नगरविधानम्
नगरादीनां मानं विन्यासञ्च क्रमादहं वक्ष्ये ।
नगरमानम्
आद्यं धनुषां त्रिशतं तस्माच्छतदण्डवर्धनादुपरि ॥१॥
साष्टकसप्ततिभेदाश्चाष्टसहस्त्रान्तकं यावत् ।
नगराणां विपुलं हि प्रोक्तं पूर्वोक्तमानेन ॥२॥
शतदण्डादिदशर्द्ध्या त्रिःसप्तत्रिशतदण्डान्तम् ।
क्षुद्राणामिदमुदितं नगराणामेव सर्वेषाम् ॥३॥
उत्कृष्टपुरुअपरिधिर्नृपतेर्यष्टिद्विरष्टसाहस्त्रैः ।
चातुः सहस्त्रकान्तं पञ्चशतोनाद्धि पञ्चपञ्चधा मानम् ॥४॥
त्रिशतादिचतुःशतकं यावद्वूद्ध्या तु विंशतिभिः ।
षड्विधमुक्तं खेटं श्रेष्ठे मधे परे विपुलम् ॥५॥
तस्मात् त्रिरष्टवृद्ध्या द्रोणमुखे पञ्चधा मानम् ।
षण्णवतिचतुःशतकं यावत्तावत्तु विस्तारम् ॥६॥
द्विशतदिचतुःशतकं यावत्पञ्चाशदभिवृद्ध्या ।
पञ्चप्रमाणमेवं खर्वटविस्तार उद्दिष्टः ॥७॥
द्विशतादिपङ्क्तिवृद्ध्या चत्वारिंशत्त्रिशतदण्डं स्यात् ।
यावन्निगमे विपुलाः प्रोक्तास्त्रिःपञ्चभेदाश्च ॥८॥
शतदण्डे शतवृद्ध्या पञ्चशतं यावदुद्दिष्टम् ।
स्यात् कोत्मकोलकानां विपुलं पञ्चैव भेदेन ॥९॥
तावन्मानं प्रोक्तं पुरविपुले सूरिभिः प्राज्ञैः ।
यावत्पञ्चशतान्तं त्रिशतादारभ्य सप्तधा मानम् ॥१०॥
पञ्चाशद्धनुवृद्ध्या विपुलं कथितं विडम्बस्य ।
प्रागुपदिष्टं मानं ह्येतन्मानं तु वै तेषाम् ॥११॥
द्विगुणं त्रिपादमर्धं पादं तेषां मुखायतं विपुलात् ।
विपुले तु षडष्टांशे भागेनैकेन वायतं पुरतः ॥१२॥
वप्रविधानम्
चतुरस्त्रमायतास्त्रं वृत्तं वृत्तायतं च पुनः ।
स्याद् गोलवृत्तमेवं वप्राकारास्तु पञ्चैव ॥१३॥
पङ्कत्यष्टसप्तपञ्चकचतुरंशैस्तत्कृते विपुले ।
मुनिरसशरयुगशिखिभिर्भागैर्वप्रावधिः प्रोक्तः ॥१४॥
द्वित्रिचतुर्हस्तं स्याद्विपुलं सालस्य तुङ्गे तु ।
सप्तदशैकादशभिर्हस्त्रैरग्रं तु त्र्यंशोनम् ॥१५॥
परितः परिखा बाह्येऽबाह्ये देवालयादीनि ।
पेचकभागाद्यासनभागान्तं चण्डितं प्रोक्तम् ॥१६॥
सूत्रादीन्यथ विषमस्थानानि च वर्जयेन्मतिमान् ।
मार्गाः
प्रागुदगग्रं मार्गं तत्र यथेष्टं न्यसेद्विधिना ॥१७॥
दण्डादिसप्तदण्डं यावद्दण्डार्धवृद्ध्या तु ।
मार्गविशालाश्चैते त्रयोदशभेदाः समुद्दिष्टाः ॥१८॥
राजधानी
राष्ट्रस्य मध्यभागे सज्जनबहुले नदीसमीपे च ।
नगरं केवलमथवा राजगृहोपेतराजधानी वा ॥१९॥
दिक्षु चतुर्द्वारयुतं गोपुरयुक्तं तु सालाढ्यम् ।
क्रयविक्रयकैर्युक्तं सर्वजनावाससङ्कीर्णम् ॥२०॥
सर्वसुरालयसहितं नगरमिदं केवलं प्रोक्तम् ।
प्रत्यगुदग्दिशि गहना परितः साला बहिः सपांसुचया ॥२१॥
परितः परिखा बाह्ये शिबिरयुतानेकमुखरक्षा ।
पूर्वायां दक्षिणतश्चाभिमुखा राजबलयुक्ता ॥२२॥
