकसा बुकसीं ते वेळीं ॥ पार्थ वीर स्फुंदत ॥९२॥
पार्था चिया कानीं ॥ हळूचि अभिमन्यु बोले वाणी ॥ मी पडिलों घोर रणीं ॥ याचा खेद मज नाहीं ॥९३॥
मी निश्चेष्टित पडिलों येथें ॥ मज लत्ता प्रहार केला जय द्रथें ॥ तेणें सर्वांग तिडकतें ॥ माझें कांहीं न चालेचि ॥९४॥
ऐसें ऐकूनि वचन ॥ संबोखूनि बोले अर्जुन ॥ तुझें उसणें मी घेईन ॥ कांहीं खेद न आठवीं ॥९५॥
बा रे सुकुमारा परियेसीं ॥ उद्यां जरी न मारीन जय द्रथासी ॥ तरी अग्निकाष्ठें भक्षीन निश्चयेंसीं ॥ तुझीच आण अभिमन्या ॥९६॥
न्याहळीत श्रीकृष्ण वदन ॥ मुखें करीत हरि स्मरण ॥ अभिमन्य़ूनें सोडिला प्राण ॥ कृष्ण आपण पाहातसे ॥९७॥
अंतरीं हरीचें ध्यान ॥ वदनीं करीत नाम स्मरण ॥ हरिपद अभिमन्य ॥ पावला पूर्ण निर्धारें ॥९८॥
असो कृष्णें पार्थ संबोखिला ॥ रथीं बैसवूनि शिबिरा नेला ॥ निद्रा न ये अवघ्या ॥ चिंताग्नींत पडियेलें ॥९९॥
पार्थें प्रतिज्ञा केली दुर्धर ॥ ते सिद्धी पाववील यादवेंद्र ॥ आपुले शिबिरा प्रति श्रीधर ॥ जाता जाहला तेधवां ॥१००॥
पार्थ प्रतिज्ञा चित्तीं देखा ॥ निद्रा न ये विश्वव्या पका ॥ तों श्रीकृष्ण परम सखा ॥ दारूका प्रति बोलत ॥१०१॥
उदयीक निर्वाण पण ॥ कैसा सिद्धीस नेईल अर्जुन ॥ धनंजय केवळ माझा प्राण ॥ मज त्याविण न गमेचि ॥१०२॥
दारुका ऐकें एक वचन ॥ उद्यां सिद्ध करीं माझा स्यंदन ॥ घोडे चार जुंपून ॥ शैब्यसुग्रीवादि श्रृंगारीं ॥१०३॥
सतेज आयुधें परम ॥ शंख चक्र गदा पद्म ॥ वरी ठेवूनि उत्तमोत्तम ॥ सिद्ध स्यंदन असों दे ॥१०४॥
पार्थासी जाहलिया विपरीत ॥ तुज मी दावीन संकेत ॥ मनोवेगें आणीं रथ ॥ बैसावयासी मज तेव्हां ॥१०५॥
सोडोनियां सुदर्शन ॥ संहारीन कौरव दुर्जन ॥ ऐसें सांगोनि जगन्मोहन ॥ पार्था जवळ पातला ॥१०६॥
केशवासी म्हणे पार्थ ॥ म्यां जी केली द्दढ शपथ ॥ ती तुजविण समर्थ ॥ सिद्धीस कोण पावविता ॥१०७॥
भक्त कैवारिया माधवा ॥ पण आतां सिद्धीस न्यावा ॥ दीनबंधो करुणार्णवा ॥ ब्रीद आपुलें सांभाळीं ॥१०८॥
द्विजेंद्र वहना क्षीराब्धिनिकेतना ॥ गरुड ध्वजा दुर्जन वन दहना ॥ वाढ विलें आम्हां जगज्जी वना ॥ मधु सूदना लाज राखीं ॥१०९॥
अद्यापि काष्ठ न बुडवी जीवन ॥ आपण वाढ विलें हा अभिमान ॥ पांडवपालक हें ब्रीद संपूर्ण ॥ ब्रह्मांडोदरीं गाजतसे ॥११०॥
