पांडवप्रताप - अध्याय ३४ वा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ सुयोधना म्हणे शारद्वत ॥ आतां येथूनि युद्ध झालें प्राप्त ॥ पांडव प्रकटतील यथार्थ ॥ अज्ञातदिवस सरले कीं ॥१॥
पांडव केवळ कृशान ॥ आच्छादिले अज्ञात भस्में करून ॥ प्रदीप्त होतील येथून ॥ प्रकाश पूर्ण पडेल ॥२॥
सकल राजे मित्र आप्त ॥ साम दान भेद बहुत ॥ करुनि आणावे समस्त ॥ दळ अद्भुत करावें ॥३॥
यावरी त्रिगर्तराज तेथ ॥ वीर सुशर्मा बोलत ॥ आमुचें राष्ट्र समस्त ॥ कीचकीं पूर्ण विध्वंसिलें ॥४॥
ते गंधर्वीं मारिले समस्त ॥ विराट जाहला बलहत ॥ तरी गोग्रहण करूनि येथ ॥ समस्तही आणावें ॥५॥
विराट आहे बलक्षीण ॥ इतुक्यांत राष्ट्र घ्यावें संपूर्ण ॥ मग बोले सुयोधन ॥ वर्तमान जाहलें तें ॥६॥
गुप्त हेरीं वर्तमान सांगितलें ॥ गंधर्वीं कीचक मारिले ॥ तेव्हांचि मज ऐसें गमलें ॥ पांडवचि तत्त्वतां ॥७॥
धर्म जेथें राहात ॥ भीष्में चिन्हें वर्णिलीं समस्त ॥ तितुकीं वैराटीं आहेत ॥ कौतेय तेथें असती पैं ॥८॥
तेथें असतील पंडुनंदन ॥ तरी त्यांचे दिवस अपूर्ण ॥ आम्ही ओळखों तेव्हांचि खूण ॥ पुढती वन सेविती ॥९॥
अथवा मारूनि पांडव ॥ हरावें मत्स्यराजवैभव ॥ तेथें गेलिया सर्व ॥ वर्तमान कळेल ॥१०॥
पांडव दीन कोशहीन ॥ मित्रहीन नसे सैन्य ॥ ते मारावे अथवा वन ॥ सेवावया धाडावे ॥११॥
दोन भाग करावी पृतना ॥ सुशर्मा वीर श्रेष्ठ जाणा ॥ तीस सहस्त्र घेऊनि सेना ॥ दक्षिणेकडे पाठवावा ॥१२॥
आम्ही सर्वही मिळून ॥ करूं उत्तरेसी गोग्रहण ॥ आज्ञा देतां दुर्योधन ॥ भेरी सघन ठोकिल्या ॥१३॥
वाद्यें लागलीं तुंबळ ॥ मिळालें चतुरंग दळ ॥ कृष्णसप्तमी सबळ ॥ सुशर्मा पुढें धांवला ॥१४॥
विराटक्षेत्राची दक्षिण ॥ धांवले आग्नेय कोणाकडून ॥ अष्टमीसी कौरव संपूर्ण ॥ उत्तरेकडे धांवले ॥१५॥
विराट विचार करीत ॥ तंव दक्षिणेचे गोप धांवत ॥ आले म्हणती समस्त ॥ गायी नेल्या त्रिगर्तीं ॥१६॥
गजबजली विराटनगरी ॥ ठोकिल्या संग्रामसंकेत भेरी ॥ निजदळाशीं बाहेरी ॥ मत्स्यराज निघाला ॥१७॥
राजबंधु मानिला शतानीक ॥ निजदळाशीं धांवत देख ॥ मदिराक्षनामा वीरनायक ॥ स्वसेनेशीं निघाला ॥१८॥
कंक बल्लव ग्रंथिक ॥ तंतिपाळ चौथा देख ॥ यांसी संगें घेत नृपनायक ॥ रथ पृथक‍  देऊनी ॥१९॥
शस्त्रें वस्त्रें देऊन ॥ गौरविले चौघे जण ॥ विराटाचे पाठीशीं जाण ॥ पंडुनंदन चालिले ॥२०॥
लागले वाद्यांचे कल्लोळ ॥ दणाणलें उर्वीमंडळ ॥ परमवेगें चतुरंग दळ ॥ परसैन्याशीं मिळालें ॥२१॥
पायदळावरी पायदळ ॥ लोटलें तेव्हां तुंबळ ॥ स्वारांशीं स्वार सकळ ॥ एकसरें मिसळले ॥२२॥
रथियावरी रथी ॥ देहाशा सांडूनि झगटती ॥ दंतींशीं झगटले दंती ॥ रगडिती दंताघातें ॥२३॥
माजलें परम रणमंडळ ॥ धुळीनें पूर्ण जाहलें निराळ ॥ युद्धभूमि तेथें सकळ ॥ रक्तें आरक्त जाहली ॥२४॥
धांवती रुधिराचे पाट ॥ पुसती महानदीची वाट ॥ बाणमंडप अचाट ॥ अंतरिक्षीं जाहला ॥२५॥
रक्तमेघें भूमि भिजत ॥ धुरळा जाहला समस्त शांत ॥ परस्पर बाण झगटत ॥ तेथें वर्षत ज्वालामाली ॥२६॥
शतानीक धांवला ॥ परदळांत मिसळला ॥ चार सहस्त्र ते वेळां ॥ महावीर पाडिले ॥२७॥
तों मदिराक्ष धांवत ॥ चपले ऐसा तळपत ॥ महावीर शतांचे शत ॥ प्रेतें केलीं तेधवां ॥२८॥
अलातचक्राचिये परी ॥ दोघे तळपती परचक्रीं ॥ मत्स्यराजें ते अवसरीं ॥ रथी मारिले पांच शत ॥२९॥
आठ सहस्त्र पाडिले वीर ॥ तों सुशर्मा धांवला सत्वर ॥ हांकें गाजविलें अंबर ॥ मत्स्यराव पाचारिला ॥३०॥