उन्नतगोपुरयुक्ता नानाविधमालिकोपेता ।
सर्वसुरालयसहिता नानागणिकान्विता बहूद्याना ॥२३॥
हस्त्यश्वरथपदातिबहुमुख्या सर्वजनयुक्ता ।
द्वारोपद्वारयुताभ्यन्तरतोऽनेकजनवासा ॥२४॥
या नृपवेश्मसमेता सा कथिता राजधानीति ।
काननवनदेशे वा सर्वजनावाससङ्कीर्णम् ॥२५॥
क्रयविक्रयकैर्युक्तं पुरमुदितं यत्तदेव नगरमिति ।
खेटादिभेदाः
शूद्रैरधिष्ठितं यन्नद्यचलावेष्टितं तु तत्खेटम् ॥२६॥
परितः पर्वतयुक्तं खर्वटकं सर्वजनसहितम् ।
खर्वटखेटकमध्ये यज्जनताढ्यं जनस्थानकुब्जम् ॥२७॥
द्वीपान्तरागवस्तुभिरभियुक्तं सर्वजनसहितम् ।
क्रयविक्रयकैर्युक्तं रत्नधनक्षौमगन्धवस्त्वाढ्यम् ॥२८॥
सागरवेलाभ्याशे तदनुगतायामि पत्तनं प्रोक्तम् ।
परनृपदेशसमीपे युद्धारम्भक्रियोपेतम् ॥२९॥
सेनासेनापतियुतमिदमुदितं शिबिरमिति च वरैः ।
सर्वजनैः सङ्कीर्णं नृपभवनयुतं तदेव तथा ॥३०॥
बहुरक्षोपेतं यत् सेनामुखमुच्यते तज्ञ्जैः ।
नद्यद्रिपार्श्वयुक्तं नृपभवनयुतं सबहुरक्षम् ॥३१॥
यन्नृपतिस्थापितकं तत्स्थानीयं समुद्दिष्टम् ।
नद्यब्धिदक्षिणादक्षिणभाग्वणिगादिसंयुक्तम् ॥३२॥
सर्वजनावासं यद् द्रोणमुखं प्रोक्तमाचार्यैः ।
ग्रामसमीपे जनतालयमिदमुदितं विडम्बमिति ॥३३॥
वनमध्ये जनवासं यत्कोत्मकोलकं प्रोक्तम् ।
चातुर्वर्ण्यसमेतं सर्वजनावाससङ्कीर्णम् ॥३४॥
बहुकर्मकारयुक्तं यन्निगमं तत् समुद्दिष्टम् ।
नद्यद्रिवनसमेतं बहुजनयुक्तं सनृपवासम् ॥३५॥
एतत् स्कन्धावारं तत्पार्श्वे चेरिका प्रोक्ता ।
दुर्गाणि
गिरिवनजलपङ्केरिणदैवतमिश्राणि सप्त दुर्गाणि ॥३६॥
गिरिमध्यं गिरिपार्श्वं गिरिशिखरं पार्वतं दुर्गम् ।
अजलं तरुवनगहनं वनदुर्गं तदुभयन्तु मिश्रं स्यात् ॥३७॥
दैवं तु सहजदुर्गं पङ्कयुत्म पङ्कदुर्गं स्यात् ।
नद्यब्धिपरिवृतं यज्जलदुर्गं निर्वनोदमिरिणं स्यात् ॥३८॥
अक्षयजलान्नशस्त्रं ह्यतिविपुलोत्तुङ्गघनसालम् ।
सर्वं हि दुर्गजातं सप्राकारं त्वनेकमुखरक्षम् ॥३९॥
बहिरुदकरहितवनच्छन्नपथं दुष्प्रवेशं च ।
गोपुरमण्डपयुक्तं सोपानच्छन्नमच्छन्नम् ॥४०॥
द्विकवाटचतुष्परिघार्गलहस्तोन्नतेन्द्र्कीलयुतम् ।
सस्थूणमध्यमालयमिण्ठकसहितं सगूढसोपानम् ॥४१॥
द्वाराणि मण्डपसभाशालाकाराणि कार्याणि ।
द्वादश सालाकाराश्चतुरं वृत्तं तदायतं च पुनः ॥४२॥
नन्द्यावर्तं कौक्कुटमिभकुम्भं नागवृत्तं च ।
मग्नचतुरं त्रिकोणमष्टास्त्रं नेमिखण्डं च ॥४३॥
प्राकाराश्चेष्टकया द्वादशहस्तोच्छ्रिताहीनाः ।
उत्सेधार्धविशाला मूले भित्तिः ससञ्चारा ॥४४॥
सालस्याभ्यन्तरतः पांसुचयोपर्यनेकयन्त्रयुतम् ।
परितः परिखोपेतं पांसुचये संहताट्टालम् ॥४५॥