काष्टें कोरीत भ्रमर ॥ परी कमल न फोडी अणुमात्र ॥ आम्हां रक्षिता मुरहर ॥ त्याचिपरी सर्वस्वें तूं ॥१११॥
मागील उपकार आठवितां ॥ पृथ्वी न पुरे यश लिहितां ॥ विश्वव्यापका अच्युता ॥ ऋणाइता आमुच्या पैं ॥११२॥
यावरी उठोनि प्रातःकालीं ॥ स्नानादि सत्कर्में सारिलीं ॥ दोन्ही द्ळें सिद्ध जाहलीं ॥ घाई लागली वाद्यांची ॥११३॥
धर्में य़ेऊनि त्वरितगतीं ॥ मन्मथतात स्तविला प्रीतीं ॥ अर्जुनासी धरो नियां हातीं ॥ श्रीकृष्ण करीं दीधला ॥११४॥
जय वेद बुडाला कौरव सागरीं ॥ तो काढीं मत्स्यरू पिया श्रीहरी ॥ शंखा सुर हे पूतनारी ॥ जय द्रथ मारीं कां ॥११५॥
पांडवलज्जा हे कुंभिनी ॥ बुडते सांवरीं पृष्ठी देऊनी ॥ कूर्मद्दष्टि करूनी ॥ विलोकीं आजि बाल कांतें ॥११६॥
असो दशावतारलीला ॥ एथें दाखवीं घननीळा ॥ जन कजननी गोपाळा ॥ तूंचि आमुची सर्वस्वें ॥११७॥
धर्में ह्रदयीं धरिला अर्जुन ॥ म्हणे लवकर येईं विजयी होऊन ॥ कृष्णार्जुन धर्मासी नमून ॥ रथावरी बैसले ॥११८॥
ते वेळे पार्थ क्रोधाग्नी ॥ न मावेचि ब्रह्मांड भुवनीं ॥ जैसा ऊर्मिलानाथ पडतां रणीं ॥ भूमि जावर संतापला ॥११९॥
अर्जुनें केली द्दढ शपथ ॥ जय द्रथ मनीं भयभीत ॥ दुर्योधनासी निरोप मागत ॥ मी देशत्याग करितों आतां ॥१२०॥
द्रोण म्हणे व्यूह करून ॥ तुज आम्ही रक्षितों पूर्ण ॥ मग सहा गांवें लंबाय मान ॥ शकटव्यूह रचियेला ॥१२१॥
शकट व्य़ूहावें मध्य कमळ ॥ त्या माजी जे केशर स्थळ ॥ भ्रमरप्राय जय द्रथ केवळ ॥ संकोचूनि बैसला ॥१२२॥
इकडे रण माजलें अपार ॥ पुढें आला पार्थ वीर ॥ लागला वाद्यांचा गजर ॥ भूगोल तेणें कांपतसे ॥१२३॥
ध्वजीं जन कजाशोकहरण ॥ सत्राणें केलें घोर गर्जन ॥ आरोळ्या पिटिती दारुण ॥ भोंवतीं भूतें तेधवां ॥१२४॥
पांच जन्य देवदत्त ॥ उभय कृष्ण वाजवीत ॥ घडघडला विजय रथ ॥ दोन्ही दळें विलो किती ॥१२५॥
अर्जुनासी म्हणे मन मोहन ॥ तूं आधीं सोडीं सवेग बाण ॥ मग मी धांवडितों स्यंदन ॥ पुढें कोण जात पाहूं ॥१२६॥
धनंजयें सोडिला शर ॥ रथ धांवडी याद वेंद्र ॥ बाण टाकूनि रहंवर ॥ गेला पुढें चपलत्वें ॥१२७॥
कौरव भार फोडूनि रथ ॥ मनोवेगें माघारा येत ॥ तों रथा पुढें अकस्मात ॥ बाण येऊनि पडियेला ॥१२८॥
पार्थें ओळखिला आपुला बाण ॥ म्हणे हे जगन्निवास भक्तरक्षण ॥ अश्वांमाजी वेग पूर्ण ॥ ऐसा कैसा परमात्मया ॥१२९॥
