पांडवप्रताप - अध्याय २ रा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
संपलें अगाध सिंधुमथन ॥ ऐका सिंहावलोकनेंकरून ॥ कद्रू विनता येऊन ॥ वारू विलोकिती रवीचा ॥१॥
पाहोनि आल्या निजसदनीं ॥ कद्रू म्हणे विनते साजणी ॥ उच्चैःश्रवा कोणे वर्णी ॥ येरी म्हणे शुद्ध धवल ॥२॥
चंद्रकिरणांचा ओतिला ॥ कीं शुद्धरजताचा घडिला ॥ कीं जान्हवीनीरें धुतला ॥ दुग्धवर्ण तेजस्वी ॥३॥
कद्रू म्हणे सत्य जाण ॥ परी पुच्छ आहे कृष्णवर्ण ॥ अरुणजननी बोले वचन ॥ तुझे नयन तरळले ॥४॥
कद्रू म्हणे पुच्छ श्वेत ॥ जरी मज दाखविसी यथार्थ ॥ तरी सहस्त्र अयनेंपर्यंत ॥ दासी तुझी होईन मी ॥५॥
जरी श्यामवर्ण पुच्छ पाहीं ॥ तरी तूं दासी माझी होईं ॥ उदयीक जाऊं लवलाहीं ॥ पुच्छ पहावया वारूचें ॥६॥
रात्रीं पुत्र पाचारूनी ॥ रुदन करी कद्रू ते क्षणीं ॥ म्हणे असत्य पातकेंकरूनी ॥ विनतेनें मज मारविलें ॥७॥
तरी तुम्ही सर्वही जाऊन ॥ वारूच्या पुच्छास दंश करून ॥ करून दाखावा श्यामवर्ण ॥ दासी आमुची विनता मग ॥८॥
व्याल म्हणती तत्क्षणीं ॥ आम्हांस भस्म करील तरणी ॥ समर्थसीं  द्वंदू बांधूनी ॥ मग आम्हीं कोठें राहावें ॥९॥
कद्रू कोपली अनिवार ॥ शापशस्त्रें ताडिले विखार ॥ म्हणे तुम्हांतें सापत्न आणि वैश्वानर ॥ करितील संहार चुकेना ॥१०॥
जनमेजयाचा याग परम ॥ तेथें तुम्ही व्हाल भस्म ॥ ऐसा शाप ऐकतां उत्तम ॥ मानिता जाहला परमेष्ठी ॥११॥
सर्प हिंसक चांडाळ ॥ महादुर्मती विखार खळ ॥ वाढेल बहु त्यांचें कुळ ॥ बरें शापिलें कद्रूनें ॥१२॥
ऐकोनि मातेचा शाप देख ॥ भयभीत धांवती दंदशूक ॥ कृष्णकेश होऊनि सकळिक ॥ पुच्छीं जडले वारूच्या ॥१३॥
कद्रूनें तें जाणून ॥ विनतेस पदरीं धरून ॥ ओढिली म्हणे श्वेतवर्ण ॥ पुच्छ कोठें दाखवीं ॥१४॥
उदया येतां वासरमणी ॥ विनतेस नेलें ओढूनी ॥ पुच्छ श्यामवर्ण पाहुनी ॥ विनता वचन न बोले ॥१५॥
मग कद्रूनें ओढोनी ॥ दासी करून ठेविली सदनीं ॥ जैसी धेनु कर्दमीं जाऊनी ॥ अकस्मात गुंतली ॥१६॥
सहस्त्र वर्षें भरतां पूर्ण ॥ आपेंआप अंड उलोन ॥ प्रकटे महाराज सुपर्ण ॥ जैसा सूर्य कल्पांतींचा ॥१७॥  
किंवा प्रकटला प्रळयाग्न ॥ ब्रह्मांड उजळलें तेजेंकरून ॥ लोक भाविती प्रळय पूर्ण ॥ करिती स्तवन अपार ॥१८॥
तुझें स्मरण करितां निःशेष ॥ उतरे संसारविखार विष ॥ तुझे जे कां अनन्य दास ॥ त्यांच्या स्मरणें सर्प पळती ॥१९॥
पक्ष स्पर्शतां जगती ॥ गरुडपाचूच्या खाणी उमटती ॥ चोवीस सहस्त्र योजनें गणती ॥ दोन पक्ष दोहींकडे ॥२०॥
बिंबप्रवाळरंगाहून ॥ आरक्त चंचु चरण लोचन ॥ किरीटकुंडलें मंडित ध्यान ॥ चतुर्भुज रूप तुझें ॥२१॥
तुज भजती जे आवडीं ॥ तेचि गरुडोपासक गारोडी ॥ तुझ्या स्मरणें सर्पकोडी ॥ पळतील उठोनियां ॥२२॥
पंचाहत्तर सहस्त्र योजनें थोर ॥ एवढें तुझें दीर्घ शरीर ॥ दोनी पक्ष चोवीस सहस्त्र ॥ वेदध्वनी उमटती ॥२३॥
पूर्व उत्तर मीमांसा दोन्ही ॥ पक्षांमधून उमटती ध्वनी ॥ पक्षतेज झळकतां मेदिनी ॥ पाषाण होती दिव्य पाचू ॥२४॥
तुझें तेज अंबरीं प्रचंड ॥ करपोन जाईल बह्मांड ॥ नाभी नाभी म्हणे गरुड ॥ चिंता कांहीं करूं नका ॥२५॥
जे विष्णुभक्तिविहीन ॥ ज्यांसी नावडे स्मरण कीर्तन ॥ निंदक दुष्ट दुर्जन ॥ त्यांसी विदारीन क्षणार्धें ॥२६॥
माता पिता गुरु ब्राह्यण ॥ साधु संत हरिभक्त जाण ॥ यांसी द्वेषी जो दुर्जन ॥ त्यांसी विदारीन क्षणार्धें ॥२७॥
वेद शास्त्र पुराण ॥ करिती जे कां अप्रमाण ॥ विष्णु शिव जे निंदिती दुर्जन ॥ त्यांसी विदारीन क्षणार्धें ॥२८॥
हरिशिवप्रतिमा म्हणे पाषाण ॥ तीर्थमहिमा सांडी खंडून ॥ निंदी हरिस्वरूपें सगुण ॥ त्यांसी विदारीन क्षणार्धें ॥२९॥
म्हणोनि प्रजा हो निश्चिती ॥ सद्धावें करा भगवद्भक्ती ॥ तरी तुम्हां अहोरातीं ॥ घरटी घालून रक्षीन ॥३०॥
प्रजांचें करून समाधान ॥ अद्भुत तेज आच्छादून ॥ मातेचें घ्यावया दर्शन ॥ सर्पसदना पातला ॥३१॥
देखोनि मातेचे क्लेश ॥ परम संतापला खगेश ॥ दासीपुत्र सुपर्णास ॥ सर्प म्हणती मागें पुढें ॥३२॥
कद्रू म्हणे गरुडा पाहीं ॥ रमणकद्वीपाप्रती सर्प नेईं ॥ सुपर्णें पृष्ठीं वाहोनि लवलाहीं ॥ सर्प नेले तया स्थाना ॥३३॥
सर्पांची सत्ता देखोन ॥ म्हणे मातेस सुपर्ण ॥ तुझ्या पालटास जाण ॥ मागेल तें देईन मी ॥३४॥
विनता म्हणे कद्रूतें ॥ माझ्या पालटा माग दिव्य वस्तूतें ॥ कद्रू म्हणे मजसहित पुत्रांतें ॥ अमृतपान करवीं कां ॥३५॥
तुवां दिधलिया अमृत ॥ तत्काळचि तुज करीन मुक्त ॥ विनता गरुडासी सांगत ॥ अपेक्षित सर्पांचें ॥३६॥
