पांडवप्रताप - अध्याय १ ला

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
ॐ नमो जी दिगंबरा ॥ ब्रह्मानंदा निर्विकारा ॥ पुराणपुरुषा परात्परा ॥ जगदुद्धारा जगत्पते ॥१॥
श्रीमद्भीमातटविहारा ॥ कमलोद्भवजनका अतिउदारा ॥ अनादिसिद्धा सत्पथसारा ॥ रुक्मिणीवरा पांडुरंगा ॥२॥
तूंचि जाहलासी सिद्धिविनायक ॥ मंगलारंभीं मंगलकारक ॥ करणार तूं वरदायक ॥ सर्वविद्याप्रद तूंचि पैं ॥३॥
अरुणोदयसंध्याराग ॥ आरक्त रत्नांचे मेळविले रंग ॥ कीं ग्रीष्मऋतुबालार्कसुरंग ॥ तैसें अंग सतेज पैं ॥४॥
सिंदूरचर्चित मंदरगिरी ॥ रम्यदोंदील त्रिभुवन उदरीं ॥ हेरंबा तव ध्यान अंतरीं ॥ ऋषिसुरनरीं सेविजे ॥५॥
निजमस्तकींचा दिव्य सुगंध ॥ तेथें विद्वज्जन जाहले मिलिंद ॥ लीलाविग्रही सच्चिदानंद ॥ आनंदकंद मंगलमूर्ति ॥६॥
उगवले दोन्ही वासरमनी ॥ तैसीं मकराकार कुंडलें श्रवणीं ॥ नक्षत्रपुंज ओंविले गुणीं ॥ मुक्तामाला तेवीं दिसती ॥७॥
नक्षत्रीं वेष्टिला रोहिणीकांत ॥ तैसें पदक ह्रदयीं विराजित ॥ सौदामिनीवेषें झळकत ॥ शुभ्र वस्त्र गणपतीचें ॥८॥
सिद्धि बुद्धि जवळी तिष्ठत ॥ कीं कनकाचल मूर्तिमंत ॥ सुरासुर ऋषि समस्त ॥ चरणांबुज सेविती ॥९॥
दंतदिनकर झळकत ॥ देखतां अज्ञानतम पळत ॥ तो विनायक वरद ह्स्त ॥ उचलोन देत नाभीकारातें ॥१०॥
म्हणे मी आहे पाठीशीं ॥ पांडवप्रतापग्रंथराशी ॥ वदें साहित्यद्दष्टांतेंशीं ॥ नवरसीं सुरस जो ॥११॥
वंदूं कमलोद्भवकुमारी ॥ जे वर्षे शब्दसंभारीं ॥ जे ज्ञानगंगा स्वानंदलहरी ॥ ब्रह्मानंदसागरींची ॥१२॥
जे सदा विलसे कविजिव्हाग्रीं ॥ जे त्रिभुवनलावण्यासुंदरी ॥ साहित्यकल्हारभ्रमरी ॥ जे सुरासुरीं वंदिजे ॥१३॥
जे पदरचनेची सहस्त्रवदना ॥ कीं नवरसीं भरली यमुना ॥ गुप्त राहोनि हालवी रसना ॥ शब्द वर्षे सरस्वती ॥१४॥
सकळविद्यांचे मूळपीठ ॥ जे चातुर्यसौभाग्यवरिष्ठ ॥ प्रमेयरत्नखाणी सुभट ॥ स्वामीण कविकुशलांची ॥१५॥
विधि विष्णु उमापती ॥ हे तुझे उपासक सरस्वती ॥ व्यास वाल्मीकादि ऋषिपंक्ती ॥ तुज स्तविती सर्वदा ॥१६॥
निगमकामधेनूचे कांसेस ॥ अर्थदुग्ध भरलें सुरस ॥ तें हें भारत भरितनवरस ॥ पंचम वेद बोलती ॥१७॥
त्यांतून काढूनि नवनीता ॥ कविबालका देत माता ॥ ते भारती वंदिली तत्त्वतां ॥ ग्रंथारंभीं प्रीतीनें ॥१८॥
ते वाग्वादिनी ब्रह्मपुत्री ॥ जे रसना नाचवी निजसूत्रीं ॥ जे शब्दब्रह्माची धात्री ॥ ठाणें जिव्हाग्रीं घालीत ॥१९॥
मी सर्वांचे जिव्हाग्रीं वसें ॥ शुभाशुभ फळें बोलवीतसें ॥ सद्भक्तांसी शब्दविलासें ॥ मीचवर्षें सरस्वती ॥२०॥
श्रीधर म्हणे त्रिभुवनजननी ॥ ब्रह्मानंदपददायिनी ॥ भारतरचना एथूनी ॥ सुरस वदवीं माउलिये ॥२१॥
देशिकराज ब्रह्मानंद ॥ लीलाविग्रही स्वानंदकंद ॥ त्याचें चरणारविंद सुगंध ॥ तेथें मिलिंद होईन मी ॥२२॥
उत्तरे विज्ञानगोदावरी ॥ अनुभवकृष्णा दक्षिणपारीं ॥ मध्यें भीमरथी सुंदरी ॥ ब्रह्मानंदें वाहातसे ॥२३॥
भागीरथी कीं भीमरथी ॥ ज्या त्रिभुवनीं विख्यात मिरवती ॥ यालागीं पुंडलीकवरद प्रीतीं ॥ अक्षय वस्ती करी तेथें ॥२४॥
जे कां दक्षिणद्वारावती ॥ पंढरीची त्रिभुवनीं कीर्ती ॥ जेथें विराजे पांडुरंगमूर्ती ॥ भीमरथीतीरीं सर्वदा ॥२५॥
त्या पांडुरंगक्षेत्रीं निश्चित ॥ ब्रह्मानंदयति समाधिस्थ ॥ जो वेदांतज्ञानी अद्भुत ॥ महिमा त्याचा न वर्णवे ॥२६॥
वंदूं कुलदैवत निश्चियेंसीं ॥ जो महाराजा प्रेमपुरविलासी ॥ मणिमल्लमर्दन कैलासवासी ॥ स्वानंदराशि जगदात्मा ॥२७॥
वैराग्यतुरंगीं बैसला ॥ बोधखांडा हातीं धरिला ॥ अर्धांगीं विलसे ज्ञानकळा ॥ म्हाळसादेवी चिच्छक्ति ॥२८॥
तदिदंबर परम तेजाळ ॥ कीं उगवलें मार्तंडमंडळ ॥ मणिमल्लादि कुटिल खळ ॥ दळासहित मर्दिले ॥२९॥
शातकुंभप्रभेसमान ॥ उधळे भावहरिद्राचूर्ण ॥ ग्रंथारंभीं मणिमल्लमर्दन ॥ प्रेमभावें वंदिला ॥३०॥
जे करवीरपुरविलासिनी ॥ आदिमाया त्रिजगज्जननी ॥ तिचा अनुग्रहबोधतरणी ॥ हृदयाकाशीं उगवला ॥३१॥
जे लावण्यामृताची सरिता ॥ मनोरथ पुरवी कल्पलता ॥ शक्रनंदन विधि सविता ॥ जिचें करिती आराधन ॥३२॥
भेदकोल्हासुरसंहारके ॥ निजज्ञानामृतदायिके ॥ श्रीधरतान्हें कौतुकें ॥ ओसंगा घेईं आपुल्या ॥३३॥