त्या तुरंगांचा अंतरात्मा ॥ तूं जाहलासी मेघश्यामा ॥ भक्तकामकल्पद्नुमा ॥ तुझा महिमा कोण जाणे ॥१३०॥
पार्थासी म्हणे इंदिरावर ॥ आजि ऐसाचि चालवीन रहंवर ॥ छेदीं तूं जय द्रथाचें शिर ॥ विजय ध्वज उभारीं ॥१३१॥
द्रौपदी सुभद्रा उत्तरा ॥ यांसी सुख देईं महावीरा ॥ निर्दोष यशाचा तुरा ॥ खोंवीं मुकुटीं आजि पां ॥१३२॥
व्यूह पाहे अर्जुन ॥ तंव द्वारीं उभा असे गुरु द्रोण ॥ पार्थें टाकिला दंडवत बाण ॥ सव्य घालून चालिला ॥१३३॥
महावीरांसी ऐसें वाटत ॥ पार्थ नव्हे हा आला कृतान्त ॥ अवघे म्हणती मांडला अंत ॥ सेना तत्त्वतां उरेना ॥१३४॥
तों पुढें धांवला दुःशासन ॥ वर्षता जाहला अमित बाण ॥ गजभार चालती दारुण ॥ महागिरिवर ज्यापरी ॥१३५॥
सव्यसाची नामा भिधान ॥ दोन्ही हातांचें समसंधान ॥ अलातचक्रवत सायकासन ॥ ओढितेवेळीं दिसतसे ॥१३६॥
विद्युल्लते ऐसे दिव्य शर ॥ अंगीं रुपताती अपार ॥ केला दुःशासन जर्जर ॥ पळे सत्वर एकीकडे ॥१३७॥
एक एक दारुण ॥ घेत पांचसातांचा प्राण ॥ गजकलेवरें फोडून ॥ पर्वत प्राय पाडिलीं ॥१३८॥
तों वर्षत शर ॥ आचार्य आला समोर ॥ नमूनि बोले महावीर ॥ मी तुझा पुत्र गुरुवर्या ॥१३९॥
मज आशीर्वाद देईं ये अवसरीं ॥ प्रतिज्ञा माझी करीं खरी ॥ य़ुद्धलाघव क्षणभरी ॥ द्रोणासी तेथें दाख विलें ॥१४०॥
द्रोणासी म्हणे पार्थ वीर ॥ तुम्हां आम्हां नाहीं वैर ॥ मग प्रदक्षिणा करूनि सत्वर ॥ करीत संहार चालिला ॥१४१॥
देशोदेशींचे नृपवर ॥ एकदांचि धांवती समग्र ॥ सोडिती बाणांचा पूर ॥ अर्जुनावर एकलिया ॥१४२॥
सर्वांचेही शर तोडून ॥ शरीं खिळिले राव संपूर्ण ॥ जैसा मेघ मंडप देखोन ॥ पिच्छें शिखी पसरिती ॥१४३॥
कृतवर्मा धांवला समोर ॥ सोडीत शरापाठीं शर ॥ चतुराचे मुखांतूनि सत्वर ॥ शब्द जैसे निघती पैं ॥१४४॥
कृतवर्म्याचें ह्रदय लक्षून ॥ पार्थें सोडिले पांच बाण ॥ कीं पंचसौदामिनी येऊन ॥ ह्रदया माजी संचरल्या ॥१४५॥
तेव्हां कृतवर्मा मूर्च्छा येऊन ॥ ध्वज स्तंभीं टेंकला जाण ॥ सूतें काढूनियां स्यंदन ॥ नेला तेव्हां एकीकडे ॥१४६॥
पार्थाचे पाठिराखे तिघे जण ॥ आले दळा सह धांवोन ॥ सात्यकी आणि युधामन्य ॥ उत्तमौजा तिसरा पैं ॥१४७॥
रणीं राखिती जे पाठी ॥ तेचि मित्र धन्य ये सृष्टीं ॥ त्यांसी देखोनि जग जेठी ॥ ह्र्दया माजी संतोषे ॥१४८॥
श्रुतायुध जो वरुण पुत्र ॥ कौरवांचा परम मित्र ॥ तो रथा रूढ सत्वर ॥ बाण सोडीत धांवला ॥१४९॥