बाहू पिटूनि बोले पुरुषार्थ ॥ देवांसी जिंकोनि आणितों अमृत ॥ गरुड चालिला त्वरित ॥ निषाद भक्षित समुद्रींचे ॥३७॥
भक्षिले बहुत निषादगण ॥ त्यांत सांपडला एक ब्राह्मण ॥ तो तत्काळ टाकिला उगळून ॥ श्रेष्ठवर्ण म्हणोनियां ॥३८॥
क्षुधानल नव्हें शांत ॥ कश्यप म्हणे पुत्रा ऐक त्वरित ॥ देवलोकीं सरोवर अद्भुत ॥ कूर्मकुंजर त्यांत भांडती ॥३९॥
विभावसु सुप्रतीक ॥ पूर्वी हे बंधू दोघे देख ॥ द्रव्यसंबंधें एकास एक ॥ शापून ऐसे जाहले ॥४०॥
तीन योजनें जाण ॥ दोघांचें शरीर विस्तीर्ण ॥ गरुडें तत्काळ मारून ॥ अंतरिक्षें घेऊनि जातसे ॥४१॥
जंबुवृक्षाची विशाळ ॥ शतयोजनें शाखा निर्मळ ॥ वरी बैसतां खगपाळ ॥ तंव ती शाखा मोडली ॥४२॥
विजेऐसी कडकडत ॥ गरुड विलोकून पाहात ॥ तों पानोपानीं समस्त ॥ जडले वालखिल्य येऊनी ॥४३॥
साठीसहस्त्र त्यांचा मेळा ॥ सर्व पर्णीं जडोन ठेला ॥ अंगुष्ठप्रमाण परी आगळा ॥ प्रताप त्यांचा न वर्णवे ॥४४॥
मरतील आतां ब्राह्मण ॥ गरुड उडाला शाखा घेऊन ॥ मुखीं कूर्म इभ धरोन ॥ अंतरिक्ष हिंडतसे ॥४५॥
संकटीं पडला सुत ॥ देखोन कश्यय प्रार्थीत ॥ म्हणे स्वामी भग्न शाखा त्वरित ॥ सांडून जा पूर्वस्थळा ॥४६॥
ऐकोन कश्य पाचें वचन ॥ मानसगती अवघे जण ॥ हिमाचलाप्रती जाऊन ॥ तपध्यान आरं भिती ॥४७॥
विहंगोत्तमें क्षुधाहरण ॥ केलें इभ कूर्म भक्षून ॥ कनकशाखा नेऊन ॥ हिमाद्रिशिरीं ठेविली ॥४८॥
वैनतेयबळ अगाध ॥ देखोनि इंद्राचा अपराध ॥ हा दुसरा शक्र प्रसिद्ध ॥ वालखिल्य करीत होते ॥४९॥
शौनक म्हणे सूता ॥ शक्रें काय अन्याय केला होता ॥ सूत म्हणे कश्यपें याग करितां ॥ पुत्रोत्पत्तीकारणें ॥५०॥
साठीसहस्त्र वालखिल्य जाणा ॥ समिधा आणूं चालिले वना ॥ मूर्ति अंगुष्ठप्रमाणा ॥ परम वेगें चालती ॥५१॥
शिखा यज्ञोपवीत धोत्रें ॥ चिमणींच झळकती पवित्रें ॥ परी सामर्थ्यें जयांचीं विचित्रें ॥ न गणती शक्रसूर्यांतें ॥५२॥
वेदशास्त्रचर्चा करीत ॥ एक एक दर्भकाडीसी धरीत ॥ शनैःशनैः जाती कष्टत ॥ तों गोष्पदीं उदक देखिलें ॥५३॥
पाय निसरोन अकस्मात ॥ आंत पडले विप्र समस्त ॥ बुचकळ्या देतां तेथ ॥ कासावीस जाहले ॥५४॥
जीवाचिये काकुळती ॥ एकास एक झोंबती ॥ टाळी वाजवून अमरपती ॥ हांसे विमानीं गदगदां ॥५५॥
पहा हो गोष्पदजळीं ॥ विप्र हे बुडती सकळी ॥ परी धांवोनि नये जवळी ॥ कौतुक मात्र विलोकीत ॥५६॥
मग वालखिल्य जोडिल्या हस्तीं ॥ स्तविते जाहले रमापती ॥ विश्वव्यापक सगुणमूर्ती ॥ काढीं आम्हां येथोनियां ॥५७॥
मग धांवूनि श्रीकरधर ॥ कडेसी काढिले ब्रह्मपुत्र ॥ परी इंद्र हांसला तेणें विप्र ॥ परम संताप पावले ॥५८॥
तेथेंचि आरंभिलें तप तीव्र ॥ दुसरा करूं इच्छिला प्रतिशक्र ॥ कंपायमान शचीवर ॥ शरण गेला कश्यपा ॥५९॥
मग कश्यपें येऊन ॥ स्तविले सर्व ते ब्राह्मण ॥ म्हणे मजवरी द्दष्टी देऊन ॥ कोप सोडा आतां हा ॥६०॥
तुम्हीं निर्मिला दुसरा इंद्र ॥ तरी तो आतां करा खगेंद्र ॥ वीर्यें बलसागर ॥ शक्रहून विशेष ॥६१॥
शक्रसमर्थ्य करून क्षीण ॥ त्याचा प्रताप वाढेल गहन ॥ मग विनतागर्भीं दिव्य रत्न ॥ पक्षीश्वर जन्मला ॥६२॥
द्वादश मित्र करूनि एकत्र ॥ घडिला तो सर्पामित्र ॥ जो विष्णुभक्तांचा परम मित्र ॥ ऐका चरित्र तयाचें ॥६३॥
असो पक्षवातेंकरून ॥ हडबडिलें स्वर्गभुवन ॥ शक्रास म्हणे अंगिरानंदन ॥ सावधान अमृत रक्षा ॥६४॥
गरुड देखोनियां द्दष्टीं ॥ धांवती सुरवरांच्या थाटी ॥ करिते जाहले शस्त्रवृष्टी ॥ परी न गणी सुपर्ण तो ॥६५॥
अकांत भावे निर्जरदळीं ॥ शस्त्रें सकळांचीं गिळियेलीं ॥ देवसेना विदारिली ॥ दिक्पाळ सकळ पळविले ॥६६॥
लागतां नखांचा मार ॥ शस्त्रें चूर्ण जाहलीं समग्र ॥ पाठी देऊन सत्वर ॥ पळती निर्जर त्वरेनें ॥६७॥
वीज झळके अंतराळीं ॥ तेवीं विहंगमराज तळपे दळीं ॥ अमृतकुंडाजवळी ॥ लक्षीत आला निजबळें ॥६८॥
तों तेथें ज्वाळावर्ण ॥ विझविली चंचू उदकेंकरून ॥ वायूचें करणार खंडण ॥ कर्तरीयंत्र उपडिलें ॥६९॥
रजतकलशीं सुधारस ॥ भरोनि चालिला खगेश ॥ अद्भत देखोनि श्रीनिवास ॥ धांवोनि चक्र मोकलिकें ॥७०॥
येतां देखोनि सुदर्शन ॥ गरुडें गिळिलें न लगतां क्षण ॥ ह्रदयस्थ जो कां भगवान ॥ त्याचे हातीं दीधलें ॥७१॥
सुपर्णास म्हणे नारायण ॥ माग तुज मी जाहलों प्रसन्न ॥ मग बोले विनतानंदन ॥ तूंचि मागें मज कांहीं ॥७२॥
हरि बोले सुहास्यवदन ॥ सुपर्णा तूं होईं माझें वहन ॥ गरुडें धांवोनि चरण ॥ श्रीरंगाचे वंदिले ॥७३॥
असो तो सर्पारि जाण ॥ तेथून जाहला विष्णुवाहन ॥ ईद्रही स्त्रेहें येऊन ॥ सुपर्णास भेटला ॥७४॥
इंद्र म्हणे तूं कश्यपकुमर ॥ होसी माझा तूं सहोदर ॥ अमृत पाजून विखार ॥ अमर सहसा करूं नको ॥७५॥