परितः शिबिरोपेतं नानाजनवाससङ्कीर्णम् ।
नृपभवनसमोपेतं हस्त्यश्वरथपदातिबहुमुख्यम् ॥४६॥
धान्यैस्तैलैः क्षारैः सलवणभैषज्यगन्धविषम् ।
लोहाङ्गारस्नायुविषाणवेण्विन्धनैर्युक्तम् ॥४७॥
तृणचर्मशाकयुक्तं सवल्कलं सारदारुयुतम् ।
दुर्गं दुर्गममुक्तं दुर्लङ्घयं दुरवगाहं च ॥४८॥
रक्षार्थं च जयार्थं ह्यरिभिरभेदं च दुर्गमिष्टं स्यात् ।
इन्द्रश्च वासुदेवो गुहो जयन्तश्च वैश्रवणः ॥४९॥
अश्विन्यौ श्रीमदिरे शिवश्च दुर्गा सरस्वती चेति ।
प्राकारान्तर्दिव्या दुर्गनिवेशे च विज्ञेयाः ॥५०॥
एवं दुर्गविधानं सम्यक् प्रोक्तं पुरातनैर्मुनिभिः ।
नगरविन्यासः
सर्वेषां विन्यासं संक्षेपाद् वक्ष्यते क्रमशः ॥५१॥
प्राक्प्रत्यग्गतमार्गा द्वादश दश वाऽष्टषट्चतुर्युगलम् ।
तावदुदीचीनास्ते तत्रैवायुग्मसंख्या वा ॥५२॥
एकदशनवसप्तकपञ्चगुणा वैकमार्गा वा ।
युग्मायुग्मपदेषु द्व्येकत्रिभिरंशकैरजांशाः स्युः ॥५३॥
नगरादिनामेवं मार्गाण्युदितानि सर्वेषाम् ।
दण्डवदेका वीथी तद्दण्डकमित्यभीष्टं स्यात् ॥५४॥
उत्तरदिङ्मुखमेकं तन्मध्ये सम्प्रयुक्तं चेत् ।
कर्तरिदण्डकमुदितं प्राचीनौ कुट्टिमौ तर्हि ॥५५॥
तद् बाहुदण्डकं स्याद् दिक्षु चतुर्द्वारसंयुक्तम् ।
बहुकुट्टिमसंयुक्तं मध्ये वीथ्या द्विपार्श्वे तु ॥५६॥
शेषं पूर्ववदिष्टं कुटिकामुखदण्डकं प्रोक्तम् ।
प्राचीनोदीचीनैर्मार्गैस्त्रिभिरेव संयुक्तम् ॥५७॥
तत् कलकाबन्धदणकमिति तज्ज्ञैः समुद्दिष्टम् ।
प्राङ्मुअवीथ्यस्तिस्त्रश्चोत्तरमार्गास्त्रयश्चैव ॥५८॥
एकैकान्तरितास्ते कुट्टिममार्गास्त्वनेकाश्च ।
वेदीभद्रकमुदितं नगरादिनामिदं शस्तम् ॥५९॥
स्वस्तिकमुदितं ग्रामे यथा तथा स्वस्तिकं विद्यात् ।
प्रागुत्तरमुखमार्गाः षट्षडभीष्टास्तु तद्बाह्ये ॥६०॥
प्रागिव मार्गोपेतं वीथिपदं स्वस्तिकं चैव ।
प्राचीनोदीचीनाश्चत्वारश्चैव मार्गाः स्युः ॥६१॥
ब्रह्मावृतपथमेकं कुट्टिममार्गास्त्रयः प्राच्याम् ।
एतद् भद्रकमुदितं नाम्ना नगरादिविन्यासम् ॥६२॥
प्राङ्मुखमार्गाः पञ्चैवोत्तरमार्गास्तथैव स्युः ।
बहुकुट्टिमसंयुक्तं भद्रमुखं नाम वस्तु स्यात् ॥६३॥
प्राचीनास्तु षडेवैवोत्तरवक्त्रास्तथा मार्गाः ।
यद् बहुकुट्टिमयुक्तं तद्वस्तु च भद्रकल्याणम् ॥६४॥
पूर्वापरमुखमार्गाः सप्तैवोदङ्मुखाश्च तथा ।
शेषं प्रागिव सर्वं विन्यासं तन्महाभद्रम् ॥६५॥
अष्टौ पूर्वमुखास्ते मार्गाश्चाष्टावुदग्वक्त्राः ।
द्वादशमार्गोपेतं बह्वर्गलकुट्टिमैर्युक्तम् ॥६६॥
यत्ततद्वस्तुसुभद्रं नाम्ना विन्यासमुद्दिष्टम् ।
नवनवमार्गाश्चैते प्राचीनाश्चाप्युदीचीनाः ॥६७॥
द्वारोपद्वारयुतं कुट्टिममार्गार्गलैर्युक्तम् ।