सुशर्म्यानें द्श बाण ॥ सोडिले विराटासी लक्षून ॥ विराटें अर्धशत शरेंकरून ॥ सुशर्माराव विंधिला ॥३१॥
युद्ध मांडलें तुंबळ ॥ तों मावळलें सूर्यमंडळ ॥ तमें दाटलें भूमंडळ ॥ कीं कृष्णकंबळ पसरलें ॥३२॥
आकाश माखलें काजलें ॥ ऐसें समस्तांसी वाटलें ॥ क्षणैक युद्ध बळावलें ॥ तों उदेलें चंद्रबिंब ॥३३॥
बोधें निरसे अज्ञान ॥ तैसें तम गेलें निघोन ॥ सुशर्मा ॥ वीर बलवान ॥ विराटसैन्य मारिलें ॥३४॥
विराटाचे पाठिराखे बहुत ॥ बाणघायें केले प्रेत ॥ मग रथाखालीं उतरत ॥ सुशर्मा गदा घेऊनी ॥३५॥
रथावरी चढोन ॥ विराटासी हातीं धरून ॥ सुशर्मा गेला घेऊन ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥३६॥
घालूनियां रथावरी ॥ सुशर्मा परतला झडकरी ॥ विराटसैन्य ते अवसरीं ॥ चौपारीं फुटियेलें ॥३७॥
धर्म म्हणे भीमा अवधारीं ॥ आम्ही राहिलों याचे मंदिरीं ॥ उपकार फेडीं झडकरी ॥ सोडवीं राजा विराट ॥३८॥
कृतांतकिंकाळीसमान ॥ भीम धांवत हांक देऊन ॥ आलों रे आलों ऐसें गर्जोन ॥ तरु उपडून धांविन्नला ॥३९॥
भीमासी म्हणे धर्मनृपाळ ॥ वृक्ष नुपडीं विशाळ ॥ ओळखतील दुष्ट सकळ ॥ पांडव हेचि म्हणोनि ॥४०॥
मनुष्यासारिखें युद्ध करीं ॥ विराट सोडवीं झडकरी ॥ भीम बैसोनि रथावरी ॥ धनुष्य घेऊनि धांवला ॥४१॥
भीमाचे पाठिराखे अभिनव ॥ धांवले नकुल सहदेव ॥ कृतान्तही युद्धीं हांव ॥ ज्यांशीं धरूं शकेना ॥४२॥
भीमें फोडिली महाहांक ॥ म्हणे उभा रे उभा नावेक ॥ मजशीं युद्ध करीं क्षणैक ॥ पळों नको पुढारां ॥४३॥
मग सुशर्मा होऊनि भयभीत ॥ भीमाकडे माघारा पाहात ॥ म्हणे हा आला कृतान्त ॥ अकस्मात कोण कैंचा ॥४४॥
भीमाचे बाण अनिवार ॥ सात सहस्त्र पाडिले वीर ॥ सात शतें महाशूर ॥ नकुळें रणीं पहुडविले ॥४५॥
सहदेवें तीन शात ॥ वीर पाडिले तेव्हां क्षणांत ॥ धर्म रथारूढ धांवत ॥ अमित बाण सोडीतसे ॥४६॥
सुशर्मा प्रचंड वीर ॥ त्यासी न गणीच युधिष्ठिर ॥ जैसे मूढाचे शब्द अपार ॥ पंडित न गणिती सहसाही ॥४७॥
धर्में सोडोनियां बाण ॥ सारथी मारिला न लागतां क्षण ॥ विराट रथाखालीं उतरोन ॥ गदा घेऊन धांवला ॥४८॥
सुशर्म्याची गदा घेऊन ॥ त्यावरीच घातली उचलोन ॥ त्रिगर्त रथ सांडून ॥ पळता जाहला तेधवां ॥४९॥
तों भीम धांवला वेगेंशीं ॥ सुशर्मा धरिला द्दढ केशीं ॥ जेवीं महाव्याघ्राचे कवेसी ॥ जंबुक पळतां सांपडला ॥५०॥
सुशर्मा पाडूनि भूमीवरी ॥ भीमें ताडिला लत्ताप्रहारीं ॥ उरलें सैन्य झडकरी ॥ पळूं लागलें शत्रूचें ॥५१॥
नकुळसहदेवीं ते वेळां ॥ गायी गांवाकडे परतविल्या ॥ जयवाद्यांचा लागला ॥ घोष तेव्हां तुंबळ ॥५२॥
तुरंग गज महारथ ॥ विराटें लुटिले समस्त ॥ भीमें सुशर्म्यासी त्वरित ॥ धर्माजवळी आणिलें ॥५३॥
धुळीनें वदन भरलें ॥ सर्वांगीं रुधिर सुटलें ॥ विराट धर्म ते वेळे ॥ विलोकिती कौतुकें ॥५४॥
धर्म म्हणे हा नराधम ॥ कुटिलांमाजी श्रेष्ठ परम ॥ याचें वाचेसी न घ्यावें नाम ॥ सोड जाऊं दे येथोनि ॥५५॥
सुशर्म्यासी म्हणे भीमसेन ॥ मी दास ऐसें बोलें वचन ॥ नाहीं तरी तोंड फोडीन ॥ बंदी घालीन बांधोनी ॥५६॥
कंका आणि विराटभूपाला ॥ नमस्कार घालीं खला कुटिला ॥ मग सुशर्मा ते वेळां ॥ म्हणे मी दास शरणागत ॥५७॥
कंकविराटांसी करितां नमन ॥ भीमें तत्काल दिधला देऊन ॥ पूजिता जाहला चौघांसी ॥५९॥
म्हणे अपयश समुद्रा माजी जाण ॥ यश गेलें होतें बुडोन ॥ तें मज सहित काढून ॥ विजय ध्वज उभारिला ॥६०॥
न माय ब्रह्मांडा माजी ॥ एवढा उपकार केला आजी ॥ मज तुम्हीं स्थापिलें राज्यीं ॥ जन्मवरी विसरेंना ॥६१॥