वैनतेय म्हणे कौतुक पाहीं ॥ सुधाघट नेतों लवलाहीं ॥ अंतरें ठेवितांच ते समयीं ॥ घेऊन येईं तुझा तूं ॥७६॥
ऐसा संकेत सांगून ॥ सर्पसदना आला सुपर्ण ॥ अमृत कुंभ दावून ॥ म्हणे स्त्रानें करा आतां ॥७७॥
गंगाजळ पुण्यरूप ॥ तेथें स्त्रान करिती सर्प ॥ सुधारसघट खगाधिप ॥ कुशमंडळीं ठेवी तेव्हां ॥७८॥
म्हणे माझी माता येथून ॥ मुक्त जाहली दासीपणापासून ॥ साक्षी धरणी सूर्यनारायण ॥ बोलो गर्जोनि अंडजप्रभू ॥७९॥
तों इंद्र अद्दश्यरूपें येऊन ॥ सुधारसघट नेला उचलोन ॥ कृतांत नेतो जैसा प्राण ॥ कोणासही न कळतां ॥८०॥
स्त्रानसंध्या करून व्याळ ॥ धांवोनि आले तेथें सकळ ॥ शोधिती सकळ कुशमंडळ ॥ न दिसे सुधारसघट कोठेंही ॥८१॥
हाहाकार करिती फणी ॥ घेती वक्षःस्थळ कपाळें बडवोनी ॥ म्हणती ठकविलें आम्हांलागुनी ॥ कपट केलें सुपर्णें ॥८२॥
अमृतघट ठेविला जेथें ॥ चाटिती सर्प दर्भांतें ॥ तों जिव्हा चिरल्या समस्तांतें ॥ दुःख जाहलें अपार ॥८३॥
हातींचा गेला सुधारस ॥ वरी जिव्हा चिरल्या विशेष ॥ सर्प द्विजिव्ह निःशेष ॥ अद्याप जन पाहती ॥८४॥
मग सत्तावीस व्याळकुळें ॥ समूळ ग्रासिलीं खगपाळें ॥ उरले ते पळाले ॥ विवरद्वारें पाताळीं ॥८५॥
स्कंधीं घेऊन विनतेसी ॥ सर्पारि गेला निजाश्रमासी ॥ विनता आणिली कश्यपापासीम ॥ ऐक्यता केली सुपुत्रें ॥८६॥
हें सुपार्णाख्यान जे पढती ॥ बहुत श्रोतयां ऐकविती ॥ त्यांस पृष्ठीं वाहोनि अंतीं ॥ गरुड नेईल वैकुंठा ॥८७॥
आणि संसारीं असतां सदा ॥ कदा न होय सर्पबाधा ॥ ऐसी व्यासवचनमर्यादा ॥ असत्य नव्हे काळत्रयीं ॥८८॥
असो शेष वासुकी सर्प सकळी ॥ तप करिती हिमाचळीं ॥ विष्णुनाभ येऊन ते काळीं ॥ पुसता जाहला तयांतें ॥८९॥
कां आरंभिलें तप घोर ॥ शेष वासुकी बोलती उत्तर ॥ चांडाळ हे परम विखार ॥ यांच्या संगें बुडालें आम्ही ॥९०॥
सुपर्णासीं सदा वैर ॥ चालविती हे विखार ॥ आणि मातृशाप अनिवार ॥ सर्पसत्रीं भस्म व्हावें ॥९१॥
म्हणोन तीव्र तपवैश्वानर ॥ त्यांतचि जाळूं आपलें शरीर ॥ मग बोले चतुर्वक्र ॥ भय मानसीं धरूं ॥ नका ॥९२॥
माथां घेऊन कुंभिनी ॥ अक्षयी राहा पातालभुवमीं ॥ हरिस्मरण करा अनुदिनीं ॥ शाप तुम्हांसी बाधेना ॥९३॥
मग सर्षपप्राय धरणी ॥ शेष घे माथां उचलुनी ॥ खल कुटिलभाव टाकुनी ॥ भगवद्भजनीं राहिला ॥९४॥
सहस्त्रफणींचा मध्यमणी ॥ त्यावरी पुष्पवत धरली धरणी ॥ परम भक्त म्हणवुनी ॥ त्यावरी पहुडे नारायण ॥९५॥
मिळोनि दुर्जन विखार ॥ एकांतीं करिती विचार ॥ म्हणती जनमेजयाचें सत्र ॥ न चले ऐसें करावें ॥९६॥
एक म्हणती प्रधान मोहून ॥ विवेक सांगून मोडावर यज्ञ ॥ एक म्हणती रात्रीं जाऊन ॥ ऋत्विजगण डंखावे ॥९७॥
होमद्र्व्य समूळीं हून ॥ नासावें गरळ घालून ॥ किंवा जनमेजयासी मारून ॥ टाकावें परीक्षितीसारखें ॥९८॥
एक म्हणती विषधारा अमोघ ॥ पाडाब्या यज्ञावरी मेघ ॥ एक म्हणती सवेग ॥ गजपूरचि बुडवावें ॥९९॥
वासुकी म्हणे ते क्षणीं ॥ दुष्ट पडतील हुताशनीं ॥ सुष्ठु रक्षील आस्तिक मुनी ॥ भविष्य असे पूर्वींचें ॥१००॥
परम सुरस भार कथा ॥ पावन होय श्रोता वक्ता ॥ शौनकादिऋषी समस्तां ॥ सूत सांगे आदरें ॥१०१॥
जो पांडवकुळीं कुलभूषण ॥ सर्व लक्षणीं विराजित पूर्ण ॥ जो परीक्षितीचा नंदन ॥ जनमेजय राजेंद्रा ॥१०२॥
विद्याप्रवीण गुणसमुद्र ॥ भारतसागरउल्हासंचद्र ॥ सुर भूसुर सप्तकर ॥ तृप्त ज्याचे निजगृहीं ॥१०३॥
कलीमाजी राज्य करून ॥ केलें कलीसी निग्रहण ॥ करी गोविप्रप्रतिपालन ॥ प्रजाजन सुखरूप ॥१०४॥
षोडशवर्षें विराजित ॥ सभेसी बैसला नृपनाथ ॥ अमात्य हस्त जोडून समस्त ॥ उभे तिष्ठत निजस्थानीं ॥१०५॥
सभा घनवटळी पूर्ण ॥ पुढें गर्जती बंदीजन ॥ तों सर्वांकडे पाहून ॥ जनमेजय बोलत ॥१०६॥
माझा पिता अभिमन्यु नंदन ॥ अल्पवयींच कां त्यास मरण ॥ वर्तलें तें सर्व कारण ॥ श्रुत पूर्ण मज करावें ॥१०७॥
अमात्य जाहले सद्नदित ॥ नृपास आले अश्रुपात ॥ सभा राहिली निवांत ॥ प्रधान सांगे वर्तलें तें ॥१०८॥
पांडव निजधामा गेलियावरी ॥ कली सुटला उर्वीवरी ॥ परीक्षिती नृप राज्य करी ॥ कुंजर पुरीं तेधवां ॥१०९॥
तो कुरुकुलावतंस नृपती ॥ पवित्र राजा परीक्षिती ॥ राज्यामाजी बहुत नीती ॥ धर्माऐसी चालवीत ॥११०॥
मृगयाव्याजेंकरूनी ॥ चतुरंगसेनादळ घेऊनी ॥ हिंडतां घोर काननीं ॥ सायक लावुनी शरासना ॥१११॥
तों दूर देखिला कुरंग ॥ सायकें विंधिला सवेग ॥ घायाळ पळत तो वेगें मृग ॥ पाठीं धांवे नृपती तो ॥११२॥
आंगीं भेदला असतां मार्गण ॥ घोर कांतार लंघी हरिण ॥ राजा पाठीसीं धांवतां शीणा ॥ बहुसाला पावला ॥११३॥
राव परम तृषाक्रांत ॥ तों गोपाळ देखिले बहुत ॥ नाना विनोद करीत ॥ जाहले उन्मत्त दुग्धपानें ॥११४॥
