(प्राकारपरिवारविधानम्)
तत्र प्राकारविधानम्
रक्षार्थं च विमानानां शोभार्थं च तथाऽधुना ।
परिवारनिवेशार्थं प्राकारं प्रोच्यते बुधैः ॥१॥
प्राकारमानम्
कृत्वा चतुष्पदं मूलप्रासादस्य तु विस्तृतम् ।
आद्यं सालं महापीथं पदैः षोडशभिर्युतम् ॥२॥
मण्डूकाख्यं द्वितीयं स्यान्मध्यं भद्रमहासनम् ।
चतुर्थं सुप्रतीकान्तं पञ्चमं चेन्द्रकान्तकम् ॥३॥
एवं युग्मपदैर्युक्तमयुग्मैरथ वक्ष्यते ।
एकमाद्यं विमानं स्यादाद्यं सालं तु पीठकम् ॥४॥
द्वितीयं स्थण्डिलं सालं मध्यं चोभयचण्डितम् ।
सुसंहितं चतुर्थं स्यादीशकान्तं तु पञ्चमम् ॥५॥
चतुरस्त्रीकृते तेन मुखायाममिहोर्ध्वतः ।
पादाधिकमथाध्यर्धं पादोनद्विगुणं क्रमात् ॥६॥
द्विगुणं द्विगुणार्धं च त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् ।
मुखायाममिति प्रोक्तं प्राकाराणां विशेषतः ॥७॥
क्षुद्राणामल्पहर्म्याणां स्वव्यासार्धप्रमाणतः ।
अन्तर्मण्डलकं कुर्यात् सत्रिहस्तं तु तत्समम् ॥८॥
द्वितीय़ं हि तृतीयं तु तस्मात् पञ्चकराधिकम् ।
तस्मात् ससप्तहस्तं तु तत्समं स्याच्चतुर्थकम् ॥९॥
नवहस्तसमायुक्तं तत्समं पञ्चमं भवेत् ।
मध्यमानां स्वतारार्धमन्तर्मण्डलमिष्यते ॥१०॥
तत्समं पञ्चहस्तेन संयुक्तं स्याद् द्वितीयकम् ।
सप्तहस्ताधिकं तस्मात् सालमुक्तं तृतीयकम् ॥११॥
नवहस्ताधिकं तस्माच्चातुर्थं सालमीरितम् ।
एकादशकरैर्युक्तं तत्समं पञ्चमं भवेत् ॥१२॥
उत्तमानां स्वतारार्धमाद्यं सालं प्रकीर्तितम् ।
तत्समं सप्तहस्तेन संयुक्तं स्याद् द्वितीयकम् ॥१३॥
नवहस्ताधिकं तस्मात् तृतीयं सालमुच्यते ।
तस्मादेकादशाधिक्यं तत्समं तु चतुर्थकम् ॥१४॥
त्रयोदशकरैर्युक्तं तत्समं पञ्चमं भवेत् ।
एवं क्षुद्राल्पमध्यानामुत्कृष्टाना प्रकीर्तितम् ॥१५॥
एतेन कारयेद् धीमान् पूर्वोक्तेन क्रमेण वा ।
प्राकारं परितस्तस्मान्मुखायामं तु पूर्ववत् ॥१६॥
भित्त्यभ्यन्तरमानेन मानयेन्मानवित्तमः ।
भित्तिमध्येन बाह्येन कैश्चिदुक्तं तु सुरिभिः ॥१७॥
प्राकारभित्तिः
अन्तर्मण्डलभित्तेश्च विष्कम्भं सार्धहस्तकम् ।
तस्मात् त्रित्र्यङ्गुलाधिक्याद् द्विहस्तान्तं यथाक्रमम् ॥१८॥
पञ्चानामपि सालानां विष्कम्भं परिगृह्यताम् ।