पाजूनियां प्रेमपान्हा ॥ बोलवीं पांडवप्रतापरचना ॥ ते आदिमाया विष्णुललना ॥ ब्रह्मानंदें वंदिली ॥३४॥
वंदूं तो दक्षिणकेदार ॥ रत्नाचलविलासी प्रतापशूर ॥ करीत दैत्यांचा संहार ॥ दक्षिणदिशे पातला ॥३५॥
जो भक्तांस सौम्य शीतल ॥ दैत्यांस भासे प्रलयकाल ॥ ऋषि सुर नर सकल ॥ पदकमल वंदिती सदा ॥३६॥
अन्नसत्रकथा भारती ॥ नवरसान्नें स्वाद देती ॥ श्रवणभोजना संतपंक्ती ॥ परमप्रीतीं बैसली ॥३७॥
मूळभारतकर्ता वेदव्यास ॥ लेखक जाहला जेथें गणेश ॥ तेथें म्यां ग्रंथ केला हा सोस ॥ व्यर्थ कासया घेइजे ॥३८॥
व्यास वाल्मीक कविश्रेष्ठ ॥ कवि गुरु गौतम वसिष्ठ ॥ पूर्वींचे कवि संत वरिष्ठ ॥ महिमा अद्भुत तयांचा ॥३९॥
कलियुगीं जाहले जे संत ॥ वर्तमानींचे आतां समस्त ॥ पुढें होणार जे निश्चित ॥ दीर्घ दंडवत समस्तांतें ॥४०॥
श्रोते बोलती कुशल ॥ सांडोनि आतां सर्व पाल्हाळ ॥ बोलें भारत रसाळ ॥ आदिपर्वापासोनि ॥४१॥
आधींच भारतग्रंथ थोर ॥ तो तूं बोलसी सविस्त ॥ तरी ग्रंथ होईल जैसा समुद्र ॥ श्रोते चतुर विटती पैं ॥४२॥
बोलसी ध्वनित गुह्यार्थ ॥ तरी अबलांस न कळे यथार्थ ॥ तरी थोडक्यांत रस अद्भुत ॥ कथा समस्त आवरीं ॥४३॥
ब्रह्मानंदपुत्र श्रीधर ॥ सकल कविसंतांचा किंकर ॥ साष्टांग घालूनि नमस्कार ॥ म्हणे सादरपरिसा आतां ॥४४॥
उग्रश्रवा लोमहर्षणी ॥ शौनकादिक अपार मुनी ॥ सूतास पुसती नैमिषारण्यीं ॥ भारत निरोपीं आम्हांतें ॥४५॥
जो वैकुंठनारायण ॥ तोच अवतरला कृष्णद्वैपायन ॥ तेणें शब्दब्रह्म मथून ॥ भारतसार काढिलें ॥४६॥
साठ लक्ष महाभारत ॥ देवलोकीं अर्ध दिधलें यथार्थ ॥ पंचदश लक्ष गोड बहुत ॥ पितृलोकीं ठेविलें ॥४७॥
पावणेचवदा लक्ष सुरस ॥ गंधर्वलोकीं ठेवी वेदव्यास ॥ सवालक्ष मनुष्यांस ॥ मृत्युलोकीं ठेविलें ॥४८॥
मनुष्यांचे अन्नगत प्राण ॥ अल्पायुषी बहुत विघ्न ॥ कृपाळु सत्यवतीनंदन ॥ तेणें सुरस काढिलें ॥४९॥
तें जनमेजयें करितां प्रश्न ॥ व्यासशिष्य वैशंपायन ॥ तेणें सांगतां संपूर्ण ॥ मग प्रकटलें जगतीवरी ॥५०॥
हरिवंशासमवेत ॥ अवघें सवालक्ष भारत ॥ बृह्दश्वा हे कथा अद्भुत ॥ स्वर्गीं सांगे निर्जरां ॥५१॥
असित ऋषि विख्यात ॥ तो पितृलोकीं हे कथा वर्णीत ॥ यक्ष राक्षस विद्याधर समस्त ॥ शुकमुखें श्रवण करिती ॥५२॥
मनुष्यलोकीं सर्वज्ञ ॥ जनमेजया सांगे वैशंपायन ॥ त्यामाजी आख्यानें पावन ॥ गीता सनत्सुजातादि ॥५३॥
स्वयें बोलिला सत्यवतीसुत ॥ भारतीं शब्दकूटगणित ॥ आठ सहस्त्र आठ शत ॥ संख्या नेमस्त म्यां केली ॥५४॥
त्यांत मी मानितों यथार्थ ॥ शुक्र जाणे तेथींचा अर्थ ॥ संजय चतुर बहुत ॥ जाणतो किंवा नेणतो पैं ॥५५॥
अर्थ मनास आणीत ॥ हेरंब चपलत्वें लिहीत ॥ म्हणोनि कूटें अद्भुत ॥ व्यास घालीत ठायीं ठायीं ॥५६॥
असो कथा ऐका विचित्र ॥ कुरुक्षेत्रीं दीर्घसत्र ॥ जनमेजय आचरितां पवित्र ॥ सिद्धी न पावे सर्वथा ॥५७॥
श्रुतसेन उग्रसेन भीमसेन ॥ हे जनमेजयाचे बंधु तिघेजण ॥ सकळ आधिपत्य त्य़ां आधीन ॥ रायें केलें सत्रींचें ॥५८॥
तिहीं देवशुनीचा सुत ॥ सारमेय दूर होता क्रीडत ॥ अन्याय नसतां किंचित ॥ दंडप्रहारें ताडिला ॥५९॥
तो रोदन करीत मातेस सांगे ॥ येरी राजसभे पातली वेगें ॥ म्हणे अनीतिवेश्येसंगें ॥ दवडिली नीतिधर्मपत्नी ॥६०॥
राव विचारी बंधूंस ॥ तों अन्याय लगटला अंगास ॥ बोलावया वाग्देवीस ॥ शब्द सहसा फुटेना ॥६१॥
शुनी बोले शापवचन ॥ सिद्धि न पावे तुझा यज्ञ ॥ राजा होऊनि उद्विग्न ॥ मृगयेप्रति चालिला ॥६२॥
श्रुतश्रव्याचा सुत ॥ सोमश्रवा ज्ञाणी अद्भुत ॥ त्याचे हातें नृपनाथ ॥ आरंभीत सत्रातें ॥६३॥
धौम्यऋषि परमपावन ॥ त्याचे शिष्य तिघेजण ॥ बैद अरुणी उपमन्य ॥ आज्ञापीत गुरु त्यांतें ॥६४॥
पांचाळखंडा जाऊनी ॥ केदार आणीं बांधूनी ॥ ऐसें ऐकोनि अरुणी ॥ पाणी नेत वाफियांतें ॥६५॥
वाटेस फुटतां केदार ॥ न मिळे मृत्तिका पाषाण अणुमात्र ॥ आडवें घालूनि आपुलें शरीर ॥ बहुत दिवस निजलासे ॥६६॥
काय जाहलें शिष्यवत्सासी ॥ म्हणोनि धौम्य पाहूं आला त्यासी ॥ सद्नदित होऊनि मानसीं ॥ ह्रदयीं धरिला सप्रेम ॥६७॥