एकें केला उपकार ॥ जीवदान दिधलें थोर ॥ त्यासी जो नाठवी पामर ॥ अंधतमीं बुडेल तो ॥६२॥
जन्मवरी तुम्हांसी जाण ॥ प्राणांहूनि विशेष पाळीन ॥ आपुली कन्या देऊन ॥ सेवा करीन तुमची मी ॥६३॥
मज गमतें ऐसें साचार ॥ कीं तुम्ही ईश्वरावतार ॥ मी तुम्हांवरी धरीन छत्र ॥ अहोरात्र न विसंबें ॥६४॥
धर्म म्हणे सर्व पावलें ॥ तुझ्या वचनें मन संतोषलें ॥ राया सुटलासी या वेळे ॥ इतुकेन आम्ही कृतकृत्य ॥६५॥
धर्म सांगे राजसेवकांस ॥ गांवांत गाजवा ऐसा घोष ॥ कीं विराटें जिंकूनि सुशर्म्यास ॥ पुढती सोडूनि दीधलें ॥६६॥
तों अष्टमीचे दिवशीं साचार ॥ धांवले कौरवांचे भार ॥ उत्तरेच्या गायी समग्र ॥ साठसहस्त्र वळियेल्या ॥६७॥
गंगात्मज भरद्वाजसुत ॥ गौतमतनय गुरुपुत्र अद्भुत ॥ आदित्यात्मज अंधपुत्र विख्यात ॥ शतबंधूंशीं धांवला ॥६८॥
भीष्म पितृव्य बाल्हीक ॥ भूरिश्रवा सौबलादिक ॥ जयद्रथादि वीरनायक ॥ निजभारांशीं धांवले ॥६९॥
विराटाचे पशुपाल ॥ त्यांहातीं गायी वळिल्या सकळ ॥ मुख्य गोपाधिप होता चपल ॥ रथारूढ पळाला ॥७०॥
आला धांवत नगरांत ॥ उत्तर होता अंतःपुरांत ॥ तयापाशीं येऊनि सांगत ॥ गायी समस्त वळियेल्या ॥७१॥
आले कौरवांचे भार ॥ जे कृतांतासही अनिवार ॥ महाराज तूं राजपुत्र ॥ ख्याति लावीं समस्तां ॥७२॥
क्षणक्षणां महासभेंत ॥ पिता तुझा तुज वर्णीत ॥ आजि तें करूनि सत्य ॥ दावीं वेगें नरोतमा ॥७३॥
पुरुषार्थ करूनि या समयीं ॥ सोडवीं साठ सहस्त्र गायी ॥ वाट पाहती वत्सें गृहीं ॥ धांवें लवलाहीं वीरेशा ॥७४॥
उत्तर म्हणे ते समयीं ॥ मजयोग्य सारथी नाहीं ॥ भीष्मद्रोणादिक सर्वही ॥ क्षण न लागतां जिंकीन ॥७५॥
दुर्योधन दुःशासन ॥ अश्वत्थामा गौतम कर्ण ॥ शकुनि जयद्रथ दारुण ॥ विभांडीन क्षणार्धें ॥७६॥
माझा देखतां पुरुषार्थ ॥ म्हणतील साक्षात हा पार्थ ॥ ऐकतां सैरंध्री हांसत ॥ मग बोलत उत्तरासी ॥७७॥
पाथोचा सरथी तत्त्वतां ॥ बृहन्नटा पूर्वीं होता ॥ तरी त्यासी प्रार्थूनि आतां ॥ समागमें नेइंजे ॥७८॥
उत्तरेसी पाठवून ॥ आणी येथें बोलावून ॥ पार्थें जाळिलें खांडववन ॥ तेव्हां सारथी हाचि होता ॥७९॥
मग उत्तर म्हणे उत्तरेसी ॥ जाऊनि सांगें बृहन्नटेसी ॥ येरी निघाली वेगेंशीं ॥ हंसगती चमकत ॥८०॥
कमल नयना बिंबाधरी ॥ कंबुकंठी सुहास्यवक्री ॥ हरिमध्या शुभगात्री ॥ अंजन नेत्रीं सोगयाचें ॥८१॥
सर्वालंकारीं मंडित ॥ विद्युल्लते ऐसी चमकत ॥ नयन कटाक्षें मन्मथ ॥ भुलवोनि सोडी क्षणार्धें ॥८२॥
असो बृहन्नटेसी प्रार्थूनि उत्तरा ॥ उत्तरापाशीं आणी सत्वरा ॥ रथ सिद्ध केला तये अवसरा ॥ सालंकार शस्त्रास्त्रीं ॥८३॥
बृहन्नटा बोले उत्तर ॥ नितंबिनीं माजी मी चतुर ॥ नृत्यगायन जाणें समग्र ॥ अद्यापि समर न देखिलें ॥८४॥
उत्तर म्हणे आग्रह न धरीं ॥ बैसें वेगें रथावरी ॥ गायी घेऊनि जाती वैरी ॥ गजपुरासी त्वरेनें ॥८५॥
सेनेसहित मत्स्यनृपवर ॥ दक्षिणेसी गेला बल सागर ॥ बोलतां जाहला बहु उशीर ॥ त्वरा करीं बृहन्नटे ॥८६॥
कवच घालीं हें अंगीं ॥ स्वहस्तें देत उत्तर वेगीं ॥ बृहन्नटा म्हणे लगबगीं ॥ कैसें ल्यावें कळेना ॥८७॥
गदगदां हांसती कुमारी ॥ कैसी धीर धरिशील समरीं ॥ कवच ल्यावें कोणेपरी ॥ तुज आधीं समजेना ॥८८॥
ऐसें लाघव दावूनि पार्थ ॥ कवच लेवूनि शस्त्रें बांधीत ॥ माथां केश मागें रुळत ॥ भुजंगा ऐसी त्रिवेणी ॥८९॥
दोघे बैसले रथावरी ॥ हळू ह्ळू जात नगरा बाहेरी ॥ बृहन्नटेसी हांसती नारी ॥ चढूनि गोपुरीं विलोकिती ॥९०॥