तत्तद्विष्कम्भमानेन त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् ॥१९॥
प्राकारोदयमुद्दिष्टं स्वाष्टांशोनग्रविस्तरम् ।
उत्तरान्तोचिता वाऽपि कुम्भमण्ड्यन्तकोदयाः ॥२०॥
मसूरकादिवर्गाढ्याः खण्डहर्म्याभिमण्डिताः ।
ऋजिभित्तियुता वाऽद्बुदार्धेन्दुशीर्षकाः ॥२१॥
क्षुद्राल्पानां तु सालानां भित्तिर्हस्तप्रमाणतः ।
सार्धहस्तावधिर्यावत् पूर्ववद् वर्धयेत् क्रमात् ॥२२॥
सोत्तरा वाजनच्छत्रशीर्षाभाः सालभित्तयः ।
भित्तिव्याससमोत्तुङ्गं पादार्धाधिकमेव वा ॥२३॥
तदुच्चे रुद्रभागऽप्यग्निमोक्षोऽक्षिशिवांशकैः ।
उत्तरं वाजनाब्जं च क्षेपणं च यथाक्रमम् ॥२४॥
ऋजुभित्तियुतं ह्येतत् खण्डहर्म्याभिमण्डितम् ।
अधिष्ठानादिवर्गाढ्यं निर्गमोद्गमसंयुतम् ॥२५॥
आवृतमण्डपम्
एकद्वित्रितलोपेतं कुर्यादावृतमण्डपम् ।
अभ्यन्तरे बहिष्ठात्तु ऋजिभित्तियुता भवेत् ॥२६॥
अधोभूमित्रिभागे तु द्विभागं चोर्ध्वभूमिकम् ।
तत्पादाष्टांशहीनं वा बहिर्भित्त्युन्नतं भवेत् ॥२७॥
मालिकाकृतिरेवं वा महावारयुतं तु वा ।
मानान्तं बाह्यभित्त्युच्चमधो धूमेः स्थलान्तकम् ॥२८॥
मूलसद्योन्तरान्तं वा प्रस्तरान्तमथापि वा ।
खण्डहर्म्योत्तरान्तं वा शिखरान्तोन्नतं तु वा ॥२९॥
मण्डपं द्वितलं वैकतलं वाऽपि तदावृतम् ।
अधिष्ठानादिवर्गाढ्यं समं वाष्टांशहीनकम् ॥३०॥
त्रिपादं वा विशेषेण सालाधिष्ठानतुङ्गता ।
द्विगुणं चरणोतुङ्गं षडष्टांशोनमेव वा ॥३१॥
सालशीर्षालङ्कारः
उक्षं वा भूतरूपं वा कर्तव्यं सालशीर्षके ।
मूलजन्मतलं हस्तमात्रोच्चं जन्मसालतः ॥३२॥
अधिष्ठानोत्सेधः
प्रतिसालं तु षण्मात्रहीनं स्याच्छेषसालके ।
क्षुद्रे साष्टादशाङ्गुल्यं मध्यमे मूलपादुकम् ॥३३॥
क्षपयेत्तु चतुर्मत्रैर्यावत् पञ्चान्तसालकम् ।
योजयेद् विधिनानेन स्थपतिस्तत्क्रमेण तु ॥३४॥
परिवारालयविधानम्
परिवारविमानानां मानं गर्भार्धमिष्यते ।
मूलवस्तुत्रिभागैकं मध्यं वा पादबाह्यकम् ॥३५॥
त्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तहस्तैर्वा हर्म्यविस्तृतम् ।
अष्टौ वा परिवाराः स्युस्तथा द्वादश षोडश ॥३६॥
द्वात्रिशंत् परिवाराश्च हीष्यन्ते शास्त्रकोविदैः ।
परिवारामरोत्सेधं युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥३७॥