म्हणे तूं धन्य गुरुदास ॥ ऐश्वर्य सर्व निर्दोष ॥ प्रज्ञा आणि ज्ञान विशेष ॥ हो वाढतें तुझें ठायीं ॥६८॥
आतां दुसरा शिष्य उपमन्य ॥ तो करिता जाहला गोरक्षण ॥ धर्मारण्यांत नेऊन ॥ गोशुश्रूषा बहुत करी ॥६९॥
जाहले दिवस बहुत ॥ धौम्य उपमन्या पुसत ॥ बालका शरीररक्षणार्थ ॥ काय उपाय करितोसी ॥७०॥
येरू म्हणे भिक्षान्नें असें जीवित ॥ गुरु म्हणे तें निषिद्ध यथार्थ ॥ सद्नुरूस अर्ध द्यावें सत्य ॥ अन्न तरीच पावन तें ॥७१॥
येरू म्हणे आज्ञा प्रमाण ॥ मग अर्धभिक्षा देत आणून ॥ पक्ष मास लोटतां पूर्ण ॥ गुरु पुढती आज्ञापी ॥७२॥
म्हणे वत्सा अवंचकपणें ॥ भिक्षा अवघी आम्हांस देणें ॥ उपमन्य अवश्य म्हणे ॥ आज्ञेप्रमाणें वर्ततों ॥७३॥
दुसर्‍यानें भिक्षा करीत ॥ गुरुनें तेंही वर्जिलें समस्त ॥ जनांस पीडिशी बहुत ॥ द्विवार भिक्षा न मागें तूं ॥७४॥
अवश्य म्हणोनि तो कुमार ॥ वनीं धेनु चारी निराहार ॥ बहु पीडितां क्षुधावैश्वानर ॥ सेवी गोक्षीर द्रोणभरी ॥७५॥
गुरु म्हणे उच्छिष्ट केलें ॥ यज्ञासी नाहीं कदा घेतलें ॥ मग तेंही शिष्यें वर्जिलें ॥ क्लेश तिरस्कार न मानितां ॥७६॥
मग वत्सें दुग्ध पितां विशेष ॥ मुखांतून गळूं लागला फेंग ॥ तो पान करितां कायेस ॥ दीप्ति पुढती चढतसे ॥७७॥
गुरु तयासी पुसत ॥ येरू वर्तलें तें सांगत ॥ आचार्य म्हणे पातक बहुत ॥ पान न करीं सहसाही ॥७८॥
अवश्य म्हणे उपमन्य ॥ मग अर्कीचा चीक काढून ॥ पान करितां द्रोण भरून ॥ गेले नयन विषें तया ॥७९॥
धेनु आणितां गृहालागून ॥ कूपांत पडला उपमन्य ॥ गुरु म्हणे परम सहिष्ण ॥ बाल काय जाहला ॥८०॥
गुरु परम सद्नद होऊनी ॥ बाह्त हिंडे घोर काननीं ॥ वत्सा उपमन्या येऊनी ॥ मज भेटें रे स्त्रेहाळा ॥८१॥
तंव तो कूपांतून तांतडीं ॥ सद्नुरुनामें हांक फोडी ॥ स्वामी मज एथूनि काढीं ॥ अति अवघडीं पडियेलों ॥८२॥
तेथें गुरु आला ते अवसरीं ॥ म्हणे वत्सा तूं भय न धरीं ॥ अश्विनौदेवांचें स्तवन ॥ करीं ॥ कृपा तुजवरी करतील ते ॥८३॥
स्तवनासरसे दोघे येती ॥ अपूप आणून दिधला हातीं ॥ येरू म्हणे मी न भक्षीं कल्पांतीं ॥ सद्नुरूप्रति न देतां ॥८४॥
देखोनि निकट गुरु दास ॥ अश्विनौदेव पावले हर्ष ॥ दिव्य द्दष्टि देऊनि त्यास ॥ कूपाबाहेर काढिलें ॥८५॥
प्रसन्न होऊन ते क्षणीं ॥ वर देती आनंद दोनी ॥ वेदशास्त्रसंपन्न होऊनी ॥ अनुभवज्ञानी निपुण हो ॥८६॥
ऋद्धि सिद्धि तुझे घरीं ॥ वोळंघती अहोरात्रीं ॥ तुझे दर्शनें या धरित्रीं ॥ उद्धरतील जीव बहु ॥८७॥
शेवटीं स्वच्छंदें होईल मरण ॥ पावसी हरिपद निर्वाण ॥ ऐसें बोलोनि दोघे जण ॥ अंतर्धान पावले ॥८८॥
यावरी तो उपमन्य ॥ जाऊनि धरी सद्नुरूचे चरण ॥ तेणेंही तैसेच वर देऊन ॥ आश्रमा आपुल्या धाडिला ॥८९॥
यावरी तृतीय शिष्य बैद सत्य ॥ तेणें गुरुसेवा केली बहुत ॥ जाणोनि गुरूचें मनोगत ॥ पुरवी अर्थ सर्वही ॥९०॥
गुरूस प्रिय तेंचि आचरत ॥ न सांगतां मनींचें जाणत ॥ केलें न मिरवीत ॥ झिजवी शरीर सेवेसी ॥९१॥
आलियाही मरण ॥ न सांडी मर्यादा जाण ॥ अर्पियेलें तनुमनधन ॥ वरकड तेथें कायसें ॥९२॥
अग्रापासूनि मूलपर्यंत ॥ इक्षुदंड गोड बहुत ॥ तैसा भजनीं उल्हासत ॥ दिवसेंदिवस आगळा ॥९३॥
गुरूहून ईश्वर भिन्न ॥ ऐसें कल्पीना गेलिया प्राण ॥ गुरुसेवा परमानुष्ठान ॥ मंत्र पूर्ण गुरुनाम ॥९४॥
सेवा देखोनि धौम्य ऋषी ॥ परम संतोषला मानसीं ॥ आलिंगोनियां तयासी ॥ मस्तकीं हस्त ठेविला ॥९५॥
सर्वज्ञ आणि अगर्वता ॥ रूपवती आणि पतिव्रता ॥ सभाग्य आणि उदारता ॥ हें तों दुर्लभ त्रिभुवनीं ॥९६॥
सभाग्य़ पुत्र आणि पितृभक्त ॥ शास्त्रज्ञ आणि वैराग्युयुक्त ॥ ब्रह्मज्ञानी आणि निरपेक्षचित्त ॥ हें तों दुर्लभ त्रिभुवनीं ॥९७॥
गुरु पंडित आणि उदास ॥ शिष्य प्रज्ञावंत भावविशेष ॥ हिरा आणि तोचि परीस ॥ हें तों दुर्लभ त्रिभुवनीं ॥९८॥
असो संतोषोनि गुरुनाथ ॥ बैदशिष्यास आज्ञा देत ॥ म्हणे वत्सा आश्रमा त्वरित ॥ जाऊनि नांदें यथाविधि ॥९९॥
संतति संपत्ति दिव्यज्ञान ॥ हें हो प्राप्त तुजलागून ॥ यावरी तो आज्ञा घेऊन ॥ निजाश्रमीं राहिला ॥१००॥
तेणें करूनि तीन शिष्य ॥ पाळी पुत्राहून विशेष ॥ गुरुगृहीं आपण भोगिले क्लेश ॥ म्हणूनि सेवा न सांगें त्यां ॥१०१॥
