(द्वारविधानम् )
द्विजनृपवणिजां वा सद्मनां शूद्रकाणा
मभिमुखविनिवेशद्वारतारं च तुङ्गम् ।
पृथगथ निजभेदं मण्डनं चापि नाम्ना
सुखमनुगतबुद्धिर्वस्तुवाक्यं मुनीनाम् ॥१॥
द्वारमानानि
त्रिवितस्तिविशालं स्याद् दैर्घ्यं सप्तवितस्तिकम् ।
विस्तारायामतस्तस्मात् षड्द्वादशकराग्रजैः ॥२॥
वृद्ध्या त्रिपञ्चसैकेषुषड्वितस्त्यन्तकानि हि ।
पञ्चविंशतिमानानि द्वारतारोदयानि हि ॥३॥
तदाद्यं शयनीयस्य गृहस्य द्वादशैव हि ।
समावृतखलूरीणां तानि चोक्तानि पण्डितैः ॥४॥
नगरग्रामदुर्गाणां द्वादशोक्तानि वेश्मनाम् ।
विस्तारद्विगुणोत्सेधं शण्मात्रं साधिकं भवेत् ॥५॥
नवमात्राधिकं वाथ सर्वेषां समुदीरितम् ।
सषण्मात्रद्वितालं च सत्रिमात्रद्वितालकम् ॥६॥
द्वितालं क्षुद्रमानं च त्रिविधं परिपठ्यते ।
स्वव्यासद्विगुणोत्सेधं षण्मात्रं वा द्विमात्रकम् ॥७॥
अधिकं शुभदं चारं विप्रादीनां गृहे मतम् ।
स्तम्भायामाष्टभागे तु षडर्धं द्वारदैर्घ्यकम् ।
तदर्धे नन्दभागे तु सार्धाष्टांशा तु तत्ततिः ॥८॥
नीचमध्याद्यपि द्वारं भूमौ भूमौ विधीयते ।
व्यासद्विगुणतुङ्गं तु नेष्टद्वारं नृणां गृहे ॥९॥
स्तम्भायामाष्टभागोनं तुङ्गद्वारं सुरालये ।
नन्दपंक्त्यंशहीनं वा विस्तारं स्यात्तदर्धतः ॥१०॥
पादपादवशाद् भूमौ भूमावत्र विधीयते ।
योगमानम्
सपादपादविस्तारः सार्धो वा योगविस्तरः ॥११॥
स्तम्भव्याससमो वाऽपि तदर्धबहुलं मतम् ।
त्रिपादं चोत्तराधस्ताद् प्रतीकान्तस्य वाजनम् ॥१२॥
कवाटम्
त्रिचतुष्पञ्चषड्भागे भागेन स्तम्भवैपुले ।
कवाटबहलं प्रोक्तं देवद्विजमहीभृताम् ॥१३॥
द्विकवाटविशेषेण एक एव प्रकीर्तितः ।
सामन्तप्रमुखादीनां द्विकवाटं प्रशस्यते ॥१४॥
सार्धवेदेषुपातालनन्दरुद्रकरान्वितैः ।
उच्चानि तानि तल्पानि वेश्माभ्यन्तरतोदयात् ॥१५॥
गुल्फार्धविमलार्धं तु किञ्चित्तीव्रं यथाबलम् ।
वेश्माभ्यन्तरतल्पोच्चे त्रिचतुष्पञ्चभागिके ॥१६॥
द्वित्रिवेदांशतुङ्गं तत्सरपं पूर्ववर्तिनि ।
युग्मे महत्तरेऽल्पे च दक्षिणस्थे कवाटके ॥१७॥
विपुले चायते तस्मिंस्त्र्यंशे चञ्चांशके कृते ।
उपरिष्टादधस्तात्तु पार्श्वयोस्त्र्यंशमंशकम् ॥१८॥
त्यक्त्वा शेषं प्रवेशेन यदावारं तदुच्यते ।
यथाबलं यथाशोभमयः पट्टैर्दृढीकृतम् ॥१९॥
मध्ये महत्तरे हीने योग्यव्यासकलान्वितम् ।