त्यासी प्रसन्न होऊनि वरुण ॥ अस्त्रें शस्त्रें देत संपूर्ण ॥ आणि एक गदा देऊनि निर्वाण ॥ पुत्रा प्रति बोलिला ॥१५०॥
शस्त्र धर जो परम योद्धा ॥ त्यावरीच सोडीं हे गदा ॥ निःशस्त्रियावरी हे कदा ॥ सहसाही सोडूं नये ॥१५१॥
यद्यपि सोडिशील जाण ॥ तरी परतोनि घेईल तुझा प्राण ॥ तों श्रुतायुध बाणें करून ॥ समरीं खिळिला धनंजयें ॥१५२॥
पार्थाचे रथीं वैकुंठ पती ॥ रथ चाल वीत पवन गती ॥ श्रुतायुध कोपोनि चित्तीं ॥ गदा प्रेरिली हरीवरी ॥१५३॥
ती विजे ऐसी गदा आली ॥ जना र्दनाचे ह्रदयीं आदळली ॥ सच्चिदानंद मूर्ति सांवळी ॥ नाहीं ढळली रथा वरूनी ॥१५४॥
ते वरुण गदा परम दारुण ॥ मेरु मंदार करील चूर्ण ॥ जो षड्विकार रहित भगवान ॥ तेणेंचि ह्र्दयीं सोशिली ते ॥१५५॥
परी निःशस्त्र कंसांतक जाण ॥ गदा फिरली मनोवेगें करून ॥ श्रुतायुधावे ह्र्दयीम भरोन ॥ घेतला प्राण तयाचा ॥१५६॥
उभय दळीं आश्चर्य जाहलें ॥ म्हणती हें अद्भुत वर्तलें ॥ आपुलें आपण शस्त्र परतलें ॥ कोणी हातीं न धरितां ॥१५७॥
मग जे भोज पुत्र सुदक्षिण ॥ श्रुतायु अच्युतायु तिघे जण ॥ अपार म्लेंच्छ भार घेऊन ॥ विजया वरी धांवले ॥१५८॥
तितुक्यांचींही शिरें ॥ पार्थें छेदिलीं क्षण मात्रें ॥ तें देखोनि प्रज्ञाचक्षूचे ज्येष्ठ पुत्रें ॥ द्रोणा प्रति म्हणितलें ॥१५९॥
कीं आजि रक्षावा जय द्रथ ॥ वासरमणि पावतां अस्त ॥ अग्निकाष्ठें भक्षील पार्थ ॥ टळेल अनर्थ इतुकेनि ॥१६०॥
मग द्रोण म्हणे व्य़ूहद्वार ॥ मी रक्षितों द्दढ साचार ॥ तुम्हीं मिळूनि समस्त वीर ॥ जय द्रथ रक्षावा ॥१६१॥
तों इकडे विंदानु विंद दोघे जण ॥ अवंती देशींचे राजे दारुण ॥ धनंजयें सोडूनि बाण ॥ शिरें त्यांची छेदिलीं ॥१६२॥
शिव दत्त कवच अभेद्य जाण ॥ द्रोणें लेव विलें दुर्यो धना ॥ ज्वावरी शस्त्र रुपेना ॥ कोणा चेंही कल्पांतीं ॥१६३॥
त्या कवचबळें करून ॥ युद्ध करी दुर्यो धन ॥ पार्थें टाकिले निर्वाण बाण ॥ परी कवच न भेदे ॥१६४॥
जो मधुमुर विनाशक पूर्ण ॥ तो युक्ति सांगे पार्था लागून ॥ कीं हस्त आणि चरण ॥ उघडे बाणीं खिळीं ते ॥१६५॥
मग चरण आणि मण गटें दोनी ॥ पार्थें फोडिलीं तीक्ष्ण बाणीं ॥ त्याचि भयें करूनी ॥ दुर्यो धन पळाला ॥१६६॥
इकडे धर्म भीम सहदेव नकुळ ॥ पांचाळीचे पांचही बाळ ॥ द्रोणावरी बाण जाळ ॥ घालिते जाहले तेधवां ॥१६७॥