नगरा बाहेरी श्मशान ॥ उजवें घालोनि नेत स्यंदन ॥ मग पार्थें सांवरून ॥ वाग्दोरे द्दढ धरियेले ॥९१॥
चापापासूनि सुटला बाण ॥ तैसा नेत त्वरें स्यंदन ॥ तों कौरवभार दुरून ॥ उत्तरें द्दष्टीं देखिला ॥९२॥
प्रलयीं विजा झळकत ॥ तैसे ध्वज देखिले तळपत ॥ रणसागरींचीं जहाजें रथ ॥ तैसे विशाल दिसती पैं ॥९३॥
हिणाविती भगणांस ॥ तेवीं झळकती रथांचे कळस ॥ उदय पावला बालदिनेश ॥ तैसीं चापें तळपती ॥९४॥
जैसे ऐरावताचे सुत ॥ तैसे वारण चौदंत ॥ वरी पाखरा रत्नजडित ॥ भयानक गर्जती ॥९५॥
तुरंग उच्चैःश्रव्या समान ॥ वेगें जैसा प्रभंजन ॥ हिंसतां गर्जविती गगन ॥ रत्नालंकारें शोभती ॥९६॥
धडकती वाद्यांचे गजर ॥ ऐकतां मेघ भयातुर ॥ दिग्गज कांपती समग्र ॥ सोडूं पाहती अवनीतें ॥९७॥
ऐसें असंभाव्य सैन्य देखत ॥ उत्तर थरथरां कांपत ॥ म्हणे बृहन्नटे परतवीं रथ ॥ माझेनें हें देखवेना ॥९८॥
हें दळ उचंबळलें अचाट ॥ कीं उसळलें काळकूट ॥ हे सेना नव्हे स्पष्ट ॥ कृतांतें मुख पसरिलें ॥९९॥
उचंबळलें मेघडंबर ॥ तैसे दिसती हे वीरभार ॥ मज देखतां न धरवे धीर ॥ प्राण जाईल वाटतें ॥१००॥
मग हांसोनि बोले पार्थ ॥ तूं क्षत्रिय न होसी यथार्थ ॥ तुज लागलें नाहीं एक क्षत ॥ तों भयभीत जाहलासी ॥१०१॥
तुझा होता बहुत भ्रम ॥ जळो तुझा क्षात्रधर्म ॥ अधमाहूनि अधम ॥ मत्स्योदरी आलासी ॥१०२॥
उत्तर म्हणे नगरांत ॥ मज नेऊनि घालवीं त्वरित ॥ जाऊं दे गायी समस्त ॥ मिळती बहुत वांचलिया ॥१०३॥
मज पाहवेना पुढें ॥ रथ मुरडीं ग्रामाकडे ॥ माझें वदन जाहलें कोरडें ॥ नेत्र भोंवती गरगरां ॥१०४॥
ऐसें बोलूनि तांतडी ॥ रथाखालीं घातली उडी ॥ पळत वगें आडाआडी ॥ आली हुडहुडी हिंवाची ॥१०५॥
मागें पाहे कुंतीकुमार ॥ तों रथावरी नाहीं उत्तर ॥ नगरमार्गें पळे सत्वर ॥ मागें पुढें न पाहे ॥१०६॥
शत्रू समोर पाहतां द्दष्टीं ॥ त्यांसी न दाखवावी कदा पाठी ॥ पुढें पाहोनि वीर किरीटी ॥ माघारा धांवे त्वरेनें ॥१०७॥
प्रभंजनगतीनें वेगेंशीं ॥ पळतां उत्तर धरिला केशीं ॥ ओढूनि आणिला रथापाशीं ॥ उचलूनि वरी घातला ॥१०८॥
उत्तरासी धरूं गेला अर्जुन ॥ तें द्रोणें लक्षिलें दुरून ॥ म्हणे हा पार्थ कुंतीनंदन ॥ स्त्रीवेषें अवगला ॥१०९॥
भीष्मासी म्हणे भारद्वाज ॥ जो पद्मजजातोद्भवात्मज ॥ त्याचा तनुज हा तेजःपुंज ॥ ओळखों येतसे तूं ओळखीं ॥११०॥
इकडे उत्तर पदर पसरून ॥ किरीटीशीं मागे जीवदान ॥ म्हणे माझें धनकोश तुज देईन ॥ सोडीं मज जाऊं दे ॥१११॥
सत्स्यरायासी सांगोन ॥ राज्य समस्त तुज देववीन ॥ आम्ही वांचलिया गोधन ॥ बहुसाल मेळवूं ॥११२॥
अर्जुन म्हणे धरीं धीर ॥ पैल शमीवरी चढें सत्वर ॥ माझें धनुष्य आणि तूणीर ॥ देईं मज खालतें ॥११३॥
येरू म्हणे माझें धनुष्य घेऊन ॥ करीं कां येथें युद्धकंदन ॥ हांसोनि बोले अर्जुन ॥ हीं मानवी चापें कायशीं ॥११४॥
तें अग्नीनें दिधलें चाप ॥ त्रिभुवनांत त्याचा प्रताप ॥ ज्याचा गुण ओढितां कंप ॥ सुटे सकल वीरांतें ॥११५॥
उत्तर म्हणे बांधलें प्रेत ॥ मी कैसा जाऊं सांग तेथ ॥ पार्थ म्हणे भय नाहीं किंचित ॥ मग तो चढत तेधवां ॥११६॥
वेष्टनें काढूनि सत्वर ॥ पाहता जाहला उत्तर ॥ तों प्रचंड सर्प भयंकर ॥ तैसीं चापें दिसताती ॥११७॥
वैराटी म्हणे पाहोन ॥ स्पर्श न करवे येथें माझेन ॥ पांचही चापें पूर्ण ॥ शेषाकार दिसती पैं ॥११८॥
त्यांत हें मृख्य रुंद सुबद्ध ॥ वरी रत्न जडित कंकर प्रसिद्ध ॥ हें मस्तकीं रेखिलें प्रसिद्ध ॥ शातकुंभबिंदू वरी ॥११९॥