त्रिचतुष्पञ्चषण्मात्रं व्यासार्धं द्वित्रियंशकम् ॥२०॥
सत्रिपादत्रिभागैश्च सभाजनविकासनम् ।
बहुली दशमात्रा स्याद्धस्तिहस्ताद्विशालि वा ॥२१॥
विकासने विधातव्यं वेत्रं सामुद्गपाणिवत् ।
अयुग्मफलकं ग्राह्यं मध्यसन्धिविवर्जितम् ॥२२॥
तल्पस्य भेषणी चैव मध्यं त्यक्त्वा समाहिते ।
कवाटयुगलोपेते यथाबलमभेषणी ॥२३॥
अथ तल्पघनस्यार्धघना द्विगुणविस्तृताः ।
दण्डत्रिपञ्चसप्तैव नवैकादशसंख्यया ॥२४॥
अश्वस्कन्धनखाभास्तेऽश्वत्थपत्राग्रसन्निभाः ।
स्वस्तिकाभास्तु घटिका मिर्णका वाऽथवा मताः ॥२५॥
श्रीमुखैर्वामदण्डैश्च पिञ्जरीगलकार्गलैः ।
क्षेपणैः सन्धिपत्रैश्च गुच्छगैर्वनकैस्तथा ॥२६॥
गुल्मैरन्तर्गतैर्ग्राह्येर्वालाभैर्मध्यकुण्डलैः ।
विषाणपरिघाक्षुद्रदण्डैर्युक्तं कवाटकम् ॥२७॥
इन्द्रकीलसमोपेतं सर्वचित्रमनोहरम् ।
अथवा सान्यलोहैश्च युक्त्या तत्र दृढीकृतम् ॥२८॥
गुल्फे सन्धे ललाटे च श्रृङ्गायोमयपत्रकैः ।
बध्नीयात् सर्वयत्नेन यथाशोभं यथाबलम् ॥२९॥
मुकुलानन्तरं पत्रत्रिनेत्रा सूचिकायता ।
योगोदयत्रिभागैकनिखातं वा यथाबलम् ॥३०॥
तल्पतीव्रसमा तीव्रद्विगुणं विस्तृतान्विता ।
पद्मपत्रविचित्रा सा पट्टाङ्गस्कन्धपट्टिका ॥३१॥
प्रवेशदक्षिणे तल्पे स्थापितव्या मनोहरा ।
सार्गलं दक्षिणं योगं वामे योगं सतल्पकम् ॥३२॥
विदध्याद्वामहस्तेन तल्प दक्षिणपाणिना ।
घटिकां रोपयेद् विद्वान् युग्मेऽयुग्मे करेण तु ॥३३॥
घाटनोद्धाटने तल्पे स्वस्वनादांशपूजिते ।
भेरीसमानशब्दञ्च हस्तिसिंहस्वरोपमम् ॥३४॥
वीणावेणुस्वरं चैव शस्त्रं कन्धरगर्जितम् ।
क्रोशनं कूजनं सर्वमन्यच्चापि विनिन्दितम् ॥३५॥
अधस्तादुपरिष्टात्तु प्रशस्तं घाटनं समम् ।
सच्छिद्रान्त्यार्गलत्वं च योगार्गलविघट्टनम् ॥३६॥
बन्धुक्षयकरं शत्रुपीडनोपद्रवं सदा ।
स्वयमेव पिधानं यत् स्वयमपावृतं तु तत् ॥३७॥
तद्द्वारं बन्धुनाशाय सम्पदां सापदं पदम् ।
वृक्षकर्णावधिस्थूणकूपविद्धं तथैव च ॥३८॥
देवायतनविद्धं च वाथिविद्धं तथैव च ।
वल्मीकभस्मविद्धं च सिरामर्मादिविद्धकम् ॥३९॥
विषनाडीसमानं च फणिनां पदमेव च ।
स्थूलभावावनं रक्षद्वारं तल्लसितं वरैः ॥४०॥
गमनागमने गजोपरिष्टाद् द्विजघातावरणस्पृशा च ।
क्षयदं नृपतेर्हितं तु यत्सपदेऽवनतं विशेषतः ॥४१॥
फुल्लप्रवेशने भूपः सुचिरं जीवितं ध्रुवम् ।