यद्क्तं सकले बेरे तन्मानं गृह्यतां वरैः ।
सर्वलक्षणसंयुक्तं स्थानकासनमेव वा ॥३८॥
अष्टौ परिवाराः
हीनविमानानामथ परिवाराश्चाष्ट वै प्रोक्ताः ।
प्राकारोऽप्येकः स्यात् पीठपदे चार्यकादिषु वा ॥३९॥
ऋषभगणाधिपकमलजामातृगुहार्याच्युताश्च चण्डेशः ।
द्वादश परिवाराः
उपपीठपदे चान्तर्द्वादश परिवारकाः स्थाप्याः ॥४०॥
वृषकमलजगुहहरयः पूर्ववदुदितास्तथार्यकादिपदे ।
रविगजवदनयमास्ते मातृजलेशौ च दुर्गा च ॥४१॥
धनदश्चण्डः क्रमशः सूर्यपदादिष्ववामगताः ।
षोडश परिवाराः
षोडश परिवाराः स्युश्चोग्रे पीठे निधातव्याः ॥४२॥
अन्तश्चार्यकभागादिषु वृषभाद्यास्तथा प्राग्वत् ।
ईशपदे च जयन्ते भृशभागैऽग्नौ च वितथे च ॥४३॥
भृङ्गनृपे पितृसुगले शोषे वायौ च मुख्यकेऽप्युदितौ ।
चन्डश्चन्द्रः सूर्यो गजवदनः श्रीः सरस्वती चेति ॥४४॥
ता मातरश्च शुक्रो जीवो दुर्गा दितिस्तथाप्युदितिः ।
द्वात्रिंशत परिवाराः
द्वात्रिंशत्परिवाराः स्थण्डिलकाख्ये तु चण्डिते स्थाप्याः ॥४५॥
ब्रह्मपदं नवबाह्यो श्रीज्येष्ठोमा सरस्वती चैताः ।
साविन्द्रेन्द्रजयांशे रुद्रजये चापवत्से च ॥४६॥
आर्यादिषु च पदेषु वृषभाद्याः पूर्ववत् कथिताः ।
ईशे पर्जन्यपदे माहेन्द्रे भानुभागे तु ॥४७॥
सत्यान्तरिक्षकानलपूषगृहक्षतार्किभागे तु ।
गन्धर्वे मृषभागे पितृबोधनपुष्पदन्तवरुणेषु ॥४८॥
असुरे यक्षसमीरणभागे नागे च भल्लाटे ।
सोमपदे मृगभागेऽप्युदितौ देवाः क्रमात्स्थाप्याः ॥४९॥
ईशशशिनन्दिकेश्वरसुरपतयो वै महाकालः ।
निकरवह्निबृहस्पतिगजवदनयमाश्च भिङ्गिरिटिः ॥५०॥
चामुण्डाप्यथ निऋतिश्चागस्त्यो विश्वकर्मा च ।
जलपतिरथ भृगुनामा दक्षः प्रजापतिर्वायुः ॥५१॥
दुर्गा च वीरभद्रो धनदश्चण्डेश्वरः शुक्रः ।
स्थण्डिलचण्डितभागे पण्डितजनमण्डलैरुदिताः ॥५२॥
युग्मायुग्मपदे ते कुड्यगता वागताश्च परमध्ये ।
त्रिपाकारे पञ्चप्राकारेऽप्येवमेव भवेत् ॥५३॥
अष्टाद्याः परिवारा मध्यान्तर्हारयोरुदिताः
प्रत्यग्दिङ्मुखहर्म्ये मित्रे वृषभस्थितिः प्रोक्ता ॥५४॥
कमलजगुहहरयस्ते भूधरभागार्ययोर्विवस्वति च ।
यन्मुखमीश्वरभवनं तन्मुखमेवोदितं तेषाम् ॥५५॥
शिष्टा हर्म्याभिमुखाः पूर्वोक्तपदे निधातव्याः ।