त्यांसी नृप पुसे जीवन ॥ भरोनि आणिती दुग्धद्रोण ॥ गोप म्हणती करीं पयःपान ॥ परी तें नेघे सर्वथा ॥११५॥
महापर्वताचे दरीमधून ॥ मृग गेला चुकावून ॥ भोंवता पाहे अभिमन्युनंदन ॥ तों ऋषिआश्रम देखिला ॥११६॥
तंव तया आश्रमांत ॥ शमीक ऋषि बैसला ध्यानस्थ ॥ तयास परीक्षिती पुसत ॥ कुरंग गेला या वाटे ॥११७॥
तंव तो समाधिसुखें तल्लीन ॥ दारुप्रतिमा जेवीं रहिताप्राण ॥ राव विषाद पावोन ॥ म्हणेग गर्वें न बोले ॥११८॥
विनाशकाळीं बुद्धि विपरीत ॥ अविद्या आठवली मनांत ॥ ईश्वरी माया अद्भुत ॥ पूर्वकर्म सुटेना ॥११९॥
मृत उरग होता पडला ॥ धनुष्यकोटीनें उचलिला ॥ कंठीं ऋषीच्या घातला ॥ नेणवे त्याला कांहीं तें ॥१२०॥
परम सज्ञान चतुर ॥ विवेकसमुद्रींचा पोहणार ॥ बहुतांस सांगे नीतिशास्त्र ॥ तो कुबुद्धिकूपीं पडियेला ॥१२१॥
परम पुण्यवंत परीक्षिती ॥ परी कर्माची गहन गती ॥ घोर अनर्थ करून नृपती ॥ कुंजर पुरा प्रती गेला ॥१२२॥
तंव तें सर्पशरीर घाणत ॥ दुर्गंधी सुटली अरण्यांत ॥ पिपीलिका आंगास झोंबत ॥ सावचित्त शमीक नोहे ॥१२३॥
ऋषि जाती आश्रमावरून ॥ कंटाळती उरग देखोन ॥ त्याचा पुत्र श्रृंगी तपोधन ॥ ब्रह्मदर्शना गेला होता ॥१२४॥
मागें रायें य़ेऊन वनीं ॥ करून गेला दुष्ट करणी ॥ तें नेणून सर्व ब्राह्मणीं ॥ कंटाळती आश्रमातें ॥१२५॥
नित्यनेम सारोन आश्रमा येत ॥ तों स्वाध्यायी भेटले बहुत ॥ म्हणती पिता तुझा ध्यानस्थ ॥ मृतसर्प गळां त्याचे ॥१२६॥
तो वेगें आश्रमासी आला ॥ मृतसर्प गळां देखिला ॥ परम क्षोभ पावला ॥ जेवीं कल्पांतीं व्योमकेश ॥१२७॥
अनुचित कर्म करून निश्चिती ॥ गेला नागपुरा परीक्षिती ॥ सर्व कळलें तयाप्रती ॥ ऋध चित्तीं न समाये ॥१२८॥
हातीं घेऊनि सलिल ॥ शापशस्त्र सोडिलें सबळ ॥ जें हरि हर देवपाळ ॥ असत्य करूं न शकती ॥१२९॥
आजपासून सातवे दिनीं पूर्ण ॥ तक्षकदंशें पावेला मरण ॥ मग मृत सर्प काढून ॥ अंग क्षालन करी उदकें ॥१३०॥
बाप रे नकळे होणार ॥ ऋधें शापिला नृपवर ॥ सावध जाहला शमीक ऋषीश्वर ॥ पुढें पुत्र देखिला ॥१३१॥
न सांगतां कळला समाचार ॥ शापिला कुरु कुलदिवाकर ॥ क्षमाशील तो योगीश्वर ॥ श्रृंगीप्रती बोलतसे ॥१३२॥
म्हणे अहा कर्म निंद्य केलें ॥ राजहिंसा जोडिली बळें ॥ त्या रायाचेनि स्त्रेहमेळें ॥ या वनीं सुखी राहतों ॥१३३॥
प्रजापाळक पवित्र ॥ पांडवकुळीं तेवढाच उरला ॥ आहा अविवेकें अनर्थ केला ॥ राजा शापिला परीक्षिती ॥१३४॥
भूसुरां पाळी भूपती ॥ तेणें यज्ञायागादि कर्में चालती ॥ मग संतोषोनि सुरपती ॥ पर्जन्य पाडी समयोचित ॥१३५॥
तेणें सर्वोंषधी पिकून ॥ सुख पावती सकळ जन ॥ गाईंस होय तृण जीवन ॥ हा धर्म राजयाचा ॥१३६॥
शमीक विचारी चित्तीं ॥ शाप न टळे कल्पांतीं ॥ श्रृंगी म्हणे कर्मगती ॥ न टळे निश्चिती तत्त्वतां ॥१३७॥
मग गौरमुखनाम शिष्य ते वेळे ॥ शमीकें त्यास आज्ञापिलें ॥ रायासी सावध करीं वहिलें ॥ शाप न टळे कल्पांतीं ॥१३८॥
मग तो गौरमुख ब्राह्मण ॥ परीक्षितीपाशीं येऊन ॥ कांहीं न देतां आशीर्वचन ॥ मौनेंकरून उगाचि ॥१३९॥
मग नरेश्वरें नमून ॥ केलें गौरमुखाचें पूजन ॥ तो म्हणे राया कर्म गहन ॥ वनीं करून आलासी ॥१४०॥
शमीक ऋषि पुण्यात्मा ॥ जो कमलोद्भवाची प्रतिमा ॥ तो बोलिला वचनें नृपसत्तमा ॥ तींच तुजला समर्पितों ॥१४१॥
मृगयानंदें येऊनि वनीं ॥ गेलास कंठीं मृतसर्प घालूनी ॥ तें मम पुत्रें देखोनी ॥ पर्म क्षोभ पावला ॥१४२॥
शापकुठारें परम तीक्ष्ण ॥ आयुष्यतरु छेदिला मूळींहून ॥ जीं ऐकतां वचनें अवर्षण ॥ होय सर्व सुखाचें ॥१४३॥
सप्त दिवस होतां पूर्ण ॥ तक्षक दंश करील येऊन ॥ तत्काळ जाशी भस्म होऊन ॥ मरीचिनंदनसदना प्रती ॥१४४॥
शक्र शिव कमलासन ॥ अन्यथा न करी त्याचें वचन ॥ सावध होईं येथून ॥ करीं यत्न बहुसाल ॥१४५॥
तक्षकविषहरणार्थ ॥ उपाय करीं अत्यद्भुत ॥ ऊठ पळें पळें मृत्यु सत्य ॥ जवळ आला येथूनी ॥१४६॥
गौरमुख हें सांगोन ॥ निघतां नृपें धरिलें चरण ॥ म्हणे सांग शमीका जाऊन ॥ मी अन्यायी सर्वखें ॥१४७॥
माझा अपराध प्रचंड ॥ त्याहून करा विशेष दंड ॥ दुष्कृतकर्म गहन प्रचंड ॥ न सुटे भोगिल्यावीण पैं ॥१४८॥
शमीकचरणीं माझें भाळ ॥ सांग ठेविलें मीं सहस्त्र वेळ ॥ परत्रीं तरी दोषमूळ ॥ मज झगटूं नेदीं तूं ॥१४९॥
असो बोळवून गौर मुखा ॥ पाचारी अमात्य प्रजा सकळिका ॥ जाहलें कर्म तें सर्व देखा ॥ श्रुत केलें समस्तां ॥१५०॥
टाकावया श्वासोच्छास ॥ यावरी नाहीं अवकाश ॥ कोणे तीर्थीं करूं वास ॥ कोण सत्पुरुष भेटेल ॥१५१॥