सोडूनि सात्यकीनें शर ॥ मारिला व्याघ्रदंत महावीर ॥ अलंबुष नामा असुर ॥ घटोत्कचें संहारिला ॥१६८॥
रुक्मिणी ह्रदयींचें जें रत्न ॥ तो धर्मासी रक्षी प्रद्युम्न ॥ जल संध गजा रूढ होऊन ॥ सात्यकीशीं युद्ध करी ॥१६९॥
परम लाघवी सात्यकी वीर ॥ परी जल संधें आटिलें दळ अपार ॥ मग सात्यकीनें सोडूनि निर्वाण शर ॥ छेदिलें शिर जल संधाचें ॥१७०॥
तयाचे कैवारें भूरिश्रवा ॥ सात्यकीवरी धांवला जेव्हां ॥ कर्ण आणि भीम तेव्हां ॥ सीमेरहित भीडती ॥१७१॥
भूरिश्रव्याचें शिर तेथें ॥ सात्यकीनें उडविलें पुरुषार्थें ॥ चिंता सागरीं अंधसुतें ॥ पेणें केलें तेधवां ॥१७२॥
पार्थें वीर संहारिले अपार ॥ वेग करीं म्हणे सर्वेश्वर ॥ दिवस आला दोन प्रहर ॥ तृषाक्रांत वारू जाहले ॥१७३॥
धनंजय जाहला तृषाक्रांत ॥ अश्वही विकळ जाहले बहुत ॥ कौरव देखोनि म्हणत ॥ इतुक्यांत पार्थ जिंकावा ॥१७४॥
अर्जुनें बाण धाडोनि पाताळा ॥ काढिलें भोगावतीच्या जळा ॥ अक्षोभ सरोवर भरला ॥ भोंवते वृक्ष विराजती ॥१७५॥
विशाळ सरोवर शीतळ जळ ॥ तीरीं विराजती मराळ ॥ सुवर्ण कमलां वरी अलिकुल ॥ रुंजी सदा घालिती ॥१७६॥
कौरव दळ विस्मित पाहात ॥ म्हणती धन्य धन्य वीर पार्थ ॥ अर्जुन उदक सेवीत ॥ घोडे सोडीत श्रीकृष्ण ॥१७७॥
मग वारूंचे वाग्दोरे ॥ हातीं धरिले रमावरें ॥ सच्चिदानंद सर्वेश्वरें ॥ चाबूक माथां खोंविला ॥१७८॥
हयमुखींची लाळ ॥ स्वकरें धूत तमाल नीळ ॥ अंगींचे बाण उपटूनि सकळ ॥ हस्त फिरवी परमात्मा ॥१७९॥
जो ह्स्त फिरावया माथां ॥ इच्छिती शिव पुरंदर विधाता ॥ तो हस्त हयांसी लागतां ॥ क्षतें सर्व बुजालीं ॥१८०॥
अश्वांचे अंगींचा कंडू सकळ ॥ नखें करूनि निववी गोपाळ ॥ अंजलि भरूनि सलिल ॥ वेळोवेळां वरी घाली ॥१८१॥
तुरंग होतांचि चंचळ ॥ हो हो म्हणे वैकुंठपाळ ॥ त्रिभुवन ॥ विस्मित सकळ ॥ पांडव भाग्य वर्णिती ॥१८२॥
इतुक्यांत कौरव बाण जाळ ॥ विजया वरी घालिती सकळ ॥ पार्थासी म्हणे घननीळ ॥ बाण जाळ छेदीं हें ॥१८३॥
रथा खालीं उभा अर्जुन ॥ गांडीवचाप चढवून ॥ अपार सोडूनि मार्गण ॥ बाण जाळ छेदिलें ॥१८४॥
अश्व धुवोनि गज ज्जीवन ॥ रथीं योजी न लागतां क्षण ॥ अर्जुनासी हात देऊन ॥ रथावरी आरूढ विली ॥१८५॥
बाप बाप बोलोनि तेव्हां ॥ थापटी तुरंगांच्या ग्रीवा ॥ सादर होऊनि मघवा ॥ विलोकीत प्रेम भरें ॥१८६॥