तेणें उत्तंकनामा शिष्य जाण ॥ गृहीं ठेवूनियां रक्षण ॥ जनमेजयाचे सत्रीं जाऊन ॥ ऋत्विज जाहला बैद तो ॥१०२॥
मागें भार्या तरुण रूपवती ॥ कामानलें आहाळली चित्तीं ॥ प्रार्थिती जाहली उत्तंकाप्रती ॥ मजप्रती भोगीं तूं ॥१०३॥
मी गुरुतुल्य गुरुगृहिणी ॥ वचन एवढें माझें मानीं ॥ येरें ऐकतां निजकर्णीं ॥ बोटें घालूनि बुजवीत ॥१०४॥
हरिस्मरण करुन देख ॥ म्हणे तूं माता मी बालक ॥ मनीं भावोनि परम दुःख ॥ परता गेला उठोनियां ॥१०५॥
भुजंगावरी न घालवे हात ॥ उडीन टाकवे अग्नींत ॥ तैसी पर सती भावीत ॥ तरी तो नारायण नर नव्हे ॥१०६॥
रूपवती सभाग्य उदार तरुण ॥ एकांतीं प्रार्थी स्वयें येऊन ॥ ज्याचें विकार न पावे मन ॥ तरी तो नारायण नर नव्हे ॥१०७॥
एकान्त वनीं एकला फिरत ॥ महारजता लोह देखत ॥ पायें ढकलून पुढें जात ॥ तरी तो नारायण नर नव्हें ॥१०८॥
निंदक निंदिती रात्रंदिन ॥ संतापें न पोळे ज्याचें मन ॥ हरिरूप देखे सर्व जन ॥ तरी तो नारायण नर नव्हे ॥१०९॥
मनोजय वासनाक्षय ॥ सर्वज्ञ दयाळ सदा सदय ॥ रावरंक समान पाहे ॥ तरी तो नारायण नर नव्हे ॥११०॥
बैद आश्रमा आला परतोन ॥ ज्ञानद्दष्टया कळलें वर्तमान ॥ म्हणे हा ईश्वर केवळ पूर्ण ॥ इंद्रियजित निश्चयें ॥१११॥
गुरुकृपा आणि शास्त्रीं द्दष्टी ॥ ब्रह्मवेत्ता सत्कर्मराहाटी ॥ तरी सकळ तीर्थें भेटी ॥ येती त्याचिया जाणिजे ॥११२॥
बैदें उत्तंक धरिला ह्रदयीं ॥ म्हणे सर्व सुख पावसी गृहीं ॥ आतां स्वस्थलाप्रती जाईं ॥ तंव तो काय बोलत ॥११३॥
म्हणे कांहीं गुरुदक्षिणा ॥ मज मागावी सर्वज्ञा ॥ स्त्रियेस पुसे तो ऋषिराणा ॥ माग कांहीं इच्छित ॥११४॥
म्हणे यूप भूपालाची गृहिणी ॥ दिव्य कुंडलें तिचे कर्णीं ॥ तीं आणूनि दे चौथे दिनीं ॥ मांगल्यकर्मीं त्यावया ॥११५॥
तीं कुंडलें रविसमद्युती ॥ इच्छिले वेळे अमृत स्रवती ॥ येरू चालिला त्वरितगती ॥ तों मार्गीं वृषभ देखिला ॥११६॥
त्यावरी एक पुरुष देखिला ॥ तेणें गोमय दिधलें ते वेळां ॥ म्हणे हें सेवीं बाळा ॥ येरें तत्काळ भक्षिलें ॥११७॥
मूत्र लाविलें वदनीं ॥ तयासी वंदन करूनी ॥ गुरूपासका कृत्रिमकरणी ॥ कोणाचीही चालेना ॥११८॥
पुढें चालिला वेगेंकरून ॥ लंघिलें परम घोर विपिन ॥ पावोनि यूपराजसदन ॥ तंव कोठें कांहीं दिसेना ॥११९॥
बाहेर आला परतोन ॥ निकेतनीं न दिसे गृहिणी पूर्ण ॥ म्हणे उच्छिष्ट असेल वदन ॥ मुखप्रक्षालन करी वेगें ॥१२०॥
मग शुद्ध होऊनि पुढती ॥ प्रवेशला निकेतनाप्रती ॥ तों देखिली जैशी पार्वती ॥ सर्वलक्षणीं मंडित ॥१२१॥
केलें बहुत स्तवन ॥ सांगितलें सकळ वर्तमान ॥ म्हणे गुरु गृहिणीनें पूर्ण ॥ तुझीं कुंडलें मागितलीं ॥१२२॥
भूपालआज्ञेवरून ॥ द्विज तोषविला कुंडलें देऊन ॥ म्हणे कुंडलें अमूल्य पूर्ण ॥ तक्षकें हीं मागितलीं ॥१२३॥
परी मीं दिधलीं नाहींत ॥ तीं तुजलागीं जाहलीं प्राप्त ॥ तरी मार्गीं सांभाळीं बहुत ॥ तक्षक नेईल एकादा ॥१२४॥
यूपराज म्हणे तूं धन्य ॥ आज पितृयज्ञ जाईं संपादून ॥ उत्तंक आज्ञेवरून ॥ राहिला होता ते दिवशीं ॥१२५॥
तों मुक्तकेश होऊन ॥ वाढिलें होतें दिव्यान्न ॥ परी क्षणभरी लागला पूर्ण ॥ पर्युषितपण सहज आलें ॥१२६॥
आंत केश पडिला गळून ॥ ऋषि म्हणे न जेवीं मी पूर्ण ॥ रायें कोपोनि शापिला ब्राह्मण ॥ तव संतति न वाढो ॥१२७॥
राजा विचारून पाहात ॥ तों केश देखिला अन्नांत ॥ अधोवदनें विलोकीत ॥ प्रत्युत्तर नेदी कांहीं ॥१२८॥
मग संतोषविला ब्राह्मण ॥ तत्काल केलें शापमोचन ॥ येरू म्हणे गुरुभक्तासी पूर्ण ॥ शापबंधन बाधीना ॥१२९॥
मग अभय मागून घेतलें निःशंक ॥ पुढती करूनि शुद्ध पाक ॥ पिंडपितृयज्ञ करूनि देख ॥ मगुती उत्तंक बोळविला ॥१३०॥
तो गुरुभक्त निर्दोष ॥ परनारी मानी जैसें विष ॥ दुसर्‍याचे गुणदोष ॥ द्दष्टीं न पडती जयाचे ॥१३१॥
आज्ञा घेऊनि उत्तंक ऋषी ॥ जाता जाहला पवनवेगेंसीं ॥ चिंता वाटे मानसीं ॥ मागें पुढें पाहात ॥१३२॥
तों तक्षक पाठीशीं धांवत ॥ उत्तंक जाहला तृषाक्रांत ॥ वापीचे तीरीं ठेवीत ॥ दिव्य कुंडलें तेधवां ॥१३३॥
उदक प्राशितां उत्तंकें ॥ कुंडलें नेलीं तक्षकें ॥ येरू पाठीं धांवे तवकें ॥ तंव तो भूमींत प्रवेशला ॥१३४॥