कोठें देव होईल प्रकट ॥ नाशील हें एवढें अरिष्ट ॥ करील स्वरूप साक्षात्कार स्पष्ट ॥ ऐसा श्रेष्ठ गुरु कोठें ॥१५२॥
तक्षकविष उतरी ॥ ऐसा कोठें धन्वंतरी ॥ स्त्रानें अज्ञान जाय दूरी ॥ ऐसें तीर्थ कोठें असे ॥१५३॥
वारी मृत्युभय नेटें ॥ ऐसा सोयरा आहे कोठें ॥ हे राज्यविलास मोठे ॥ मज कासया सांग पां ॥१५४॥
हडबडून राव उठिला ॥ म्हणे तक्षक आला रे आला ॥ मज संतचरणीं घाला ॥ तों तेथें प्रकटला नारद ॥१५५॥
नृपें नारदाचे चरण धरिले ॥ म्हणे गुरुवर्या आयुष्य सरलें ॥ सातां दिवसां मरण आलें ॥ सार्थक केलें जाय कैसें ॥१५६॥
व्यास वाल्मीकि महापुरुष ॥ ध्रुव प्रर्‍हाद ज्याचे शिष्य ॥ तो नारद बोलिला सारांश ॥ गोष्टी ऐकें नृपश्रेष्ठा ॥१५७॥
व्यासपुत्र शुक जाण ॥ जो योगियांमाजी चूडारत्न ॥ त्याच्या मुखेंकरून ॥ श्रीभागवत श्रवण करीं ॥१५८॥
ऐक नृपते सावधान ॥ पूर्वीं राजा खद्वांग जाण ॥ तेणें तीन मुहूर्तीं सार्थक करून ॥ हरिपद पूर्ण पावला ॥१५९॥
सात दिवसपर्यंत ॥ तुज अवकाश आहे निश्चित ॥ उपाय हाचि यथार्थ ॥ भागवत परिसें कां ॥१६०॥
नारद गेला सांगोन ॥ रायें केलें शुकाचें स्मरण ॥ तत्काळ उभा ठाकला येऊन ॥ देदीप्यमान दयाळू ॥१६१॥
षोडश वर्षी विराजित ॥ ज्याच्या तेजासी उणा आदित्य ॥ ज्याचे स्वरूपावरून मन्मथ ॥ ओंवाळून टाकावा ॥१६२॥
सुधापान करिती निर्जर ॥ त्याहून शुकाचें शरीर सुंदर ॥ सुहास्यवदन आकर्ण नेत्र ॥ जटाभार मस्तकीं ॥१६३॥
विभूति चर्चूनि सुंदर ॥ विराजे गौरवर्ण कलेवर ॥ द्दढ कौपीन पंचशर ॥ जेणें तोडरीं घातला ॥१६४॥
मोह भ्रम क्रोध काम ॥ जेणें जाळोनि केलें भस्म ॥ रंभेनें छळिलें होऊन सकाम ॥ न चळे मन तत्त्वतां ॥१६५॥
तो प्रकटला महाराज शुक ॥ कक्षेस भागवतपुस्तक ॥ देखोनि परीक्षिती नृपनायक ॥ भाल ठेवी शुकचरणीं ॥१६६॥
स्वामी शुका व्यासनंदना ॥ तोडीं वेगें संसारबंधना ॥ पुढती मिठी घालोनि चरणा ॥ प्रेमभरें स्फुंदत ॥१६७॥
मग बोले व्यससुत ॥ सर्पभयें तूं अतिव्याप्त ॥ क्षणक्षणां दचकसी यथार्थ ॥ सर्प सर्प म्हणवूनी ॥१६८॥
तुझें मन नाहीं स्थिर ॥ कैसा होसी श्रवणीं सादर ॥ मग परीक्षिति राजेंद्र ॥ स्थल पाहे श्रवणातें ॥१६९॥
गगनचुंबित लोहस्तंभ ॥ त्यावरी द्दढ गृह निर्मिलें स्वयंभ ॥ त्यांत बैसविला राव सुप्रभ ॥ जेवीं मित्र उदयाचलीं ॥१७०॥
ह्रदयीं रक्षिजे जैसा प्राण ॥ कृपण जतन करी जैसें धन ॥ तैसें रक्षिलें मन ॥ हरिचरणीं आवडीं ॥१७१॥
स्तंभाभोंवत्या निर्धारीं ॥ बैसल्या ऋषी श्वरांच्या हारी ॥ जैसे मान ससरोवरीं ॥ राजहंस विराजती ॥१७२॥
नाना यंत्र मंत्र मणी ॥ स्तंभीं बांधिती आणूनी ॥ सुपर्णसूक्तेकरूनी ॥ द्विज जप करिताती ॥१७३॥
नाना अनुष्ठानें पुरश्चरण ॥ महामंत्र जपती ब्राह्मण ॥ सेना सन्निध करून ॥ प्रधान रक्षिती भोंवतीं ॥१७४॥
त्या गृहामाजी शुक परीक्षिती ॥ बैसले जैसे शक्र वाचस्पती ॥ शुक म्हणे धरणीपती ॥ न करीं खंती भवभयाची ॥१७५॥
अठरा सहस्त्र दिव्यग्रंथ ॥ विष्णुलीला श्रीभागवत ॥ शुकमुखें श्रवण करीत ॥ नृपनाथ परीक्षिती ॥१७६॥
राजेंद्र बैसतां श्रवणीं ॥ प्रधानासी बोला वूनी ॥ म्हणे धन्वंतरी शोधूनी ॥ अवनीवरी काढावा ॥१७७॥
वाराणसी विश्वनाथनगरी ॥ तेथें असे महा ध्वंतरी ॥ द्रव्य मागेल तें घरीं ॥ देऊनि येथें आणावा ॥१७८॥
यावरी द्वादशस्कंध भागवत ॥ सत्यवतीसुतसुत सांगत ॥ सप्रेम राजा ऐकत ॥ भवभय समस्त विसरला ॥१७९॥
तक्षकभयें अत्य़ंत ॥ गोष्ट प्रकटली देशांत ॥ सकल राजे सुह्र्द आप्त ॥ येते जाहले पहावया ॥१८०॥
परस्परें ऐकतां समाचार ॥ धन्वंतरी कश्यपनामा विप्र ॥ तो गजपुरास येतां सत्वर ॥ तक्षक मार्गीं भेटला ॥१८१॥
विप्ररूप धरूनी ॥ तक्षक पुसे त्यालागूनी ॥ बहुत त्वरें धांवसी वनीं ॥ कोठें जातोस सांग पां ॥१८२॥
तो म्हणे परीक्षिति महाराज ॥ पांडवकुलीं विजयध्वज ॥ त्यास तक्षक दंश करितां सहज ॥ मी उतरीन क्षणार्धें ॥१८३॥
तक्षक म्हणे कश्यपासी ॥ मीच ग्रासूं जातों नृपासी ॥ तुझी मंत्रविद्या कैसी ॥ दाखवीं आतां तत्वतां ॥१८४॥
तेथें एक सरोवर भरला ॥ तीरीं न्यग्रोधवृक्ष वाढला ॥ वरी एक द्विज चढला ॥ पत्रें तोडी वृक्षाचीं ॥१८५॥
तक्षक धांवें क्रोधेंकरूनी ॥ वृक्ष दंशिला निजदशनीं ॥ तत्काळ कोळसे होऊनी ॥ विप्रासहित दग्ध जाहला ॥१८६॥
कश्यपें तैसेंच ते क्षणीं ॥ सरोवरींचें उदक मंत्रूनी ॥ शिंपितांचि टवटवोनी ॥ वट मागुती विस्तारला ॥१८७॥
विप्र तैसाच पत्रें तोडीत ॥ मग त्यास तक्षक म्हणत ॥ धन्य तुझा सद्नुरु समर्थ ॥ ऐसा मंत्र दीधला ॥१८८॥
तूं जातोस उतरावयासी ॥ शृंगीचें वचन ॥ असत्य करिसी ॥ माझ्या प्रतापा उणें आणिसी ॥ जाय वेगेंसीं माघारा ॥१८९॥