माझा पुत्र सभाग्य परम ॥ नीच कर्में करी पुरुषोत्तम ॥ आनंदाश्रु उत्तम ॥ शक्राचे नयनीं लोटले ॥१८७॥
घोडे धुऊनि आणिले ॥ स्थंदनीं जे वेळे जुंपिले ॥ सरोवर तत्काळ आटलें ॥ युद्ध मांडलें पुढती पैं ॥१८८॥
उभय कृष्ण एके रथीं ॥ पवनवेगें वारू जाती ॥ कौरव दळींचे सारथी ॥ विलो किती कौतुकें ॥१८९॥
सव्यसाची क्रोधाय मान ॥ वाम सव्य समसंधान ॥ पार्था त्वरा करीं म्हणोन ॥ खगकेतन बोलतसे ॥१९०॥
सहा गांवें व्यूह रचिला ॥ जिंकितां तिसरा प्रहर ॥ जाहला ॥ प्रहर एक दिवस उरला ॥ कृष्ण विचारी मानसीं ॥१९१॥
कीं दिवस उरला किंचित ॥ असाध्य आतां जय द्रथ ॥ प्राण त्यजील माझा पार्थ ॥ मग दीनानाथ काय करी ॥१९२॥
सुदर्शन आड घातलें ॥ दिनकरासी लपविलें ॥ अर्जुनासी तें न कळे ॥ वीरश्रियेचेनि माजें ॥१९३॥
घे घे म्हणे अर्जुन ॥ मग बोले जग ज्जीवन ॥ सरलें सरलें दिन मान ॥ आलें रे मरण तुजलागीं ॥१९४॥
अर्जुनें सूर्याकडे पाहिलें ॥ तों सूर्य बिंब मावळलें ॥ गांडीव हातींचें ठेविलें ॥ कुंड रचिलें तेधवां ॥१९५॥
अग्निकाष्ठें भक्षावया अर्जुन ॥ सिद्ध जाहला जाणोन ॥ धर्म भीम सकल सैन्य ॥ शोक करिती तेधवां ॥१९६॥
कौरवांसी हर्ष थोर अनायासें मरतो पार्थ वीर ॥ मग पहावया समग्र ॥ पांडव कौरव पैं आले ॥१९७॥
कुंडी धडाडला तेव्हां अग्नी ॥ अर्जुन आला स्त्रान करोनी ॥ मग श्रीकृष्णासी नमोनी ॥ तीन केल्या प्रदक्षिणा ॥१९८॥
पहावया आले आले समस्त ॥ चोरूनि पाहे जय द्रथ ॥ तें देखोनि श्रीकृष्ण नाथ ॥ काय बोलत पार्थासी ॥१९९॥
स्त्री भ्रतारासवें जाय ॥ तैसा अग्नि प्रवेश न करिसी काय ॥ आपुलें धनुष्य बाण ॥ लवलाहें ॥ समागमें घेईं कां ॥२००॥
धनुष्यासी बाण चढवून ॥ कुंडासी करीं प्रदक्षिण ॥ मग तैसेंचि करी श्वेतवाहन ॥ कौरव सर्व पाहती ॥२०१॥
चोरूनि पाहे जय द्रथ ॥ देखोनि कौरव समस्त ॥ म्हणती तुजसाठीं हा होतो अनर्थ ॥ तूं कां येथें आलासी ॥२०२॥
जय द्रथ म्हणे बरें जाहलें ॥ अर्जुनासी तों मरण आलें ॥ आतां पांडव एकेचि वेळे ॥ उद्यां सर्व जिंकीन ॥२०३॥
इकडे प्रदक्षणा करी अर्जुन ॥ धनुष्य ओढूनि आकर्ण ॥ तों हळूचि कानीं सांगे जग ज्जीवन ॥ पैल जय द्रथ पाहें पां ॥२०४॥
इतुक्यांत काढिलें सुदर्शन ॥ तों अर्धघटिका दिवस पूर्ण ॥ पार्था हा सूर्य तो जय द्रथ दुर्जन ॥ सोडीं बाण वेगं पैं ॥२०५॥