काष्ठदंडें तो खणीत ॥ वरूनि विलोकी विबुधनाथ ॥ होऊनियां कृपावंत ॥ वज्र प्रेरी तत्काल पैं ॥१३५॥
धरा फोडून सवेग ॥ करून दाविला मोकळा मार्ग ॥ उत्तंक प्रवेशला मनीं राग ॥ न सांवरे तयातें ॥१३६॥
नागभुवन देखे अद्भुत ॥ पद्मिनी नारी विराजित ॥ ब्राह्मण तक्षका धुंडीत ॥ निर्भय निःशंक एकला ॥१३७॥
तों देखिला धाता विधाता ॥ श्वेतकृष्णदोरा कांतितां ॥ द्वादशधारचक्र पाहतां ॥ द्वादशपुत्र षट्‍कुमार ॥१३८॥
तंव एक देखिला महापुरुष ॥ तो म्हणे स्तवीं इंद्रास ॥ तेणें स्तवितां अमरेश ॥ तों श्वेताश्व देखिला ॥१३९॥
पुरुष म्हणे उत्तंका ॥ या तुरंगाचें अपान फुंकीं कां ॥ येरें तैसेंचि केलें देखा ॥ तों अपूर्व वर्तलें ॥१४०॥
अश्वाचे मुखीं कर्णीं नयनीं ॥ ज्वाळा प्रकटती ते क्षणीं ॥ धूर भरला पाताल भुवनीं ॥ तडफडती पादोदर ॥१४१॥
तक्षक भयभीत ते क्षणीं ॥ कुंडलें उत्तंका देऊनी ॥ म्हणे मज अकस्मात सांपडलीं वनीं ॥ तुझीं म्हणूनि नेणें मी ॥१४२॥
पुरुष म्हणे उत्तंकालागूनी ॥ पळें वेगें अश्वावरी बैसोनी ॥ येरें तो पुरुष वंदूनी ॥ ओळंघे तुरंगीं त्वरेनें ॥१४३॥
चतुर्थ दिवशीं तो द्विजन्मा ॥ पावला वेगें बैदाश्रमा ॥ कुंडलें देऊनि रामा सद्नुरूची तोषविली ॥१४४॥
बैदें हृदयीं धरिला उत्तंक ॥ म्हणे मार्गीं काय देखिलें कौतुक ॥ येरू म्हणे स्वामी तूं रक्षक ॥ नानापरी सांभाळिलें ॥१४५॥
परी भेटले ते कोण ॥ सांगावें तें कृपा करून ॥ गुरु म्हणे वृषभारूढ पुरुष जाण ॥ ऐरावतारूढ इंद्र तो ॥१४६॥
गोमय भक्षिलें विशेष ॥ तोचि जाण सुधारस ॥ तरी सर्पभुवनाहूनि निर्दोष ॥ विषरहित आलासी ॥१४७॥
क्षपणक तो कलि सत्य ॥ तुज व्यसनीं पाडूं पाहात ॥ परी पुण्यशील तूं गुरुभक्त ॥ तुज स्पर्श न करवे ॥१४८॥
धाता विधाता देखिले ते क्षणीं ॥ कृष्ण श्वेत दोरे दोनी ॥ ते दिवसरात्र्यंश गणीं ॥ देखिले नयनीं तुवां कीं ॥१४९॥
द्वादशधार देखिलें चक्र ॥ ते द्वादश मेघ चढले अपार ॥ देखिले जे षट्‍कुमार ॥ षड्‍ ऋतु तेच पैं ॥१५०॥
पातालीं पुरुष तो मेघ जाण ॥ अश्व तो ओळखें द्विमूर्धान ॥ तेणें तुझी साह्यता करून ॥ एथवरी आणिलें ॥१५१॥
मग उत्तंकासी धरूनि ह्रदयीं ॥ म्हणे स्वाश्रमाप्रति जाईं ॥ तूं सर्वदा हो विजयी ॥ बहुत सुख भोगीं कां ॥१५२॥
आश्रमा आला उत्तंक ॥ परी तक्षकें भोगविलें दुःख ॥ तें आठवूनि देख ॥ तळमळित विप्र तो ॥१५३॥
मग जाऊनि कुरुक्षेत्रा ॥ भेटला जनमेजय नरेंद्रा ॥ म्हणे सर्पसत्र करुनि पवित्रा ॥ पितृसूड घेईं कां ॥१५४॥
अरे परीक्षितीचा प्राण ॥ घेतला तक्षकें न लगतां क्षण ॥ ऐसें जनमेजया क्षोभवून ॥ सर्पसत्र मांडिलें ॥१५५॥
यावरी च्यवनभार्गवाचा पुत्र ॥ प्रतीतिनामें परम पवित्र ॥ रुरुनामा ऋषीश्वर ॥ त्याचे पोटीं जन्मला ॥१५६॥
त्याची प्रिया प्रवीण पद्मिनी ॥ रूपवती चातुर्य खाणी ॥ ते आश्रमीं असतां कामिनी ॥ सर्पदंश जाहला ॥१५७॥
तिचें आलिंगूनि कुणप ॥ रुरु करी दीर्घ विलाप ॥ तिचे आठवूनि गुण स्वरूप ॥ वदन पिटी आक्रोशें ॥१५८॥
म्हणे मित्रपुत्रा कृपावंता ॥ उठवीं एवढी लावण्यसरिता ॥ म्यां जोडिलें असेल त्या सुकृता ॥ पालटें इचे देईन ॥१५९॥
साधु संत देव ब्राह्मण ॥ माता पिता गुरु जाण ॥ यांचें केलें असेल भजन ॥ तरी प्राण परतो इयेचा ॥१६०॥
अयाचित दुर्बळ ब्राह्मण ॥ पीडिला बहुत ऋणेंकरून ॥ त्याचें केलें असेल ऋणमोचन ॥ तरी प्राण परतो इयेचा ॥१६१॥
दीन परदेशी रोगिष्ठ केवळ ॥ त्याचा केला असेल सांभाळ ॥ मिथ्या अभिशाप बोलतां खळ ॥ जरी उठोनि गेलों असें ॥१६२॥
अनाथप्रताग्निसंस्कार ॥ तरूण दरिद्रियाचें लग्न साचार ॥ साह्य केलें असेल निर्धार ॥ तरी प्राण परतो इयेचा ॥१६३॥
रुरु स्त्रीचें प्रेत घेऊनी ॥ रुदन करी घोर वनीं ॥ तों देवदूत गगनीं ॥ विमानीं बैसोनि ऐकती ॥१६४॥
तिहीं विमानगति खुंटवून ॥ पाहते जाहले एक क्षण ॥ करुणाशब्द ऐकोन ॥ ह्र्दय त्यांचें कळवळलें ॥१६५॥
परोपकार परम पुण्य ॥ सत्तासामर्थ्य वेंचून ॥ मित्र आपुला मित्रनंदन ॥ प्रार्थूनि प्राण आणिला ॥१६६॥
सावध जाहली पद्मिनी ॥ रुरूचा हर्ष न माये गगनीं ॥ देवदूतांचे चरण धरुनी ॥ स्तवन करी क्षणक्षणां ॥१६७॥