तो म्हणे नृप देईल धन ॥ मी पीडिलों दारिद्येंकरून ॥ तक्षक म्हणे त्याचे शतगुण ॥ द्रव्य देईन तुजलागीं ॥१९०॥
भूमींतील विवर उघडिलें ॥ तक्षकें अपार द्रव्य काढिलें ॥ सेवकांचे मस्तकीं दिधलें ॥ पठविलें गृहा त्याच्या ॥१९१॥
असो कश्यप मागें परतविला ॥ लांच देऊन न येसा केला ॥ तक्षक तेथून निघाला ॥ गुप्त आला गजपुरासी ॥१९२॥
तों सप्तम दिवसाचे आंत ॥ संपत आलें श्रीभागवत ॥ सप्रेम परीक्षिति ऐकत ॥ क्षालन होत महात्पापां ॥१९३॥
जप तप विप्र करीत ॥ देखोनियां तक्षक हांसत ॥ ऋषिवचन असत्य ॥ याचेनि केवीं होय पां ॥१९४॥
तक्षकें पाठविले ब्राह्मण ॥ कापटयवेषी विखार पूर्ण ॥ अस्ता जातां सूर्यनारायण ॥ वेळ साधून चालिले ॥१९५॥
पुष्पें फळें घेऊन ॥ चालिले राजदर्शना ब्राह्मण ॥ विशालरूप आच्छादून ॥ तक्षक सूक्ष्म जाहला ॥१९६॥
सान कीटक होऊन ॥ फलगर्भींरिघाला दुर्जन ॥ घ्यावया नृपाचा प्राण ॥ जात लपोन दुरात्मा ॥१९७॥
कक्षेस घेऊन पाश ॥ मैंद जैसे आले यात्रेस ॥ तैसे विप्रवेषें वेदघोष ॥ करीत सर्प चालिले ॥१९८॥
नृपास जाणविती प्रधान ॥ तपोवनाहूनि आले ब्राह्मण ॥ येऊं द्या म्हणे उत्तरानंदन ॥ द्विज जीवन आमुचें ॥१९९॥
रायें ब्राह्मण नमस्कारिले ॥ इतुक्यांत श्रीभागवत संपलें ॥ नृपें शुकास पूजिलें ॥ अंतर्धान पावला तो ॥२००॥
सुवासिक पक्क फलें विविध ॥ विप्र रायास देती प्रसाद ॥ नृपें सकलांस देऊन शुद्ध ॥ आपुला भाग घेतला ॥२०१॥
पूर्वकर्माचें गहन बल ॥ ज्यामाजी होता तक्षक खल ॥ तें राजविभागा आलें फल ॥ अंतकालसमयासी ॥२०२॥
सकल विप्र पूजिले तये क्षणीं ॥ द्विज प्रार्थिती प्रीतीकरूनी ॥ राया हें फल घेऊनी ॥ मुखामाजी ॥ घालीं कां ॥२०३॥
रायें फल उकलिलें ते वेळीं ॥ तों आंतून निघाली आरक्त अळी ॥ परीक्षितीनें सकळांस दाविली ॥ म्हणे वेळ टळली मरणाची ॥२०४॥
अळी निघाली ये वेळे ॥ इतुकेन आमुचें मरण टळलें ॥ आळीस सहज ग्रीवेवरी ठेविलें ॥ तों तक्षकें धरिलें विशाल रूप ॥२०५॥
आरक्तवर्ण फणिमंड्ळ ॥ धुधुःकारासरिसे भडकले ज्वाळ ॥ भयानक रसना विशाळ ॥ कडकडून दंश केला ॥२०६॥
मुखींच्या ज्वाला गगनीं जाती ॥ ग्रीवास्थालीं वेष्टिला नृपती ॥ सेवक आणि द्विज पळती ॥ उडया टाकूनि चहूंकडे ॥२०७॥
त्या लोकगृहासमवेत ॥ राजा भस्म जाहला तेथ ॥ गजपुरीं एकचि आकान्त ॥ नोळखती कोणा कोणी ॥२०८॥
लोक पळती ग्राम सोदून ॥ प्रळय वर्तला दारुण ॥ गुणिया लांच देऊन ॥ परतविला चांडाळें ॥२०९॥
वटवृक्षीं होता जो ब्राह्मण ॥ तेणें हें सांगितलें वर्तमान ॥ ब्रह्मशाप परम दारुण ॥ घेतला प्राण परीक्षितीचा ॥२१०॥
योग्ययोग्य असो ब्राह्मण ॥ परी सहसा न करावें छळण ॥ घडे तरी पूजावा प्रीतींकरून ॥ न घडे तरी न निंदिजे ॥२११॥
ब्रह्मशाप दुर्धर देख ॥ परिक्षिती पावला ॥ विष्णुलोक ॥ मग ऋषि अमात्य सकळिक ॥ जनमेजया स्थापिती तूतें ॥२१२॥
ऐसें हें पूर्वकथन ॥ प्रधानीं सांगितलें संपूर्ण ॥ राजा नेत्रांसी वस्त्र लावून ॥ करी रोदन पितयालागीं ॥२१३॥
सभा जाहली सद्नदित ॥ प्रजेस गहिंवर न धरवत ॥ नेत्रीं अश्रुधारा स्फुंदत ॥ काय बोलत ते वेळां ॥२१४॥
व्यर्थ गेला पुत्रधर्म माझा ॥ अहा परीक्षिती कुरुकुलध्वजा ॥ चांडाळें तक्षकें प्राण तुझा ॥ एकाएकीं घेतला ॥२१५॥
सात दिवस उपोषण ॥ करूं दिल्हें नाहीं उदकपान ॥ अवचितां घेतला प्राण ॥ महादुर्जनें तक्षकें ॥२१६॥
मध्येंच लांच देऊनि प्रबळ ॥ गुणिया परतविला तत्काळ ॥ परम पाणी दुष्ट खळ ॥ करीन निर्मूल कुल त्याचें ॥२१७॥
ह्र्दय हस्तें पिटून ॥ म्हणे देहत्याग करीन ॥ किंवा तक्ष काचा प्राण ॥ घेईन आतां निर्धारें ॥२१८॥
सूड घेईन पितयाचा ॥ निर्वंश करीन तक्षकाचा ॥ समुदाय मेळ विला ऋषींचा ॥ सर्पसत्र आरंभिलें ॥२१९॥
सर्प संहारावे समस्त ॥ उत्तंक ऋषीचें मनोगत ॥ ते गोष्टीस साह्य त्वरित ॥ रुरु जाहला तेधवां ॥२२०॥
राव श्वासोच्छवास टाकीत ॥ दशन बिंबाधरीं रोंवीत ॥ क्रोध नाटोपे हस्त चुरीत ॥ नयन आरक्त जाहले ॥२२१॥
कुशल जाणते मंत्र तीक्ष्ण ॥ ते अविलंबें आण विले ब्राह्मण ॥ जे मंत्रोच्चार करितां पूर्ण ॥ सर्पांच्या थाटी भस्म होती ॥२२२॥
गरुडास्त्रमंत्रो पासक ॥ तीच गारुडी विद्या सम्यक ॥ कोटींच्या कोटी अही सकळिक ॥ भस्मकर्ते क्षणार्धें ॥२२३॥
विप्र म्हणती भूभुजनायका ॥ पितृभक्त होसी निका ॥ सर्प भस्म करितां देखा ॥ त्रिभुवनीं कीर्ति गाजेल ॥२२४॥
राव लागे विप्रचरणीं ॥ आतां करून दाखवा करणी ॥ तक्षका आठवतां माझे मनीं ॥ प्राण व्याकुळ होताती ॥२२५॥
अवश्य म्हणूनियां भूसुर ॥ सामुग्री सिद्ध केली समग्र ॥ गौड मल्याळ देश आंध्र ॥ तेथींचे विप्र पातले ॥२२६॥