प्राक्प्रत्यङ्मुखमुक्षा देवाभिमुखो न वाऽभिमुखः ॥५६॥
अवागुत्तरदिशि मुखिनौ चण्डेशेभाननौ च मतौ ।
प्रासादमण्डपसभाशालाकाराणि कार्याणि ॥५७॥
परिवारविमानानि सर्वाण्यङ्गानि युक्तिवशात् ।
मालिकापङ्क्तिः
मध्यान्तर्हारयोरेव मालिकापङ्क्तिरिष्यते ॥५८॥
एकद्वित्रिचतुर्भूमियुक्ता वा पञ्चभूमिका ।
भित्तेरुपरि भित्तिः स्यात् पादः पादोपरि स्मृतः ॥५९॥
भित्तेरुपरि पादो वा पादोपरि न भित्तिका ।
कूटकोष्ठादियुक्ता वा जालभित्तिरलङ्कृता ॥६०॥
मण्डपाकृतियुक्ता वा शालाकारसभान्विता ।
भक्तिमानं तथा पादायामं संक्षिप्य वक्ष्यते ॥६१॥
मूलधाम्नस्तूत्तरान्तमुपानाद्द्युन्नतं क्रमात् ।
सप्तभागैः समं कृत्वा द्व्यंशं मसूरकोन्नतम् ॥६२॥
पादायामं तु पञ्चांशं पादं सर्वाङ्गसंयुतम् ।
अथवा पादमानं तु नवभागैर्विभाजयेत् ॥६३॥
अधिष्ठानं द्विभागं स्याच्छेषं पादोदयं भवेत् ।
सार्धद्विहस्तमारभ्य षट्षडङ्गुलवर्धनात् ॥६४॥
षड्ढस्तान्तं समुत्सेधं स्तम्भं त्रिः पञ्चसंख्यया ।
भित्त्यभ्यन्तरतस्तावदेवं तस्या विशालता ॥६५॥
भक्त्यायामं च तावत् स्यात् क्षुद्रे महति मन्दिरे ।
षडङ्गुलात् समारभ्य वाङ्गुलाङ्गुलवर्धनात् ॥६६॥
विंशन्मात्राविधिर्यावत् पादविष्कम्भमिष्यते ।
पादोच्चार्धमधिष्ठानं षडष्टांशोनमेव वा ॥६७॥
पादोदयत्रिभागैकं चतुर्भागैकमेव वा ।
पादबन्धनमधिष्ठान चारुबन्धमथापि वा ॥६८॥
पादोनमप्यलङ्कारं प्रस्तरस्याप्यलङ्कृतम् ।
पूर्वोक्तेन प्रकारेण युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥६९॥
खलूरिका मनुष्याणां वासेष्वेवमुदीरिताः ।
प्रथमावरणाद्यावत् त्रिपाकारान्तमावृत्तिः ॥७०॥
यथेष्टदिशि हि द्वारं युक्त्या युक्तं नृणां मतम् ।
परिवारविमानानि तत्तदुक्तपदे क्रमात् ॥७१॥
आर्यात्पूर्वोक्तनीत्या तु पासादाभिमुखान्यपि ।
नृत्तमण्डपपीठादि परिवाराद् बहिः पुरः ॥७२॥
स्नानार्थं मण्डपं वाऽपि नृत्तमण्डपमेव वा ।
परिवारालयान्तैर्वा कर्तव्यं स्वप्रमाणतः ॥७३॥
पीठलक्षणम्
गर्भगृहार्धेन समौ पीठव्यासोच्छ्रयौ मतौ ।
एकद्वित्रिकरव्यासोत्सेधं वा बलिविष्टरम् ॥७४॥
गोपुरात्तु बहिः पीठं प्रासादार्धेन निर्गमम् ।
तत्समं वा त्रिपादं वा निर्गमं बलिविष्टरम् ॥७५॥