बहुत ग्रंथ कासया श्रवण ॥ सारासारविचार पूर्ण ॥ अर्धश्लोकीं व्यास सांगे संपूर्ण ॥ निगमाग मगुह्य जें ॥१६८॥
श्लोकार्ध ॥ परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्‍ ॥ परोपकार हेंच पुण्य अमूप ॥ परपीडा हेंच महत्पाप ॥ आपुले यत्नें पुण्यरूप ॥ क्लेश हरती परांचे ॥१६९॥
आपणासमान विश्व पाहात ॥ पराच्या मोदें अति संतोषत ॥ परक्लेशें व्याकुलचित्त ॥ परोपकारी पुरुष तो ॥१७०॥
संकटीं पडतां प्राणी ॥ पाठीस घाली कृपा करूनी ॥ केलें सुकृत न वदे वदनीं ॥ परोपकारी पुरुष तो ॥१७१॥
धिक्‍ संपदा धिक्‍ ज्ञान ॥ धिक‍ विद्या धिक्‍ अभिमान ॥ परोपकार केलियाविण ॥ संपत्ति विधवा निंद्य ती ॥१७२॥
परोपकाराविण नर ॥ पशुवत संसारीं साचार ॥ जे लेइले ते श्रृंगार ॥ प्रेतास व्यर्थ जेवीं केले ॥१७३॥
तो यानारूढ हिंडत ॥ जैसें दहनार्थ चालविलें प्रेत ॥ पुढें वाद्यें वाजवीत ॥ तेवीं तो व्यर्थ संसारीं ॥१७४॥
रुरु म्हणे धन्य धन्य ॥ देवदूत तुम्ही पावन ॥ तुमचे चरणावरून ॥ देह सांडणें हो माझा ॥१७५॥
असो देवदूत गेले तेथूनी ॥ आश्रमा आला प्रिया घेऊनी ॥ परी सर्पाचा अपराध आठवूनी ॥ तळमळित रात्रंदिवस ॥१७६॥
रुरूनें सांडूनि अनुष्ठान ॥ हस्तीं लोहदंड सबळ घेऊन ॥ सर्प मारी शोधून ॥ वरुळें बिळें सर्वही ॥१७७॥
करितां सर्पसंहार ॥ देखिला दुंदुभिनामा अजगर ॥ वरी करितां दंडप्रहार ॥ तंव तो काय बोलिला ॥१७८॥
मी पूर्वीं होतों विप्र ॥ खगनामा मुनीश्वर ॥ म्यां करूनि वस्त्राचा विखार ॥ साधुसंतां भेडसाविलें ॥१७९॥
भयभीत ब्राह्मण ॥ पळाले जप ध्यान सोडून ॥ हांसले सकळ विषयी जन ॥ तेणें शापून मज सर्प केलें ॥१८०॥
कोपिष्ठ तपस्वी साधुराव ॥ बलिष्ठ प्रतिष्ठित महानुभाव ॥ यांसीं विनोद करितां अपाव ॥ कदा काळीं चुकेना ॥१८१॥
तरी रुरु अवधारीं ॥ सर्वथा तूं मज न मारीं ॥ जनमेजयाचे सत्रीं ॥ संहार सर्पां होईल ॥१८२॥
रुरूचे दर्शनें साचार ॥ उद्धरला तो अजगर ॥ दिव्यदेह पावूनि सत्वर ॥ स्वर्गप्रति पावला ॥१८३॥
मातृशापेंकरून देख ॥ यागीं जळतील दंदशूक ॥ सूतासी म्हणे शौनक ॥ कथा सांगें सुरस ती ॥१८४॥
दक्षाच्या कन्या तत्त्वतां ॥ कश्यपस्त्रिया कद्रू विनता ॥ लावण्यखाणी पतिव्रता ॥ परी मत्सर दोघींमध्य़ें ॥१८५॥
सेवेनें तोषविला भ्रतार ॥ देत कश्यप दिव्य वर ॥ कद्रूस म्हणे तुज पुत्र ॥ सहस्त्र एक होतील ॥१८६॥
परम बलिष्ठ दोघे जण ॥ विनते तुज होतील नंदन ॥ दोघींस देऊनि रेतदान ॥ कश्यप गेला अनुष्ठाना ॥१८७॥
यथाकाळें कद्रू वेल्हाळी ॥ सहस्त्र अंडीं प्रसवली ॥ दिव्य तेजोमय आगळीं ॥ विनता अंडीं दोन प्रसवे ॥१८८॥
होतां पंचशत संवत्सर ॥ सहस्त्र अंडीं उलोन सत्वर ॥ जन्मले घोर विखार ॥ भयंकर धुंधुकारती ॥१८९॥
शेष वासुकी तक्षक अही ॥ कर्कोटक ऐरावत धनंजय पाहीं ॥ मणिव्यालपत्रादि सर्वही ॥ पुत्र ऐसे प्रसवली ॥१९०॥
कद्नू देखोनि पुत्रवती ॥ विनता तळमळी परम चित्तीं ॥ दिवस न भरतां स्वहस्तीं ॥ अंडें एक फोडिलें ॥१९१॥
तों चरणाकडे अर्धशरीर ॥ निपजलें नाहीं साचार ॥ रुधिरमांसमय ताम्र ॥ लवथवीत न धरवे ॥१९२॥
तो माहाराज अरुण ॥ मातेस बोलिला शापवचन ॥ दिवस न होतां संपूर्ण ॥ अंडें फोडिलें त्वरेनें ॥१९३॥
जिचे द्वेषें फोडिलें अंडें पाहीं ॥ तिचेच घरीं दासी होईं ॥ सहस्त्र हायनें कदाही ॥ तुज सुटका नव्हेचि ॥१९४॥
वचन ऐकें निर्धारीं ॥ दुसरें अंडें जतन करीं ॥ सहस्त्र वर्षाउपरी ॥ आपेंआप उलेल ॥१९५॥
त्यांत जन्मेल सुपर्ण ॥ सोडवील दासीपणापासून ॥ करील त्रैलोक्य पावन ॥ विष्णुवाहन होईल तो ॥१९६॥
ऐसा जन्मला अरुण ॥ आरक्तवर्ण देदीप्यमान ॥ सूर्यरथीं सारथी होऊन ॥ अद्यापि अचल बैसला ॥१९७॥
मग दुसरें अंडें निगूढ स्थळीं ॥ ठेवीत विनता वेल्हाळी ॥ यावरी कद्रू एके काळीं ॥ कापटय धरून बोलत ॥१९८॥
उच्चैःश्रवा नयनीं ॥ पाहूं चला दोधीजणी ॥ मग सूर्याजवळ येऊनी ॥ विलोकित्या जाहल्या ॥१९९॥
अतिश्वेत तेजाळ ॥ उदधि मंथूनि नवनीतगोळ ॥ शशांकबंधु तो निर्मळ ॥ वेग प्रबळ तयाचा ॥२००॥
त्या अश्वोत्तमाची प्रतिमा ॥ निर्मूं न शके कमलजन्मा ॥ ज्याचिया वेगाची सीमा ॥ मनासही आकळेना ॥२०१॥