तैसाचि प्रचंड अक्षय तूणीर ॥ सांग हें कोणांचें साचार ॥ कौंतेय म्हणे पार्थवीर ॥ त्याचें चाप जाण हें ॥१२०॥
देव समस्त जिंकोन ॥ अग्नीसी दिधलें खांडववन ॥ हातीं धरी चतुरानन ॥ पांच सहस्त्र वर्षें हें ॥१२१॥
पांचशत संवत्सर ॥ दक्ष धरी हें साचार ॥ तितुकींच वर्षें निर्धार ॥ शक्रवरुणीं धरियेलें ॥१२२॥
पंचवीस वर्षें पर्यंत ॥ हातीं धरी तो वीर पार्थ ॥ तैसींच चौघां बंधूंचीं अद्भुत ॥ चापें यशवंत असती पैं ॥१२३॥
मग ऐकोनि बोले उत्तर ॥ तो कोठें सांग पार्थवीर ॥ नकुल सहदेव वृकोदर ॥ धर्म द्रौपदी सांग कोठें ॥१२४॥
मग ईषद्धास्य करून ॥ म्हणे बापा मीच अर्जुन ॥ कीचक मारिले तो भीमसेन ॥ कंक जाण धर्मराज ॥१२५॥
ग्रंथिक आणि तंतिपाल ॥ ते माद्रीपुत्र सहदेव नकुल ॥ सैरंध्री द्रौपदी निर्मला ॥ कीचकप्राणहर्ती जे ॥१२६॥
उत्तर बोले मग प्रेमें ॥ सांग अर्जुनाचीं दश नामें ॥ त्या नामांचा अर्थ नेमें ॥ सांग करूनि उघडा पैं ॥१२७॥
अर्जुन फाल्गुन जिष्णु तीन ॥ किरीटी बीभत्सु श्वेतवाहन ॥ सव्यसाची विजय कृष्ण ॥ धनंजय हीं दशनामें ॥१२८॥
गुद्धवर्ण नव्हे विवर्ण ॥ म्हणोनि नाम अर्जुन ॥ पूर्वाफल्गुनिका नक्षत्र पूर्ण ॥ उत्तराफल्गुनिका दुसरें पैं ॥१२९॥
दोहोंचे संधींत जन्मलों जाण ॥ म्हणोनि नाम फाल्गुन ॥ जिंकीन इंद्रादि देवगण ॥ जिष्णु नाम या हेतू ॥१३०॥
इंद्रें दिधला किरीट ॥ किरीटी नामाचा बोभाट ॥ युद्धीं बीभत्सु दिसें अचाट ॥ बीभत्सु नाम या हेतू ॥१३१॥
श्वेत हय श्वेत रथ जाण ॥ म्हणोनि नाम श्वेतवाहन ॥ उभयहस्तें समसंधान ॥ सव्यसाची या हेतू ॥१३२॥
सर्वदाही प्राप्त जय ॥ म्हणोनि नाम विजय ॥ आतां कृष्ण नाम पंडुराय ॥ ठेवीत जाण या हेतू ॥१३३॥
श्रीकृष्ण गाय़ी गोपाळ मृत्तिकेच्या मूर्ति करूनि निर्मळ ॥ बाळपणीं खेळें खेळ ॥ कृष्णलीला सर्वदा ॥१३४॥
श्री कृष्ण सखा म्हणोन ॥ पंडूनें ठेविलें नाम कृष्ण ॥ राजे जिंकूनि घेतलें धन ॥ धनंजय नाम या हेतू ॥१३५॥
मग उत्तर खालीं उतरून ॥ अर्जुनासी करी साष्टांग नमन ॥ आसुवें भरले नयन ॥ देत आलिंगन सप्रेम ॥१३६॥
उत्तर म्हणे दुष्ट वचनें ॥ बोलिलों असेन नेणतपणें ॥ तीं क्षमा करावीं दयाघनें ॥ दीनालागीं सर्वदा ॥१३७॥
उत्तर म्हणे ते वेळां ॥ आतां न भीं मी कळिकाळा ॥ आज्ञा करिसी जी दयाळा ॥ ती मी मस्तकीं वंदीन ॥१३८॥
अर्जुन म्हणे भय न धरीं ॥ पुढें बैसोनि सारथ्य करीं ॥ उत्तर म्हणे ते अवसरीं ॥ आज्ञा अवश्य करीन हे ॥१३९॥
मग शमीसी प्रदक्षिण ॥ स्तवीत तेव्हां श्वेतवाहन ॥ शमी तुझें घेतां दर्शन ॥ शमे पाप सर्वही ॥१४०॥
शमीदर्शनें शत्रु शमती ॥ शमी वंदितां रोग हरती ॥ शमीदर्शनें जयप्राप्ती ॥ रघुवीरासी जाण पां ॥१४१॥
शमीपत्रें शिरीं वंदून ॥ गाडीत तूणीर प्रेमें नमून ॥ उत्तर आणि अर्जुन ॥ रथावरी चढियेलें ॥१४२॥
श्रीरंगसारथी दारुक ॥ कीं निर्जरेश्वराचा मातली देख ॥ तैसा उत्तर सुहास्य मुख ॥ सारथी तेव्हां जाहला ॥१४३॥
अर्जुनें वरुणास्त्रशर ॥ सोडूनि फोडिलें पृथ्वीचें उदर ॥ तेथेंचि केलें सरोवर ॥ पार्थ उत्तर स्त्रान करिती ॥१४४॥
पार्थें नित्यनेम सारून ॥ केलें मानसीं कृष्णाचें ध्यान ॥ जयप्राप्तीसी कारण ॥ कृष्णनाम जपे सदा ॥१४५॥
मग उभा राहिला पार्थ ॥ ह्रदयीं चिंतिला विजयरथ ॥ तों आकाशपंथें अकस्मात ॥ अमरनाथें धाडिला ॥१४६॥
ध्वज फडकतसे थोर ॥ वर बैसला अंजनी कुमार ॥ अस्त्रें स्मरे पार्थवीर ॥ तीं मूर्तिमंत पातलीं ॥१४७॥