पञ्चानामपि सालानामारात् पैशाचमग्रतः ।
पैशाचपीठप्रासादमध्ये तु बलिविष्टरम् ॥७६॥
पीठोत्सेधे षोडशभागे भागेन जन्मं स्यात् ।
जगती चतुरंशेन कुर्यात् कुमुदं त्रिभिर्भागैः ॥७७॥
भागेनोपरि पट्टं कण्ठं कुर्यात् त्रिभागेन ।
एकेनोपरि कम्पं द्व्यंशं स्याद्वाजनं चोर्ध्वे ॥७८॥
तदुपरि वाजनमेकं तद्व्यासार्धं त्रिपादमुपरिदलम् ।
पद्मत्त्रिभागमूर्ध्वे कर्तव्या कर्णिका मध्ये ॥७९॥
तस्यार्धं कमलोच्चं वार्धोच्चं कर्णिकायास्तु ।
मध्ये भद्रयुतं वाभद्रं वा सोपपीठं वा ॥८०॥
नानाधिष्ठाननामाकृतयो वा यथा तथाप्युक्ताः ।
एवं पीठालङ्कृतमुदितं प्रवरैः पुरातनैर्मुनिभिः ॥८१॥
ध्वजस्थानम्
वृषभस्यात्रतः कुर्यात् प्रसादार्धप्रमाणतः ।
ध्वजस्थानं तदग्रे तु तन्नीत्वा त्रिशिखालयम् ॥८२॥
एते वृषादयः सर्वे चान्तर्वामे तु गोपुरात् ।
प्राकाराश्रितस्थानानि
मर्यादिसालमाश्रितय पावके हव्यकोष्ठकम् ॥८३॥
अग्निगोपुरयोर्मध्ये धनधान्यगृहं भवेत् ।
याम्ये मज्जनशाला स्यात्तत्रस्थं पुष्पमण्डपम् ॥८४॥
नैऋतिस्थानमाश्रित्य कुर्यादायुधमण्डपम् ।
वरुणे वायुदेशे तु शयनस्थानमिष्यते ॥८५॥
सौम्यायां तु प्रकर्त्तव्यं धर्मश्रवणमण्डपम् ।
ईशे वापी च कूपं स्यादापवत्सपदाश्रितम् ॥८६॥
ईशगोपुरयोर्मध्ये वाद्यस्थानं प्रकीर्तितम् ।
आरादीशे विमानस्य स्थानं चण्डेश्वरस्य वा ॥८७॥
पूर्वोक्तस्थानदेशे वा कर्तव्यं भवनं बुधैः ।
शक्तिस्तम्भः
शक्तिस्तम्भं पीठात्पुरतो विद्याद्विमानमानेन ॥८८॥
क्षुद्राणां द्विगुणोदयमल्पानां तत्समं विद्यात् ।
मध्यविमानानामपि तुङ्गार्धं वा त्रिपादोच्चम् ॥८९॥
उदयत्रिभागमुदितं वाऽर्धं वोत्कृष्टहर्म्याणाम् ।
हस्तं षोडशमात्रं द्वादशदशमात्रकं विपुलम् ॥९०॥
मण्डीकुम्भयुतं तत्फलकोऽर्ध्वे भूतमुक्षा वा ।
शैलं दारुमयं वा वृत्तं वाष्टास्त्रकं द्विरष्टास्त्रम् ॥९१॥
इतरस्थानानि
वेशस्थानं वापी कूपारामौ च दीर्घिका चैव ।
सर्वत्र सम्मतं स्यान्मठभुक्तिनिकेतनं चापि ॥९२॥
नान्तर्मण्डलमथ वा चान्तर्हारं तथैकसालं चेत् ।
अन्तर्हारा मध्यमहारा मर्यादाभित्तिश्च ॥९३॥
त्रिप्राकारेऽप्युदिताः पञ्चयुताः पञ्चसालाः स्युः ।
एषां प्रकाराणामुपरि वृषाः स्युः सपङ्क्तिकाः परितः ॥९४॥