शौनक म्हणे सूता निर्धारीं ॥ उच्चैःश्रवा कैसा जन्मला समुद्रीं ॥ सूत म्हणे अवधारीं ॥ चरित्र त्याचें किंचित ॥२०२॥
इंद्रास गुरुअवज्ञेचा दोष ॥ वरी दुर्वासाचा शाप विशेष ॥ तेणें स्वर्गसंपत्ति निःशेष ॥ समुद्रांत पडियेली ॥२०३॥
सर्व त्रिदश द्शाहीन ॥ पद्मोद्भवा गेले शरण ॥ मग ब्रह्मयासमवेत मिळोन ॥ वैकुंठास पातले ॥२०४॥
बहुत करितां स्तवन ॥ तोषला पद्माक्षीरमण ॥ म्हणे दैत्यांस साह्य करून ॥ समुद्रमंथन करा तुम्ही ॥२०५॥
अन्योक्तीच्या प्रसंगेंसीं ॥ धाकटें काम सांगा दैत्यांसी ॥ त्यावरी ते गर्वराशी ॥ अवलंबतील थोर कार्य ॥२०६॥
तेथें मी तुमची पाठी ॥ सर्वस्वें रक्षीन जगजेठी ॥ ऐसी ऐकतां गोष्टी ॥ त्रिदशेश्वर चालिला ॥२०७॥
आत्मकार्य साधावया पूर्ण ॥ बलीच्या गृहासी येई सहस्त्रनयन ॥ विरोचनसुतें सन्मान ॥ बहुत केला ते समयीं ॥२०८॥
इंद्र म्हणे क्षीराब्धि मंथून ॥ रत्नें काढावीं संपूर्ण ॥ तुमचा आमचा समान ॥ विभाग करूं साच हें ॥२०९॥
अवश्य म्हणे प्रल्हादपौत्र ॥ देव दानव जाहले एकत्र ॥ विधि म्हणे रवी अवक्र ॥ मंराचळ पाहिजे ॥२१०॥
सहस्र योजनें भूमीमाझारीं ॥ एकदशसहस्त्र योजनेंवरी ॥ बहु प्रयत्न केला सुरासुरीं ॥ परी कोणासी उपटेना ॥२११॥
मग शेषाहातीं मुरारी ॥ पर्वत काढची झडकरी ॥ तडाडिली तेणें धरित्री ॥ गजबजलें त्रिभुवन ॥२१२॥
शेषें उचलून मंदरगिरी ॥ ठेविला क्षीराब्धीचे तीरीं ॥ बिरडी तेव्हां निर्धारीं ॥ वासुकीची केली हो ॥२१३॥
कमलावराचे संकेतें ॥ इंद्र म्हणे दानवांतें ॥ तुम्हीं धरणें पुच्छातें ॥ मुख प्रतापें धरितों आम्ही ॥२१४॥
दैत्य बोलती सत्राणें ॥ अधमांग धरावें बलहीनें ॥ शचीवर अवश्य म्हणे ॥ मुख तुम्हीच धरा आतां ॥२१५॥
असो दैत्यीं मुख द्दढ धरिलें ॥ देवीं पुच्छ आकळिलें ॥ विषवाधेवेगळें ॥ तमालनीळें त्यांस केलें ॥२१६॥
समुद्रीं घालितां मंदरगिरी ॥ बुडत चालिला निधीरीं ॥ मग तो बैकुंठविहारी ॥ कमठ तळीं जाहला ॥२१७॥
गर्जना करिती सुरासुर ॥ घुमों लागला क्षीरसागर ॥ मंथन मांडिलें अनिवार ॥ तडतडी शरीर वासुकीचें ॥२१८॥
हेलावले सप्त पाताळ ॥ घुमघुमी विरिंचिगोळ ॥ जळचर वनचर सकळ ॥ गतप्राण पैं होती ॥२१९॥
देव दैत्य श्रमले अपार ॥ आंगीं लोटती घर्मपूर ॥ तों मांडला प्रलय थोर ॥ विष दूर्धर प्रकटलें ॥२२०॥
वासुकीच्या मुखामधून ॥ कालकूत उसळलें दारूण ॥ दैत्यांचे समूह संपूर्ण ॥ दग्ध करीत चालिलें ॥२२१॥
विषाग्नि पेटला दारुण ॥ आहाळूं लागलें त्रिभुवन ॥ देव दैत्य शिवस्तवन ॥ करिते जाहले तेधवां ॥२२२॥
कृपें धांवला कैलासनायक ॥ पसरोनियां विशाळ मुख ॥ विष प्राशिलें सकळिक ॥ कंठींच देख धरियेलें ॥२२३॥
विषानल जाहला शीतल ॥ घुसळण मांडिलें सबळ ॥ चतुर्दश रत्नें तत्काळ ॥ निघतीं जाहलीं तेधवां ॥२२४॥
कमला कौस्तुभ शार्ङ्ग शंख ॥ देऊनि पूजिला विकुंठनायक ॥ वसिष्ठासी कामधेनु देख ॥ उच्चैः श्रवा भास्करातें ॥२२५॥
चंद्र स्वेच्छें विचरे गगनीं ॥ सुरा देती दैत्यांलागुनी ॥ ऐरावत पारिजातक ॥ रंभा रमणी ॥ सहस्त्राक्ष आवरी ॥२२६॥
विष पूर्वींच निघालें ॥ तेंही चतुर्दशांत गणिलें ॥ अमृतकुंभ घेऊन ते वेळे ॥ धन्वंतरी निघाला ॥२२७॥
अमृतकुंभ देखतां द्दष्टीं ॥ धांवल्या दैत्यांच्या कोटी ॥ सकळीं घालूनियां मिठी ॥ सुधारसघट नेला ॥२२८॥
म्हणती देवीं ठकविलें पूर्ण ॥ अवघीं रत्नें नेलीं हिरून ॥ आतां सुधाकुंभ गेलिया प्राण ॥ सर्वथा नेदूं देवांसी ॥२२९॥
देव युद्धासी उठावले ॥ परी अमृत दानवांकरीं गेलें ॥ इंद्रें वक्षःस्थल पिटिलें ॥ म्हणे नासलें काज सर्व ॥२३०॥
धांव धांव श्रीकरधरा ॥ वैकुंठवासी करुणाकरा ॥ कैवारिया मुरहरा ॥ पावें सत्वर ये वेळे ॥२३१॥
मग तो परम पुरुष कैवल्यदानी ॥ प्रकटला मोहिनीरूप धरूनी ॥ जिच्या स्वरूपावरूनी ॥ ब्रह्मांडचि वोंवाळिजे ॥२३२॥
आदिमाया प्रणवरूपिणी ॥ तेही लागे इचे चरणीं ॥ अनंत शक्तींची स्वामिणी ॥ वेदपुराणीं वंद्य जे ॥२३३॥
ब्रह्मा विष्णु शिव तीन्ही ॥ गर्भीं पाळी बाळें तान्हीं ॥ दंततेज झळकतांक्षणीं ॥ महामणी पाषाण होती ॥२३४॥
कोटयनुकोटी मीनकेतन ॥ संडणें होत नखावरून ॥ आंगींचा सुवास संपूर्ण ॥ ब्रह्मांड भेदून वर जाई ॥२३५॥