अस्त्रें म्हणती अर्जुना ॥ सांग आम्हांसी कांहीं आज्ञा ॥ धनंजय करी प्रार्थना ॥ माझिया मना माजी रहावें ॥१४८॥
दिव्य वस्त्रें भूषणें ॥ शक्रें धाडिलीं पार्थाकारणें ॥ तीं घेतलीं अर्जुनें ॥ जीं कां मनुष्यां दुर्लभ ॥१४९॥
वेणी उकलूनि ते वेळां ॥ किरीटीनें किरीट घातला ॥ कौरवभार दचकला ॥ तटस्थ पाहती दूरुन ॥१५०॥
उदयाचलावरी सूर्यनारायण ॥ कीं सुपर्णावरी इंदिरारमण ॥ हंसावरी चतुरानन ॥ कीं सहस्त्रनयन गजावरी ॥१५१॥
गांडीवचापाची गवसणी ॥ अर्जुनें काढिली तये क्षणीं ॥ वाटे कल्पांतविद्युल्लता कडकडोनी ॥ चापामाजी प्रवेशली ॥१५२॥
याज्ञिकें होमकुंडांतून ॥ प्रदीप्त केला जैसा अग्न ॥ तैसा तूणीर उघडोन ॥ बांधी झाडून पाठीसी ॥१५३॥
तों अवचिन्हें अद्भुत ॥ उठलीं कौरवसेनेंत ॥ सुटतां झंझामारुतं ॥ धुळीनें झांकत सैन्य तेव्हां ॥१५४॥
गृध्र आणोनि प्रेतखंडें ॥ टाकिती सकळांचे पुढें ॥ मंद चालती चपळ घोडे ॥ अश्रु नयनीं वाहती ॥१५५॥
ऐसें देखोनि दुर्योंधन ॥ म्हणे कां उदेलें दुश्चिन्ह ॥ भयें व्याप्त परिपुर्ण ॥ उद्विग्न मन जाहलें ॥१५६॥
इकडे उत्तर म्हणे तये क्षणीं ॥ धनुर्धरां माजी चूडामणी ॥ तूं एकला कीं आजि रणीं ॥ शत्रू बहुत दिसती पैं ॥१५७॥
अर्जुन म्हणे साह्य श्रीकृष्ण ॥ कासया पाहिजे बहुत सैन्य ॥ अग्नीसी दिधलें खांडववन ॥ दुसरें कोण तेथें होतें ॥१५८॥
गंधर्व रात्रीं जिंकिले ॥ निवातकवच संहारिले ॥ द्रौपदीस्वयंवरीं युद्ध जाहलें ॥ सेना कैंची तेधवां ॥१५९॥
उत्तराचा रथ पहिला ॥ तो शमीपाशींच ठेविला ॥ प्रदक्षिणा करूनि बैसला ॥ रथावरी धनंजय ॥१६०॥
सकल रथांचा राव ॥ रचना त्याची अभिनव ॥ दिव्य अचलांचा समूह ॥ तैसा ध्वज झळकतसे ॥१६१॥
उचंबळलें मेघडंबर ॥ कीं ग्रीष्मकाळींचा दिनकर ॥ कीं गरुडाचा पक्ष सतेज थोर ॥ तैसा फडके नभोमंडळीं ॥१६२॥
रत्न जडित वज्रचाकें ॥ स्वकरें घडिलीं शश्यर्कें ॥ रथकळसाचीं रत्नें सुरेखें ॥ भगणांतें हिणविती ॥१६३॥
क्षीरसागरांत धुतले ॥ कीं रविलोकींहूनि उतरले ॥ कीं शशिकिरण ॥ आटूनि घडिले ॥ चार्‍ही घोडे रथाचे ॥१६४॥
गोधांगुलित्राण ॥ हस्तीं घालीत अर्जुन ॥ धनुष्याप्रति शर चढवून ॥ ओढी आकर्ण कौंतेय ॥१६५॥
गांडीव टणत्कारिलें ते क्षणीं ॥ झणत्कारल्या लघूकिंकिणी ॥ सप्तद्वीपें आणि धरणी ॥ डळमळली अतिभयें ॥१६६॥
भोगींद्र द्चकला अंतरीं ॥ पाताळीं कूर्म पृष्ठी सांवरी ॥ आदिवराह धरित्री ॥ उचलूनि देत दाढेनें ॥१६७॥
घडघडी विजयस्यंदन ॥ ध्वजीं गर्जे वायुनंदन ॥ त्याभोंवतीं भूतें दारुण ॥ हांकें गगन गाजविती ॥१६८॥
जाहली एकचि हांक ॥ बैसे काळाचे मनीं दचक ॥ तों वाजविला कंबुनायक ॥ देवदत्त अर्जुनें ॥१६९॥
कौरवदळ भयभीत ॥ वाटे मांडला कल्पान्त ॥ चापापासूनि बाण सुटत ॥ तैसा रथ येत पार्थाचा ॥१७०॥
वायूसी मागें टाकून ॥ मनोगतीं जाय स्यंदन ॥ तों उत्तर रथावरून ॥ उसळोन खालीं पडियेला ॥१७१॥
तैसें या वायुवेगांत ॥ कृष्णें देऊनियां हात ॥ उत्तर उचलोनि अकस्मात ॥ रथावरी बैसविला ॥१७२॥
पाठी थोपटोनि तयासी ॥ म्हणे भिऊं नको मानसीं ॥ विराटपुत्रा क्षत्रिय होसी ॥ कैसें करिसी राज्य पुढें ॥१७३॥
बृहस्पती ऐसा वक्ता ॥ तया मतिमंद मिळे श्रोता ॥ तैसा तूं विजयरथा ॥ सारथी प्राप्त जाहलासी ॥१७४॥
कौरववाद्यांचा कल्लोळ ॥ आतां होईल एकरोळ ॥ डळमळेल ब्रह्मांडगोळ ॥ तेव्हां मग काय करिसी ॥१७५॥
उत्तर प्रत्युत्तर देत ॥ म्यां देखिले बहुत रथ ॥ ध्वजही पाहिले अमित ॥ रथनायक देखिले बहू ॥१७६॥