शक्तिस्तम्भात् पुरतस्त्रिचतुःपञ्चान्तरलयं नीत्वा ।
गणिकागृहमथ पार्श्वाद्वये तु संवाहिकासहितम् ॥९५॥
प्राकारबहिः परितो वासं परिवारकाणां तु ।
दासीनामपि तद्वत् पुरतो वा वासमुद्दिष्टम् ॥९६॥
यमदिशि गुरुमठमुदितं पूर्वस्मिन् वाऽप्यवाग्वदनम् ।
शेषमनुक्तं सर्वं कुर्याद् राजोपचारेण ॥९७॥
विष्णुपरिवारकम्
विष्णुधिष्णयेऽहमद्यापि वक्ष्यामि परिवारकम् ।
प्रमुखे वैनतेयश्च वह्नौ गजमुखालयम् ॥९८॥
यमे पितामहः सप्तमातरः पितरीरिताः ।
गुह्ये जलेशे वायव्ये दुर्गा सोमे धनाधिपः ॥९९॥
सेनापतिरथैशाने पीठादीनां तु पूर्ववत् ।
विष्णु-देवालय के परिवार-देवता
प्राकारोऽप्येक एवं स्यादुच्यन्ते द्वादशाधुना ॥१००॥
विष्णोरभिमुखं चक्रं गरुडस्तत्प्रदक्षिणे ।
शङ्खो वामे बर्हिवक्त्राश्चैते सकलरूपिणः ॥१०१॥
सूर्याचन्द्रमसौ पार्श्वे गोपुरस्यान्तराननौ ।
वह्नौ पचनगेहं स्याच्छेषं पूर्ववदाचरेत् ॥१०२॥
मध्यान्तर्हारयोरेव परिवारास्तु षोडश ।
मडपस्याग्रतः कुर्यात्पक्षिराजं तु पीठकम् ॥१०३॥
लोकेशाः क्रमशः स्थाप्यास्तत्तदंशे शिवं विना ।
आदित्यश्च भृगुश्चैवमश्विनौच सरस्वती ॥१०४॥
पद्मा च पृथिवी चैव मुनयः सचिवस्तथा ।
द्वारपालकमध्यादिष्वन्तराले तु कीर्तिताः ।
द्वात्रिंशत्परिवारांश्च युक्त्या तत्रैव योजयेत् ॥१०५॥
चण्डप्रचण्डरथनेमिसपाञ्चजन्य-
दुर्गागणेशविचन्द्रमहानुभावाः
सर्वेश्वरः सुरपतिश्च तथा दशैते
प्राकारपञ्चमुखगोपुरकल्पनीयाः ॥१०६॥
वृषलक्षणम्
वृषस्य लक्षणं सम्यक् संक्षिप्येह प्रवक्ष्यते ॥१०७॥
द्वारलिङ्गसमं श्रेष्ठं चतुरंशविहीनकम् ।
मध्यमं त्रिद्विभागोच्चं कन्यसं वृषभोदयम् ॥१०८॥
गर्भाधं कन्यसं नालीगेहतुल्यं वरोदयम् ।
तदन्तरेऽष्टभागे तु नवमानमुदीरितम् ॥१०९॥
एकादिनवहस्तान्तं कनिष्ठादित्रयं त्रयम् ।
पञ्चाशदंशकं तुङ्गमेकांशमात्रमीरितम् ॥११०॥
पञ्चाष्टाङ्गुलमायामं तन्मानमधुनोच्यते ।
मूर्ध्नस्तु गलपर्यन्तं दशमात्रं ततस्त्वधः ॥१११॥
ग्रीवोच्चमष्टमात्रं स्यादुरोऽन्तं षोडशाङ्गुलम् ।
ऊरुदैर्घ्यं च षण्मात्रं जानुमानं द्विमात्रकम् ॥११२॥
जङ्घादीर्घं षडङ्गुल्या खुरं कोलकमुच्यते ।
श्रृङ्गान्तरं द्विमात्रं स्याच्छृङ्गदैर्घ्यं द्विकोलकम् ॥११३॥