ज्यांचिया विद्यासामर्थें ॥ आवाहन करितां मंत्र दैवतें ॥ उभीं ठाकती येऊनि तेथें ॥ यज्ञकुंडाजवळी पैं ॥२२७॥
सकल तीर्थी राहाणार द्विज ॥ सप्तपुर्‍यांमाजील सतेज ॥ सर्पसत्रीं महाराज ॥ नृपें आदरें आणिले ॥२२८॥
अथर्वणवेदींचे ब्राह्मण ॥ कृष्णवस्त्रें परिधान ॥ कृष्णांबरेंच प्रावरण ॥ आरक्त नयन होमधूम्रें ॥२२९॥
ज्यांचा पेटला क्रोधाग्न ॥ ब्रह्मांड जाळितील न लगतां क्षण ॥ क्षणें इंद्रपद हिरोन ॥ रंकासही देतील ॥२३०॥
कुंड वेदिका मंडप सत्वर ॥ करिती चतुर सूत्राधार ॥ हवनसामग्री समग्र ॥ सिद्धू करून ठेविली ॥३३१॥
अतींद्रियद्र्ष्टे ब्राह्मण ॥ ज्यांस भूतभविष्यज्ञान ॥ म्हणती सिद्धी न पावे यज्ञ ॥ होईल खंडन शेवटीं ॥३३२॥
आग्रह करील एक ब्राह्मण ॥ पूर्णाहुति होऊं नेदी पूर्ण ॥ जनमेजय क्रोधायमान ॥ भरीं भरला नाटोपे ॥३३३॥
शौनकादिक श्रोतेजन ॥ सूताप्रती करिती प्रश्न ॥ मख खंडील जो ब्राह्मण ॥ त्याचें कथन सांगें पां ॥३३४॥
सूत म्हणे तो आस्तिक ॥ परम तपस्वी दुसरा अर्क ॥ सर्पकुलांचा रक्षक ॥ कथानक ऐका त्याचें ॥३३५॥
परम तपस्वी जरत्कार ॥ हिंडत असतां वनांतर ॥ कूपगर्तेंत आपुले पितर ॥ अधोवदन देखत ॥३३६॥
त्यांसी पुसे तुम्ही कोण ॥ तंव ते करिते जाहले रोदन ॥ आम्ही तुझे पितृगण ॥ वंशखंडण केलें तुवां ॥३३७॥
तूं स्त्री करून आधीं ॥ करीं वंशवल्लीची वृद्धी ॥ तेणें आम्हां ब्रह्मपदीं ॥ ठाव देईल अब्जज ॥३३८॥
जरत्करू म्हणे ते क्षणीं ॥ माझिया नामाची मिळेल तरुणी ॥ तरीच गृहस्थाश्रमीं वर्तूनी ॥ वंशवृद्धि करीन ॥३३९॥
करीत पृथ्वीपर्यट्न ॥ ठायीं ठायीं बोले गर्जून ॥ माझ्या नामाची स्त्री आणून ॥ भिक्षेलागीं द्या कोणी ॥२४०॥
मी वृद्ध शक्तिक्षीण ॥ माझ्यानें न देववे अशन वसन ॥ आज्ञा भंगितां टाकून ॥ जाईन तिजला क्षणार्धें ॥२४१॥
ऐसें ऐकतां वचन ॥ हांसती देशोदेशींचे जन ॥ कोणी न देत प्रतिवचन ॥ तामसी ब्राह्मण देखोनियां ॥२४२॥
स्वर्ग मृत्यु अष्टलोकपाल ॥ जरत्करें शोधिले सकल ॥ मग गर्तेपाशीं येऊन तत्काळ ॥ गर्जोन सांगे पितरांतें ॥२४३॥
तुमचे गांठीं पुण्य असेल ॥ तरी संकल्प हा होईल सफल ॥ कन्यादान कोणी करील ॥ मन्नामक वधूचें ॥२४४॥
पातालास गेला ब्राह्मण ॥ हांक फोडी आक्रोशे करून ॥ ते नय्नद्वारें करिती श्रवण ॥ चक्षुःश्रवे सर्वही ॥२४५॥
बाह्यणाचें वृत्त सकळिक ॥ वासुकीस सांगती दंदशूक ॥ भविष्य जाणोनि अहिनायक ॥ अनुजा आपुली जरत्करी ॥२४६॥
तेथें आणिली श्रृंगारुनी ॥ म्हणे हे माझी कनिष्ठ भगिनी ॥ दुसरी इंदिरा लावण्याखाणी ॥ धर्मपत्नी कराहो ॥२४७॥
जरत्कारू म्हणे तत्त्वतां ॥ तुम्हां समर्थांची हे दुहिता ॥ स्वरूप श्रृंगार पाहातां ॥ उर्वशी रंभा दासी ॥ पैं ॥२४८॥
नम्र असावें मृदु वचन ॥ बोलोन हरावें माझें मन ॥ आज्ञा भंगितां जाईन टाकून ॥ अनुमान कांहीं न करितां ॥२४९॥
हे जातीची पद्मीण शुद्ध ॥ सुवासें वेधले मिलिंद ॥ इचें पाहतां वदनारविंद ॥ मीनकेतन भुले पैं ॥२५०॥
महेरीचें बल दावून ॥ भ्रतारास मानिती जैसें तृण ॥ कीं वनींचें मर्कट जाण ॥ धरून आणूनि नाचविती ॥२५१॥
वासुकी म्हणे ऋषीलागूनी ॥ तैसी नव्हे माझी भगिनी ॥ रूपवती चातुर्यखाणी ॥ पतिभजनीं सादर ॥२५२॥
चीरभूषणें सर्व संपदा ॥ तीस मी पुरवीन सर्वदा ॥ होऊं नेदीं कांहीं आपदा ॥ अंगिकारा स्वामी ही ॥२५३॥
मग यथासांग लाविलें लग्न ॥ चार दिवस संपादून ॥ जरत्कारीस संगें घेऊन ॥ आश्रमा आला आपुलिया ॥२५४॥
सर्प सेवा करिती अनुदिन ॥ बांधोन दिधलें सुवर्णसदन ॥ सकल संपत्ति आणून ॥ राजभोग समर्पिती ॥२५५॥
नित्यनैमित्तिक कर्में समस्त ॥ अन्नसत्र नित्य चालवीत ॥ अतिथिपूजनें दानें देत ॥ पतीचें अनुमत जाणूनी ॥२५६॥
ऐसा काल क्रमीत बहुत ॥ जरत्करीस गर्भ राहात ॥ जैसा सूर्य दीप्तिमंत ॥ तैसा उदरांत पुत्र वसे ॥२५७॥
गर्भ राहिला उदरीं ॥ हें नेणेचि जरत्कारी ॥ तों कोणे एके अवसरीं ॥ नित्यकर्म सारूनियां ॥२५८॥
निद्रेनें व्यापिला जरत्कार ॥ तिचे मांडीवरी ठेवी शिर ॥ निद्रिस्थ जाहाला ऋषीश्वर ॥ तों दिनकर मावळला ॥२५९॥
मनीं विचारी ऋषिललना ॥ आदित्य जातो अस्तमाना ॥ संध्याहोमकाल जाणा ॥ टळतां ऋषि कोपेल ॥२६०॥
जागें करितां कोपेल तत्क्षणीं ॥ न करितां सत्कर्मा होईल हानी ॥ मनीं विचारी नागभगिनी ॥ दोष सामान्य थोर कोण ॥२६१॥
निद्रा घेइजेल रजनींत ॥ परी सत्कर्म भंगें प्रायश्चित ॥ मग चरण चुरीत बोलत ॥ गेला आदित्य अस्तमाना ॥२६२॥
म्हणे होम देऊन ये क्षणीं ॥ मग पहुडावें सुखशयनीं ॥ ऐसें ऐकतां क्रोधेंकरूनी ॥ जरत्करू ऊठिला ॥२६३॥
तुझे अंकीं पडतां भार ॥ कष्टी जाहलीस तूं सुकुमार ॥ वृद्ध देखोन भ्रतार ॥ हेलना गर्वें करिसी तूं ॥२६४॥