चापेंही देखिलीं असंख्यात ॥ परी हे प्रतिमा नाहीं त्रिभुवनांत ॥ हा भूतांसहित गर्जतां हनुमंत ॥ मज कल्पान्त वाटतो ॥१७७॥
तुझा वाजतां देवदत्त ॥ माझें काळीज थरथरां कांपत ॥ बहु न बोलावें म्हणे पार्थ ॥ वाग्दोरे द्दढ धरीं कां ॥१७८॥
येथें काळ आलिया समरांगणीं ॥ मी उभाचि फोडीन निजबाणीं ॥ तूं भय न धरीं अंतःकरणीं ॥ देवदत्त वाजवितों ॥१७९॥
मग शंख वाजविला अद्भुत ॥ तेणें अवनीतल उलथूं पाहात ॥ खळखळां खालीं रिचवत ॥ भगणें आणि विद्युल्लता ॥१८०॥
वाटे अंबर आसुडत ॥ मार्ग नाहीं कोंडला वात ॥ सृष्टि गेली म्हण्त ॥ महावीर ते काळीं ॥१८१॥
इकडे महाराज द्रोण ॥ आपुल्यांसी म्हणे सावधान ॥ होय कीं नव्हे अर्जुन ॥ नयन उघडून ओळखा ॥१८२॥
मायारूप धरी आदिपुरुष ॥ तैसा अर्जुनें धरिला स्त्रीवेष ॥ संपलिया अज्ञातवास ॥ महावीर प्रकटला ॥१८३॥
आमुचें सैन्य तेजहीन ॥ क्षणक्षणां होती अपशकुन ॥ ध्वजस्तंभीं बैसोन ॥ करकरती वायस ॥१८४॥
शिवा सेनेसमोर ॥ रोदन करिती वारंवार ॥ बृक व्याघ्र भूतें समग्र ॥ सेनेभोंवतीं हिंडती ॥१८५॥
दुर्योधन म्हणे ते वेळे ॥ सकल भय एकवटलें ॥ तें गुरूचे ठाय़ीं स्थिरावलें ॥ एकदांचि य़ेऊनी ॥१८६॥
अर्जुनाचें करितां स्तवन ॥ पुरे न म्हणे द्रोणाचें मन ॥ यासी भय वाटतें दारुण ॥ ग्रामपंथें जाऊं द्या ॥१८७॥
द्रोणाचार्याचें वचन ॥ कोणी धरूं नका प्रमाण ॥ सहज होती अपशकुन ॥ यांचें भय कोण मानी ॥१८८॥
द्रोण केवळ ब्राह्मण ॥ येणें करावें वेदाध्ययन ॥ सांगोनि असावें शास्त्रपुराण ॥ युद्धकंदन यासी काय ॥१८९॥
याग आणि योग ॥ याणें आचरावा सांग ॥ नानाशास्त्रींचे प्रसंग ॥ निवडूनियां कथावे ॥१९०॥
कृपाचार्य समीप येऊनी ॥ दुर्योधनासी म्हणे ते क्षणीं ॥ आचार्य बोलिला जे वाणी ॥ अस्त्य नव्हे सर्वथा ॥१९१॥
सृष्टीवरी र्पतिशक्र ॥ तो हा कुंतीचा तृतीयपुत्र ॥ एकला परी सर्वत्र ॥ सेना जर्जर करील हा ॥१९२॥
एकलाचि सूर्यनारायण ॥ स्वतेजें उर्वीस घाली पालाण ॥ कीं घटोद्भव एकला जाऊन ॥ केलें आचमन सागराचें ॥१९३॥
बलिद्वारीं एकला वामन ॥ ढेंगेंत आटिलें त्रिभुवन ॥ कीं सेनेविरहित भृगुनंदन ॥ निर्वैर करी पृथ्वी हे ॥१९४॥
आजपर्यंत अर्जुन अग्न ॥ झांकला होता अज्ञात भस्में करून ॥ प्रकट जाहला आजि पूर्ण ॥ वीरकानन जाळील हें ॥१९५॥
ऐसें बोलतां गुरुनंदन ॥ तें न साहेचि कदा कर्ण ॥ वर्णितां साधूचे गुण ॥ दुर्जन जैसे चरफडती ॥१९६॥
म्हणे गुरुसुता ब्राह्मणा ॥ तुझी छेदूनि टाकावी रसना ॥ किती वर्णिसी अर्जुना ॥ बंदीजना सारिखा ॥१९७॥
कर्ण खङ्ग घेऊनि ते वेळां ॥ गुरु सुतावरी धांवाला ॥ म्हणे ब्राह्मणा अधमा तुजला ॥ मारीन आतां येथेंचि ॥१९८॥
आतांचि अर्जुन जिंकून ॥ तुझें टाकीन शिर छेदून ॥ तंव तो महावीर गुरुनंदन ॥ खङ्ग घेऊन धांवला ॥१९९॥
म्हणे रे कर्णा सूतपुत्रा ॥ तुझें शिर छेदीन अपवित्रा ॥ गुरुनिंदका कुपुत्रा ॥ कुटिला खळा मलिना ॥२००॥
पार्थसिंहाची निंदा देखा ॥ करितोसी मागें जंबुका ॥ अलिका म्हणे विनायका ॥ धरोनि आणीन क्षणार्धें ॥२०१॥
तृणपुतळे मिळोनि बहुत ॥ वडवानलासी धरूं म्हणत ॥ ह्रदयीं भावी स्वद्योत ॥ पाडीन आदित्य खालता ॥२०२॥
ललभ बहुत मिळोनी ॥ विजेसी घालूं पाहती वदनीं ॥ लवणाचा गज धांवोनी ॥ सागर शोषूं भावीत ॥२०३॥
यशोधैर्यादि सद्नुण ॥ सभाग्याचे कर्णीं ऐकोन ॥ परम खेद मानिती दुर्जन ॥ नसतें दूषण लाविती ॥२०४॥
परम कुमती जो बलहीन ॥ मागें निंदा करी रात्रंदिन ॥ समर भूमीहूनि पळे उठोन ॥ हें लक्षण ग्रामासिंहाचें ॥२०५॥