परराज्याधिपत्यं च क्षीणत्वं नैव याति सः ॥४२॥
द्वारस्थानानि
मध्यद्वारं तु देवानां द्विजानामवनीभृताम् ।
शेषाणामपि सर्वेषामुपमध्यं विधीयते ॥४३॥
द्वात्रिंशद्देवतांशेषु तेषु माहेन्द्रके पदे ।
राक्षसे पुष्पदन्ते च भल्लाटे च चतुर्ष्वपि ॥४४॥
तद्दिगीशानमाश्रित्य द्वारं कुर्यात् सुशोभनम् ।
अन्तर्द्वारबहिर्द्वारमेवं युञ्जीत बुद्धिमान् ॥४५॥
शेषद्वाराणि सर्वाणि सर्वदोषप्रदानि हि ।
ब्रह्मणोऽभिमुखं ब्रह्मापरावृत्तं निषिध्यते ॥४६॥
किमनेन प्रलापेन द्वारमन्यद् विगर्हितम् ।
विशालं व्यक्ततारं स्याद्व्यत्यस्तं रोगदायि तत् ॥४७॥
विवृते संवृते कार्ये स्थापिते स्थितिमद् भवेत् ।
उपरिष्टादधस्ताच्च व्यासायामं समं शुभम् ॥४८॥
अतिदूरे सशब्दत्वमथ धावकधावनम् ।
दोषदं सततं पत्युर्विपदामास्पदं भवेत् ॥४९॥
जयन्ते वितथे चैव सुग्रीवे मुख्यके पदे ।
जलद्वारं प्रयोक्तव्यं क्रमादन्यद विवर्जितम् ॥५०॥
पर्जन्ये भृशभागे तु पूष्णि भृङ्गनृपे तथा ।
दौवारिके तु शोषांशे नगेऽदितिपदे क्रमात् ॥५१॥
उपद्वारं प्रयोक्तव्यं तत्सुरङ्गमिति स्मृतम् ।
एकद्वितलसंयुक्तं बहुरक्षसमन्वितम् ॥५२॥
पादाधिष्ठानयोर्मानं नीत्वा रोषं यदुन्नतम् ।
तत्तु तत्रोपपीठोच्चे पूर्वोक्तद्वारतुङ्गकम् ॥५३॥
पुरतो वर्णकं गुह्यं सोपानं तल्पसंयुतम् ।
द्वारगोपुरगम्भीरं गृही योगं निधापयेत् ॥५४॥
सीमा सालं च सीमान्तं वेश्माद्नामुदीरितम् ।
गोपुरमानानि
इदानी द्वारशोभादिगोपुरान्तं तु विस्तृतम् ॥५५॥
दैर्घ्यमुत्तुङ्गमानं तु सङ्क्षेपाद् वक्ष्यते क्रमात् ।
पञ्चसप्तत्रित्रिधैकादशत्रयोदशमानतः ॥५६॥
प्रथमावरणे द्वारशोभाव्यासास्तु पञ्चधा ।
त्रिपञ्चाद्यात्रयोविंशद् द्वारशाला विशालता ॥॥५७॥॥
पञ्चविंशत्कराद्यावत्त्रयस्त्रिंशत्करान्तकम् ।
द्वारगोपुरविस्तारं पञ्चैव परिगीयते ॥५८॥
विस्तारत्रितयो द्व्यंशं पादमर्धं त्रिपादकम् ।
तत्समं वाधिकं तेषामायमाः स्युः पृथक् पृथक् ॥५९॥
उत्तुङ्गं तु तथैवेष्टमथवोन्नतमिष्यते ।
पञ्चांशेभ्यश्च सप्तांशे सप्तांशेभ्यो दशांशके ॥६०॥
स्वव्यासादधिकोत्सेधं पूर्वोक्तानामुदीरितम् ।
एकतलगोपुरम्
वक्ष्यते द्वारशोभादिपञ्चधालङ्कृतिक्रिया ॥६१॥
द्विचतुष्कषडायामं नालीगेहं तदर्द्धतः ।
शेषं तु भित्तिविष्कम्भं मध्ये द्वारं प्रयोजयेत् ॥६२॥