ऐसें बोलतां जग ज्जीवन ॥ निमेष न लागतां गेला बाण ॥ जय द्रथाचें शिर छेदून ॥ आकाशपंथें उडविलें ॥२०६॥
ज्याचे हस्तीं हें पडेल शिर ॥ त्यासी तत्काल मृत्यु साचार ॥ अर्जुनासी म्हणे सर्वेश्वर ॥ शिर वेगें उडवीं पां ॥२०७॥
सिंधुराज जय द्रथाचा पिता ॥ पश्चिम समुद्रीं तप करीत होता ॥ संध्या वंदनीं अर्घ्य देतां ॥ शिर पडिलें तया हातीं ॥२०८॥
तेणें हातींचें टाकिलें शिर ॥ तों तेथेंचि मृत्यु पावला नृपवर ॥ सूत्रधारी तो यदुवीर ॥ नाना कौतुक दावीतसे ॥२०९॥
दिनमणि पावतां अस्त ॥ इतुक्यांत मारिला जय द्रथ ॥ विजय वाद्यें वाजवीत ॥ पार्थ तेव्हां परतला ॥२१०॥
दुर्धर पण साधिला देख ॥ कौरवांसी दिलें महा दुःख ॥ शोकें विव्हळ सकळिक ॥ भ्रमले विवेक समजेन ॥२११॥
दुःशीला दुर्यो धनाची भगिनी ॥ ते जय द्रथाची होय गृहिणी ॥ गांधारी धृतराष्ट्र ऐकोनी ॥ जामात दुःखें विव्हळती ॥२१२॥
धर्मासी सांगती दूत ॥ कीं रणीं मारूनि जय द्रथ ॥ पैल कपिवर ध्वज झळकत ॥ शिबिरा प्रति येतसे ॥२१३॥
विजय वाद्यांचे गजर ॥ पांडवदळीं होती अपार ॥ पुष्प वृष्टि वारंवार ॥ पुरंदर करीतसे ॥२१४॥
रथा खालीं उतरतां कृष्णा र्जुन ॥ धर्म राज पुढें येऊन ॥ श्रीरंगाचे चरणीं नमन ॥ करूनि स्तवन करी तसे ॥२१५॥
म्ह कुंती उदरीं नूतन ॥ आजि जन्मला हा अर्जुन ॥ जनक जननी बंधु स्वजन ॥ तुजविण कोण श्रीहरी ॥२१६॥
कृतांताचे मुखांतून ॥ आजि त्वां पार्थ काढिला ओढून ॥ सर्वांगाची छाया करून ॥ प्रर्‍हाद जैसा रक्षिला ॥२१७॥
विजयासी विजयी करून ॥ हरि त्वांचि दिधला आणून ॥ थोर पणा सकल सांडून ॥ घोडे आजी धूतले ॥२१८॥
यदुकुल कमल विलास भास्करा ॥ पद्मजात जनका पद्माक्षीवरा ॥ पद्मनाभा पद्मधरा ॥ नाहीं उपकारा मिति तुझ्या ॥२१९॥
हे जग ज्जनका विश्वसंभूत ॥ समर भूमीसी होसी सूत ॥ आणि होऊनि आमुचा दूत ॥ शिष्टाई करूं गेलासी ॥२२०॥
पांडवकुल पालका पांडुरंगा ॥ ब्रह्मा नंदा न विटें अभंगा ॥ श्रीधर ह्रदयाञभृंगा ॥ उभा अव्यंगा विटेवरी ॥२१२॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ द्रोणपर्व व्यास भारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ पंचेचाळिसाव्यांत कथियेला ॥२२२॥
इति श्री श्रीधरकृतपांडवप्रतापे द्रोणपर्वणि चक्रव्य़ूह भेदनो नाम पंचचत्वारिंशाध्यायः ॥४५॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