माझी आज्ञा न होतां पूर्ण ॥ सूर्य केवीं पावेल अस्तमान ॥ मी न देतां अर्घ्यदान ॥ अग्निसेवन यथाविधी ॥२६५॥
क्षण एक धरून धीर ॥ पहावा होता चमत्कार ॥ कैसा मावळता दिनकर ॥ जरत्कारु न ऊठतां ॥२६६॥
मी वृद्ध देखतां नयनीं ॥ हेलना करिसी तूं सर्पिणी ॥ आतां नांदें बंधुसदनीं ॥ नष्टकर्में यथार्थ ॥२६७॥
जरत्कारु चालिला उठोनी ॥ पाठीं धांवे नागभगिनी ॥ द्दढ धरिले पाय दोन्ही ॥ अश्रु नयनीं वाहती ॥२६८॥
म्हणे आग्रह करिसी पापिणी ॥ तरी भस्म करीन शापूनी ॥ थरथरां कांपे कामिनी ॥ भयेंकरूनि न बोले ॥२६९॥
सर्प ठायीं ठायीं दडती ॥ भयें समोर कोणी न येती ॥ भगिनीचे चरण धरिती ॥ शांतवीं पति आपुला ॥२७०॥
त्वरें जात जरत्कार ॥ पाठीं धांवे सुकुमार ॥ म्हणे महाराज तुम्ही सत्त्वसमुद्र ॥ माझा त्याग न करावा ॥२७१॥
सुकुमार ते कामिनी ॥ अडखळोन पडे धरणीं ॥ पद्मीण ते पद्मलोचनी ॥ बाहू उभारोनि हांक देत ॥२७२॥
सांडूनियाम ललना ॥ न जावें हो तपोधना ॥ मज वधून याच क्षणा ॥ ऋषिवर्या जाइंजे ॥२७३॥
तुमचे सुकुमार चरण ॥ मी आपुले केशीं झाडीन ॥ एवढा अन्याय क्षमा करून ॥ पोटीं घालीं ऋषिवर्या ॥२७४॥
कांहीं मी कापटय नेणें ॥ बोलिल्यें आज भोळेपणें ॥ सर्वज्ञें विचारून पाहाणें ॥ क्षमा करणें अन्याय हा ॥२७५॥
मागें पाहे जरत्कार ॥ तों पाठीसीं धांवे सुकुमार ॥ ह्रदयीं दाटला गहिंवर ॥ सजल नेत्र जाहले ॥२७६॥
जवळ येतां जरत्कारी ॥ म्हणे तूं जाईं माघारी ॥ येरी म्हणे ते अवसरीं ॥ वचन ऐका महाराज ॥२७७॥
पुत्रफल नाहीं पूर्ण ॥ कैसे उद्धरतील पितृगण ॥ माझे बंधु सर्प जाण ॥ निराशा त्यांची जाहली ॥२७८॥
आज्ञा भांगिली म्हणून ॥ कद्रूनें शापिले संपूर्ण ॥ म्हणे सकुल भस्म होऊन ॥ जा रे तुम्ही दुर्जन हो ॥२७९॥
जनमेजयाचे सत्रीं परम ॥ अवघे उरग होतील भस्म ॥ त्यांत किंचित्स्वस्तिक्षेत ॥ राहावे नेम एक असे ॥२८०॥
माझे जठरसत्पात्रीं जाण ॥ स्वामी तूं करिशील वीर्यदान ॥ तो पुत्र होतां निर्माण ॥ सर्पकुलें रक्षील ॥२८१॥
ऐसें बोलतां जरत्कारी ॥ ऋषि म्हणे तूं अवधारीं ॥ तुझें गर्भशुक्तिकेमाझारीं ॥ मुक्ताफल पुत्र आहे ॥२८२॥
नास्तिक नाहीं आस्तिक ॥ पुत्र होईल जैसा अर्क ॥ जेवीं वसिष्ठ वामदेव शुक ॥ चौथा देख तैसा हा ॥२८३॥
ऐसें जरत्कारू बोलिला ॥ तत्काल तेथें गुप्त जाहला ॥ विकल पडली नागबाला ॥ पतिवियोगेंकरूनियां ॥२८४॥
साबध करून विखारीं ॥ घरा नेली जरत्कारी ॥ वासुकी म्हणे सुंदरी ॥ आम्हांस अभय देईं कां ॥२८५॥
येरी म्हणे तुमचा रक्षक ॥ गर्भांत आहे सत्य आस्तिक ॥ आनंदले सर्प सकळिक ॥ गुढिया तोरणें उभविती ॥२८६॥
अभ्रें आच्छादिलें अर्कस्वरूप ॥ कीं काश्मीरसनदनींचा जैसा दीप ॥ नवमास भरतां पुण्यरूप ॥ आस्तिक जन्म पावला ॥२८७॥
जैसा विधूम पावक ॥ तैसा जन्मला मुनि आस्तिक ॥ आनंदले सर्प सकळिक ॥ गगनीं हर्ष न मावे ॥२८८॥
नागिणी नाग सकळिक ॥ प्राणाऐसें रक्षिती बालक ॥ कृत्तिकाप्रथमचरणीं देख ॥ मुनि आस्तिक जन्मला ॥२८९॥
जातकर्मादि उपनयन ॥ वासुकी करी स्वयें आपण ॥ च्यवनभार्गवा पासून ॥ विद्या प्राप्त तयासी ॥२९०॥
संहिता ब्राह्मण अरण ॥ छंद निघंट शिक्षा जाण ॥ ज्योतिष सूत्र व्याकरण ॥ निरूक्त दशग्रंथ पढियेला ॥२९१॥
बोलका जैसा अंगिरासुर ॥ तेजस्वी जैसा आदित्य ॥ तपस्वी जैसा भासत ॥ व्योमकेश दुसरा जो ॥२९२॥
शीतल जैसा शीतकर ॥ मेघा हून अति उदार ॥ ब्रह्मांड मोडून रचणार ॥ दुसरें पुढती सामर्थें ॥२९३॥
पुढें अनुसंधान पाहीं ॥ हस्तिनापुरीं ऋषि सर्वही ॥ मिळाले जन मेजयाचे गृहीं ॥ सर्पसत्र आरंभिलें ॥२९४॥
सिंहावलोकनेंकरून ॥ पहा मागील अनुसंधान ॥ जे पांडित भक्त विचक्षण ॥ निर्मत्सर मन ज्यांचें ॥२९५॥
आदिपर्व सुधारस ॥ सज्जन श्रोते हे त्रिदश ॥ पान करोत अति सुरस ॥ ब्रह्मानंदेंकरोनियां ॥२९६॥
ब्रह्मानंद महाराज पिता ॥ सावित्री नामें माझी माता ॥ वंदूनि ते उभयतां ॥ परम आल्हाद पावलों ॥२९७॥
या उभयतांचें नाम सार ॥ श्रीधर जपे हा मंत्र ॥ श्रीपांडुरंग रुक्मिणीवर ॥ तेणेंकरून तोषला ॥२९८॥
श्रीधर नाम आपुलें ॥ अभंगीं तेणें घातलें ॥ त्याचें चरित्र वहिलें ॥ तेणेंचि कथिलें ऐका तें ॥२९९॥
सुरम पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ द्वितीयाध्यायीं कथियेला ॥३००॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ परीक्षितिनिधन सत्ररंभाद्भुत ॥ आस्तिकजन्मकथन केलें ॥३०१॥
इति श्रीश्रीधरकृतपांडवप्रतापादिपर्वणि द्वितीयाध्यायः ॥ श्रीकृष्पार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