त्रिवर्गमण्डपाकारं नाम्ना तच्छ्रीकरं भवेत् ।
तदेव परितो भक्त्या महावारसमन्वितम् ॥६३॥
संवृतं विवृतं वाऽपि लाङ्गलाकारभित्तिकम् ।
वारोपरिष्टात्सोपानं प्रस्तलस्तुलसंवृतम् ॥६४॥
सकलं दुस्तकं कोष्ठं काननं मुखपट्टिका ।
मध्यपादसमायुक्तं नासिका मध्यमे भवेत् ॥६५॥
महावारेऽष्टनासं स्याद् ग्रामे तच्छीतमिष्यते ।
तदैकककरं कोष्ठं काननं मुखपट्टिका ॥६६॥
श्रीभद्रमेतदुद्दिष्टं नाम्ना सर्वेषु पूजितम् ।
एकभूमि त्रिधा प्रोक्तं द्वितलं वक्ष्यतेऽधुना ॥६७॥
द्वितलगोपुरम्
रतिकान्तम्
चतुष्षड्विस्तृतायामं द्वारतारं विशिष्यते ।
एकत्रिभागिकैर्व्यासायामं नालीगृह तथा ॥६८॥
अर्धांशं परितः कुड्यं बहिर्वारमथांशकम् ।
तदर्धं तद्बहिः कुर्यात् त्र्यंशगोपानमञ्चकम् ॥६९॥
सोपपीठमधिष्ठानं स्तम्भादिपरिमण्डितम् ।
महावारेष्टनास्यङ्गं शिखरं कोष्ठकाकृतिः ॥७०॥
मुखेऽमुखे महानासा द्विभागविस्तृतान्विताः ।
सभद्रं वा विभद्रं वा भद्रं पादसमन्वितम् ॥७१॥
प्रादक्षिण्येन सोपानं महावाराधिरोहणम् ।
नाम्नेदं रतिकान्तं स्यात् सर्वेषां रतिवर्धनम् ॥७२॥
कान्तविजयम्
तदेव शिखरं दभ्रचतुर्नासिसमन्वितम् ।
यत् कान्तविजयं नाम्ना सर्वेषां कान्तिवर्धनम् ॥७३॥
सुमङ्गलम्
प्रहीणशिखराकारं हारोपेतं तदेव हि ।
वारे परीतनास्यङ्गमेतन्नाम्ना सुमङ्गलम् ॥७४॥
एतद् द्वितलकं प्रोक्तं त्रितलं वक्ष्यतेऽधुना ।
त्रितलगोपुरम्
चतुष्षड्विस्तृतायामं द्वारतारं विशिष्यताम् ॥७५॥
द्वारस्य पार्श्वयोर्वासावंशेनांशेन योजितौ ।
तत्तत्परिवृत्तं कुड्यमर्धांशेन विधीयते ॥७६॥
भागेन परितो वारं द्विकं चैवात्र नासिकम् ।
गेहद्वयं ससोपानं हारोपेतमुपर्यपि ॥७७॥
वास्तलं च तयोर्मध्ये द्वारतारं विधीयते ।
द्वारहर्म्यमिदं नाम्ना मर्दलं राजमन्दिरे ॥७८॥
मात्रखण्डम्
षट्पङ्क्तिविस्तृतायामं द्वारतारं विधीयते ।
द्वारस्य पार्श्वयोर्वासमेकैकांशेन योजितम् ॥७९॥
तत्तत्परिवृतं कुड्यमर्धभागेन सम्मतम् ।
बहिः परिवृतं वारमेकैकांशेन योजयेत् ॥८०॥
जलस्थलि तयोर्मध्ये द्वारतारं विधीयते ।
बहिष्ठात्परितो वारं भागेनैव समन्वितम् ॥८१॥
मासावृतं महावारं प्रत्येकं चेष्टनासिकम् ।
प्रहीणशिखराकारं हारोपेतमुपर्यपि ॥८२॥
नासिका बाह्यवारे तु द्विसप्त परिकीर्तिताः ।