सहज बोलतां क्षितीं ॥ वाटे रत्नराशी विखुरती ॥ पदमुद्रा जेथें उमटती ॥ कमळें उगवती दिव्य तेथें ॥२३६॥
त्या सुवासास वेधून वसंत ॥ भोंवता गडबडां लोळत ॥ असो कैवल्य कनकलतिका अद्भुत ॥ वैकुंठींहून उतरली ॥२३७॥
नयनकटाक्षबाण ॥ सोडी असुरांकडे पाहून ॥ दैत्य ओंवाळूं पाहती प्राण ॥ वचनावरून तियेच्या ॥२३८॥
देवीं दैत्यीं युद्ध सांडिलें ॥ पहावया भोंवतीं मिळाले ॥ समस्तांचे मनोमृग पाडिले ॥ नयनकटाक्षबाणेंचि ॥२३९॥
बळी म्हणे इजवरून ॥ कमळा सांडावी ओंवाळून ॥ जरी हे मज वरील संपूर्ण ॥ तरी रत्नलाभ पावलों ॥२४०॥
या ब्रह्मांडमंडपांत देख ॥ ऐसें स्वरूप न होय आणिक ॥ तों ते चित्कळा हास्यमुख ॥ करून बोले बळीसी ॥२४१॥
कोण कार्य काय स्वार्थ ॥ कलह आरंभिला येथ ॥ बळीनें अवघा वृत्तान्त ॥ तियेप्रति सांगितला ॥२४२॥
ठकवूनि नेलीं अवघीं रत्नें ॥ आतां भांडती अमृताकारणें ॥ आमुचा व्यवहार तुवां निवडणें ॥ वचनाधीन तुझ्या आम्ही ॥२४३॥
मोनिनी म्हणे ते नष्ट सर्व ॥ महाठक मी जाणें देव ॥ जरी माझे वचनीं धराल भाव ॥ तरी अमृत वाढीन मी ॥२४४॥
बळी म्हणे न्याय करीं ॥ आमुचा बहु अभिमान धरीं ॥ ऐसें बोलोनि मोहिनीचे करीं ॥ अमृतकुंभ दिधलासे ॥२४५॥
विचित्र शाळा निर्मिल्या तेथ ॥ सर्वां हातीं स्त्रनें करवीत ॥ दैत्यपंक्ती समस्त ॥ उच्चस्थळीं बैसविल्या ॥२४६॥
देव खालीं बैसविले ॥ यावरी मोहिनी काय बोले ॥ प्रथम कोणा वाढूं वहिलें ॥ निरोप मजला सांगावा ॥२४७॥
तों दैत्य बोलती विहित ॥ आधीं देवांस वाढीं अमृत ॥ पाठीं आम्ही समस्त ॥ प्राशन करूं साच हें ॥२४८॥
सिंहिकासुत राहु कुटिला ॥ दैत्यांमाजी धूर्त खळ ॥ म्हणे दैत्य भुलले सकळ ॥ मोहिनीरूपें विष्णु हा ॥२४९॥
म्हणे बोलतां नये ॥ मनांत गुप्त ठेविली मात ॥ देवांचा वेष धरूनि धूर्त ॥ सुरपंक्तीस बैसला ॥२५०॥
चंद्रार्कांमध्यें जाऊन ॥ राहु बैसला कपट धरून ॥ तों यथानूक्रमेंकरून ॥ अमृत वाढी मोहिनी ॥२५१॥
राहूचिया करांत ॥ मोहिनी घाली अमृत ॥ येरू मागें पुढें पाहात ॥ म्हणे त्वरित हें घ्यावें ॥२५२॥
श्रेष्ठीं घेतलें नसतां अकस्मात ॥ राहु प्राशीत अमृत ॥ तें चंद्रार्कीं लक्षून त्वरित ॥ मोहिनीस खुणाविलें ॥२५३॥
दैत्य जाणोनि मोहिनी देख ॥ काढूनि वामकर्णींचें ताटंक ॥ राहूचें शिर एकाएक ॥ गगनपंथें उडविलें ॥२५४॥
शिर गर्जना करी निराळीं ॥ म्हणे दैत्य हो ठकलेत सकळी ॥ मोहिनीरूपें वनमाळी ॥ अमृत नेदी दैत्यांतें ॥२५५॥
एकचि जाहला हाहाकार ॥ अमृतकुंभ सत्वर ॥ पळविता जाहला पुरंदर ॥ हातोहात तेधवां ॥२५६॥
मोहिनी जाहली गुप्त ॥ संग्राम मांडला अद्भुत ॥ देव म्हणती दैत्य रे दैत्य ॥ साह्य समर्थ श्रीवल्लभ ॥२५७॥
सवेंच नरनारायनरूप धरून ॥ पुन्हां प्रकटला भगवान ॥ दैत्य अपार संहारून ॥ विजयी देव जाहले ॥२५८॥
केलें अमृतहरण ॥ दुःख ह्रदयीं आठवून ॥ पुन्हां दैत्य करिती भांडण ॥ म्हणती वांचून काय आतां ॥२५९॥
अकाल प्रलय देखोनि ते वेळां ॥ विधीनें नारद पाठविला ॥ तो देवांस म्हणे आगळा ॥ अभिमान सांडा व्यर्थ हा ॥२६०॥
सर्व वस्तू नेल्या ठकवून ॥ पुनः त्यांसींच करितां भांडण ॥ नारदवचनें करून ॥ देव सर्व माघारले ॥२६१॥
मग बळीस म्हणे नारदमुनी ॥ तुज काळ साह्य नाहीं ये क्षणीं ॥ आतां विश्वजित यज्ञ करूनी ॥ इंद्रपद घेईं मग ॥२६२॥
यथार्थ मानून दैत्य ॥ स्वस्थळा परतले समस्त ॥ ग्रहणीं राहु केतु झोंबत ॥ चंद्र सूर्यांस तैंपासूनी ॥२६३॥
मग शतमख करी बळी ॥ वामनरूपें वनमाळी ॥ प्रकटोनि घातला पाताळीं ॥ अचळ राज्य दिधलें त्या ॥२६४॥
सूत सांगतां हें कथन ॥ तोषले शौनकादि मुनिजन ॥ सुधारसाहूनि गहन ॥ गोड कथा ऐकिली ॥२६५॥
ब्रह्मानंदें जोडूनि कर ॥ भक्तपंडितां विनवी श्रीधर ॥ पुढें कथा सुरस फार ॥ अत्यादरें परिसिजे ॥२६६॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ प्रथमाघ्यायीं कथियेला ॥२६७॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ मंगलचरण उत्तंककथाभावार्थ ॥ समुद्रमंथन संपविलें ॥२६८॥
इति श्रीश्रीधरकृतपांडवप्रतापादिपर्वणि प्रथमाध्यायः ॥१॥
श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप - आदिपर्व - प्रथमाध्याय समाप्त ॥