मूलव्यासं त्रिभागेन श्रृङ्गाग्रं तु द्विमात्रकम् ।
ललाटं नवमात्रं स्यान्मुखव्यासं शराङ्गुलम् ॥११४॥
उत्सेधं तत्समं नेत्रायाम द्व्यङ्गुलमीरितम् ।
सार्धाङ्गुलं तदुत्सेधं नेत्रमध्यान्मुखायतम् ॥११५॥
वसुमात्रं ततः पृष्ठं ग्रीवान्तं तु षडङ्गुलम् ।
नेत्रमध्याल्ललाटोच्चं चतुर्मात्रं प्रकीर्तितम् ॥११६॥
नेत्रात्कर्णान्तरं तावत्कर्णायामं शराङ्गुलम् ।
कर्णमूलं द्विमात्रं स्याद्भागं कर्णस्य मध्यमम् ॥११७॥
अग्रमङ्गुलविस्तारं घनमर्धाङ्गुलं भवेत् ।
घ्राणं सार्धाङ्गुलायाममङ्गुलं गाढविस्तृतम् ॥११८॥
अङ्गुलं नासिकातुङ्गमास्यं पञ्चाङ्गुलायतम् ।
उत्तरोष्ठं त्रिमात्रोच्चमधरोष्ठं द्विमात्रकम् ॥११९॥
जिह्वायामविशालोच्चं त्रिद्वयेकाङ्गुलमीरितम् ।
ग्रीवाव्यासं दशाङ्गुल्या मूलं द्वादशमात्रकम् ॥१२०॥
मूलेऽग्रे च घनं पृष्ठे ग्रीवस्याष्टषडङ्गुलम् ।
ककुत् षडङ्गुलव्यासमुत्सेधं तु तदर्धकम् ॥१२१॥
ग्रीवस्याग्रविशालं तु द्विमात्रं युक्ततो न्यसेत् ।
ककुदस्तु शरीरोच्चं त्रिःषडङ्गुलमीरितम् ॥१२२॥
द्विःसप्तमात्रकं पृष्ठे व्यासं द्वादशमात्रकम् ।
अपरोरुविशालं तु दशाष्टचतुरङ्गुलम् ॥१२३॥
पञ्चागुलं तदायामं जानुदेशं द्विमात्रकम् ।
जङ्घादैर्घ्यं शराङ्गुल्या त्र्यङ्गुलं स्याद्विशालकम् ॥१२४॥
सुरोत्सेधं त्रिमात्रं स्यात् पुच्छमूलं तथैव च ।
सार्धाङ्गुलं तु पुच्छाग्रं जङ्घान्तं तस्य लम्बनम् ॥१२५॥
मुष्कायामविशालं तु त्रिद्विमात्रं यथाक्रमम् ।
शेफायामं त्रिमात्रं स्यादुदरादङ्गुलं घनम् ॥१२६॥
ऊरुमूलविशालं तु चतुरङ्गलमग्रतः ।
जङ्घाग्रे तु द्विमात्रं स्याच्छेषं युक्तिवशान्नयेत् ॥१२७॥
स्थितं वा शयित वाऽपि यथायोग्यं तथाचरेत् ।
सुधालोहैः परैर्द्रव्यैर्यथा योग्यं तथा चरेत् ॥१२८॥
घनं वाऽप्यघनं वाऽपि लोहजं युक्तितो नयेत् ।
सकलस्य तु यन्मानं तन्मानं वृषभोदयम् ॥१२९॥
किञ्चिन्न्यूनाधिकं कार्यं सर्वदोषसमुद्भवम् ।
तस्मात् परिहरेद्विद्वान् सर्वलक्षणसंयुतम् ॥१३०॥
द्वारलिङ्गसमं वृषभं वरं मध्यमं चतुरंशविहीनकम् ।
द्वित्रिभागसमोदयमीरितं कन्यसं त्रिविधं मुनिभिर्वरैः ॥१३१॥
इति मयमते वस्तुशास्त्रे प्राकारपरिवारविधानो
नाम त्रयोंविशोऽध्यायः