द्वारसोपानमार्गं च युक्त्या तत्र प्रयोजयेत् ॥८३॥
मात्रखण्डमिदं नाम्ना राज्ञामेतज्जयावहम् ।
श्रीनिकेतनम्
व्यासायामे दशाष्टांशे द्वारतारं विशिष्यताम् ॥८४॥
नालीगृहं द्विभागेन गृहपिण्डिस्तदंशके ।
अलिन्द्रमर्धभागेन परितोऽन्धारमंशकम्॥८५॥
अंशेन परितोऽलिन्द्रं हारं भागेन योजयेत् ।
द्विभागं कूटविस्तारं शालायामं षडंशकम् ॥८६॥
विस्तारे चतुरंशेन कोष्ठकायाममिष्यते ।
हारा भागेन कर्तव्या चूलहर्म्यसमन्विता ॥८७॥
जलस्थलं तदेवाहुः कूटशालान्तरेऽपि वा ।
एवमादितलं प्रोक्तं द्वितले भागमुच्यते ॥८८॥
पूर्ववन्नालिगेहं च गृहपिण्डिमलिन्द्रकम् ।
अर्धेन परितः पिण्डिगोपानप्रस्तरान्वितम् ॥८९॥
उपरिष्टान्महावारमष्टनासिसमन्वितम् ।
शिखरं कोष्ठकाकारमायामार्धेन विस्तरम् ॥९०॥
मुखेऽमुखे महानासि द्विभागविस्तृतान्वितम् ।
उपर्युपरि वेशं च युक्त्या मध्याङ्घ्रिसंयुतम् ॥९१॥
प्राददक्षिण्येन सोपानमुपर्युपरि योजयेत् ।
सोपपीठमधिष्ठानं स्तम्भादिपरिमण्डितम् ॥९२॥
ऊहप्रत्यूहसंयुक्तं नाम्नेदं श्रीनिकेतनम् ।
त्रितलं त्रिविधं प्रोक्तं शुद्धमिश्रतयान्वितम् ॥९३॥
नानावातायनोपेतमन्तस्सालेशु सम्मतम् ।
अधुना सप्तभौमादि चतुर्भूमान्तमिष्यते ॥९४॥
सप्ततलगोपुरम्
भद्रकल्याणम्
द्विसप्ताष्टांशके व्यासाद् द्वारतारं विशिष्यताम् ।
नालिगेहं द्विषड्भागं व्यासायामसभित्तिकम् ॥९५॥
परितो द्व्यंशमानेनालीन्द्रं कुर्याच्चतुष्टयम् ।
हाराचतुष्टयं कुर्यादर्धांशेन समन्ततः ॥९६॥
तद्बहिस्त्वेकभागेन परितोऽलिन्द्रमिष्यते ।
हारभागं तु भागेन गृहपिण्डिस्तदर्धतः ॥९७॥
हारभागेन कर्तव्यं पार्श्वयोः पञ्जरस्य तु ।
सप्रत्यङ्गसहामूलं भूमौ भूमावुपर्यपि ॥९८॥
त्रितले खण्डहर्म्यादिमण्डितं वाःस्थलान्वितम् ।
उपर्युपरि च ग्रीवे महावारचतुष्टयम् ॥९९॥
उपर्युपरि युक्त्याङ्घ्रिं योजयेद् द्वारमध्यमे ।
अयुग्मस्थूपिकोपेतशिरसाम्याङ्गपट्टिका ॥१००॥
तोरणैर्जालकैः क्षुद्रनीडैः सम्यग् विचित्रितम् ।
तले तले महावारे युक्त्या नास्यङ्गसंयुतम् ॥१०१॥
द्वारस्योभयपार्श्वे तु कूटशालान्तरे ततः ।
उपपीठादिरोहार्थं सोपानं चारमिष्यते ॥१०२॥
सोपनाङ्गणकूटस्य त्रिखण्डं श्रृङ्गमण्डलम् ।
उपर्युपरि सोपानं युक्त्या तत्र प्रयोजयेत् ॥१०३॥
भद्रकल्याणमित्युक्तं नाम्नेदं द्वारगोपुरम् ।