मशक क्रोधें संतप्त ॥ गिळूं पाहे सगळा पर्वत ॥ परी तो केवीं मावेल वदनांत ॥ मिथ्या जल्प तेवीं तुझा ॥२०६॥
अश्वत्थामा घेऊनि खडग ॥ कर्णावरी उठला सवेग ॥ तों रथाखालता उतरूनि सवेग ॥ दुर्योंधन धांवला ॥२०७॥
म्हणे गुरु सुता क्षमा करीं ॥ पार्थ उभा ठाकला वैरी ॥ समय ओळखोनि चतुरीं ॥ आपुले शब्द वेंचावे ॥२०८॥
ऐसें बोलोनि गुरु नंदन ॥ रथीं बैसविला नेऊन ॥ तैसाचि प्रार्थूनियां कर्ण ॥ स्यंदनावरी चढविला ॥२०९॥
द्रोण म्हणे रे कर्णा ॥ आजि पुरुषार्थ दावीं नयनां ॥ जिंकिल्याविण अर्जुना ॥ जाऊं नको माघारा ॥२१०॥
आम्ही शूर आणि ब्राह्मण ॥ मुखीं चहूं वेदांचें अध्ययन ॥ पाठीसी सदा धनुष्यबाण ॥ वरें शरें समर्थ पैं ॥२११॥
शास्त्र आणि शस्त्र ॥ दोन्ही रक्षितों आम्ही विप्र ॥ निःक्षत्रिय केली धरा समग्र ॥ एका ब्राह्यणें जाण पां ॥२१२॥
शापादपि शरादपि ॥ ब्राह्मण तपस्वी तेजोरूपी ॥ जमदग्नि गौतम वसिष्ठ तपी ॥ शस्त्रें शस्त्रें समर्थ पैं ॥२१३॥
बृहस्पति आणि शुक्र ॥ शापें शरें परम तीव्र ॥ गुरुनिदेचें फल समग्र ॥ भोगाल तुम्ही आतांचि ॥२१४॥
कर्ण आणि द्रोण यांत ॥ कलह व्हावा जों बहुत ॥ तों द्रोणासी प्रार्थोनि गंगासुत ॥ बैसवी स्वस्थ स्वस्थळीं ॥२१५॥
भीष्म म्हणे गुरु द्रोणा ॥ तुझा महिमा न वर्णवे कोणा ॥ आम्ही शिष्य तुझे सुजाणा ॥ तव वचनें प्राण देऊं ॥२१६॥
चालतां सूर्य़ाचा रथ ॥ तूं खोळंबविशील क्षणांत ॥ प्रतिसृष्टि करिशील यथार्थ ॥ ब्रह्मदेवा दटावूनी ॥२१७॥
असो यावरी शंतनुसुत ॥ पांडवांचे दिवस गणीत ॥ अधिकमास वेगळे करीत ॥ तेरा वर्षें परिपूर्ण ॥२१८॥
तेरा वर्षें चांद्र मास ॥ आधिक जाहले बारा दिवस ॥ सत्यप्रतिज्ञ पांडव विशेष ॥ अधर्मपंथें न जाती ॥२१९॥
ऐकें सुयोधना वचन ॥ अर्धराज्य दे त्यांलागून ॥ न मानिसी तरी युद्ध करून ॥ सर्वही हिरोन घेतील ॥२२०॥
यावरी सुयोधन म्हणे ऐका ॥ सुईचे अग्रीं लागली मृत्तिका ॥ इतुकेंही नेदीं त्यांसी देखा ॥ युद्धाविण वीर मी ॥२२१॥
भीष्म म्हणे खेळूनि द्यूत ॥ कपटें राज्य घेतलें समस्त ॥ तें न चले आतां अनर्थ ॥ पुढें युद्ध आरंभिल्या ॥२२२॥
आतां असो हे मात ॥ सौन्य चार भाग करा त्वरित ॥ एका भागें गायी समस्त ॥ हस्तिनापुरा पाठवाव्या ॥२२३॥
एक भाग सैन्य घेऊन ॥ दुर्योधना जाईं तूं येथून ॥ गायी अवघ्या सांभाळून ॥ नगरपंथें जाईं कां ॥२२४॥
उरली जे अर्धपृतना ॥ तिणें आम्ही आटोपूं अर्जुना ॥ तें मानलें सुयोधना ॥ घेऊनि सेना निघाला ॥२२५॥
गायींसमवेत सुयोधन ॥ चालिला तेव्हां न लागतां क्षण ॥ मग भीष्म द्रोण आणि कर्ण इंहीं चक्रव्यूह रचियेला ॥२२६॥
नगरपंथें जाय सुयोधन ॥ तें धनंजयें लक्षिलें दुरून ॥ आतां उठेल पार्यपंचानन ॥ दुर्योधनगजावरी ॥२२७॥
ते कथा अति रसाळ ॥ ऐकोत पंडित कुशळ ॥ विराटपर्व सुरस निर्मळ ॥ सुमंगल परिसतां ॥२२८॥
श्रीमद्भीमातट विहारा ॥ ब्रह्मानंदा रुक्मिणीवरा ॥ श्रीधरवरदा अत्युदारा ॥ बोलें पुढारां कथारस ॥२२९॥
पांडवप्रताप अन्नसत्र ॥ निर्दोषान्न परम पवित्र ॥ श्रोते जेवोत क्षुधातुर ॥ कर्णद्वारेंकरोनी ॥२३०॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ विराटपर्व व्यास भारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ चौतिसाव्यांत कथियेला ॥२३१॥
इति श्री श्रीधरकृतपांडवप्रातापे विराटपर्वणि दक्षिणोत्तरगोग्रहणं नाम चतुस्त्रिंशाध्यायः ॥३४॥
श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप विराटपर्व चतुस्त्रिंशाध्याय समाप्त ॥