तदेव शिखरे मध्ये नासिका पार्श्वयोर्द्वयोः ॥१०४॥
मुखेऽमुखे तु नास्यङ्गयुक्तं तस्य सुभद्रकम् ।
भद्रसुन्दरम्
द्व्यंशं वारितलं गर्भगेहे तत्पार्श्वयोर्द्वयोः ॥१०५॥
द्विभागं चतुरस्त्राभं चतुर्नास्यङ्गसौष्ठिकम् ।
भद्रसुन्दरमित्युक्तं नाम्ना तत्तत एव हि ॥१०६॥
द्विरष्टद्विनवांशेन व्यासे पार्श्वे नियोजयेत ।
स्वव्यासांशं चतुर्भागेऽप्यधिकं स्यात्तदायतम् ॥१०७॥
शेषं युक्त्या प्रकर्तव्यं शुद्धमिश्रतयान्वितम् ।
षट्तलगोपुरम्
एवं सप्ततलं ज्ञात्वा नाम्ना तत् त्रिविधं भवेत् ॥१०८॥
तदेवाधःस्थलं त्यक्त्वा षट्तलं यत्क्रमेण तु ।
सुबलं सुकुमारं च सुन्दरं चेति कीर्तितम् ॥१०९॥
पञ्चतलगोपुरम्
द्विसप्तविस्तारायामे द्वारतारं विशिष्यताम् ।
गृहपिण्डिं च गेहं च पूर्ववत् परिकल्पयेत् ॥११०॥
हारालिन्द्रं तु पञ्चार्धार्धांशेन परितः क्रमात् ।
अलीन्द्रं बाह्यभित्तिं च भागेनांशेन योजयेत् ॥१११॥
अङ्गणे सौष्ठिकद्व्यंशं शालायामं षडंशकम्६ ।
जलस्थलं त्रिभागेन कूटशालान्तरे विदुः ॥११२॥
विस्तारे वाःस्थलं द्व्यंशं महावारत्रयान्वितम् ।
शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं पञ्चभूमं यथाक्रमम् ॥११३॥
श्रीच्छन्दं श्रीविशालं च विजयं चेति कीर्तितम् ।
नाम्नेदं त्रिविधं प्रोक्तं नानवयवशोभितम् ॥११४॥
चतुस्तलगोपुरम्
तदेव व्यासव्यायामे द्व्यंशेन परिवर्जिते ।
महावारद्वयोपेतं कूटकोष्ठं च पूर्ववत् ॥११५॥
ललितं चैव कल्याणं कोमलं च त्रिधा मतम् ।
नाम्ना चतुस्तलं चैव ग्रामादीनां च वेश्मनाम् ॥११६॥
सामान्यविधिः
त्रिद्व्येकालीन्द्रयुक्तं वा सप्तभौमादिषु त्रिषु ।
शेषं कुड्ये प्रयोक्तव्यं त्रित्रिकैरपि कारयेत् ॥११७॥
यथाबलं यथाशोभं तथा मण्डनमण्डितम् ।
स्तम्भायामं विशालं च प्रस्तरं पूर्ववद् भवेत् ॥११८॥
ऊर्ध्वभूमेरधोभूमेरवधिः प्रतिरिष्यते ।
प्रवेशदक्षिणे गर्भमारूढे भित्तिके भवेत् ॥११९॥
एकादिसप्तान्ततलानि युक्त्या त्रिसप्तभेदानि हि तानि नाम्ना ।
प्रोक्तानि विप्रादिचतुष्टयानां मयेन वेशायतनानि वासे ॥१२०॥
आद्यत्रयं सकलवर्णहितं तदेवै-
श्वर्योपयुक्तमनुजेषु विधीयते हि ।
ग्रामाग्रहारपुरपत्तनके द्वितीयं
सर्वं नृपेशभवने विहितं सुराणाम् ॥१२१॥
इति मयमते वस्तुशास्त्रे द्वारविधानं नाम त्रिंशोऽध्यायः