राजगृहोपेतं यन्नगरं नाम्ना जयाङ्गं स्यात् ॥६८॥
प्राचीणा दश मार्गाश्चोत्तरमार्गास्तथैव स्युः ।
नृपमन्दिरसंयुक्तं युक्त्यानेकार्गलोपेतम् ॥६९॥
बहुकुट्टिमसंयुक्तं विजयं नाम्ना वरैः प्रोक्तम् ।
प्राचीनास्त्वेकादश मार्गा रुद्र उदीचीनाः ॥७०॥
ब्रह्मांशादपरांशो यदभीष्ट तत्र नृपवासम् ।
तन्मुखतोऽदभ्रमहाङ्गणकं स्यादिष्टभागे तु ॥७१॥
तत्रान्तःपुरवासं शेशं सर्वं समुन्नेयम् ।
तत्प्रागुदग्गतमार्गा सा कथिता राजवीथीति ॥७२॥
तस्या द्विपार्श्वयोः स्यात्सैश्वर्याणां तु मालिकापङ्क्तिः ।
तत्पार्श्वयोर्निवासो वणिजां स्यात्तस्य दक्षिणतः ॥७३॥
स्यत्तन्तुवायवासं ह्युत्तरतश्चक्रिणां वासम् ।
तत्तज्जात्यन्तरगृहमथ तत्सामीप्यतः कुर्यात् ॥७४॥
शेषं प्रागिव सर्वं योग्यं तत्सर्वतोभद्रम् ।
एवं षोडश भेदा ह्युदिताश्चाद्यैर्मुनीन्द्रैस्तु ॥७५॥
मार्गच्छेदं नेष्टं पदमध्ये चत्वर्म न स्यात् ।
शेषं युक्त्यानुक्तं सम्यग्योज्यं नृपेच्छया तज्ज्ञैः ॥७६॥
क्षुद्राणामपि चैषां मध्यानां चापि सर्वेषाम् ।
अन्तरापणम्
तत्र कुटुम्बावलिक्म वक्ष्येऽहं चान्तरापणकम् ॥७७॥
परितो रथपथयुक्तं मध्ये वणिजां गृहश्रेणी ।
तद्दक्षिणतः पार्श्वे गेहं स्यात्तन्तुवायानाम् ॥७८॥
उत्तरतस्तद्वासावलिकं स्याच्चक्रिकाणां तु ।
कर्मोपजीविनां स्याद्वासं रथपथ्यनेकानाम् ॥७९॥
ब्रह्मावृतपथमेकं तत्रान्तरापणं कार्यम् ।
ताम्बूलादि फलञ्च प्रोक्तं सारान्वितं द्रव्यम् ॥८०॥
ईशानादिमहेन्द्रद्वारान्तं चान्तरापणकम् ।
तत्रैव मत्स्यमांसं शुष्कं शाकञ्च विज्ञेयम् ॥८१॥
महेन्द्राद्यग्न्यन्तं भक्ष्यं भोज्यं च निर्दिष्टम् ।
अग्न्यादि गृहक्षतपर्यन्तं तत्र भाण्डानि ॥८२॥
तस्मान्निऋतिपदान्तं कंसादिकमत्र विज्ञेयम् ।
स्यात् पुष्पदन्तभागान्त पितृभागादि वस्त्रं स्यात् ॥८३॥
तस्मात् समीरणान्तं तण्डुलधान्यादिकं च कटम् ।
स्याद् भल्लाटपदान्तं वाय्वादिकं वस्त्रकादीनाम् ॥८४॥
तत्रैव लावणादिद्रव्यं तैलादिकं ज्ञेयम् ।
तस्मादिशपदान्तं गन्धं पुष्पादिकं विहितम् ॥८५॥
एवं नवान्तरापणमुदितं तत्परितस्तु मध्ये ।
अभ्यन्तरगतमार्गेष्वथ रत्नं हाटकं वस्त्रम् ॥८६॥
माञ्जिष्ठं तु मरीचं पिप्पलकं चापि हारिद्रम् ।
मधुघृततैलादिकमथ भैषज्यं सर्वतः कार्यम् ॥८७॥
आर्यपदे च विवस्वति मित्रे पृथिवीधरे च पदे ।
शास्ता दुर्गा गजमुखलक्ष्म्यौ चात्रेव विज्ञेयाः ॥८८॥
देवालयमथ परितो ग्रामे यथा तथा विहितम् ।
परितः सर्वजनालयमुदितं किञ्चित्ततो दूरे ॥८९॥
नगराद् द्विशतं दण्डं नीत्वा प्राच्यां तु वाग्नेय्याम् ।
चण्डालकुटीराणि तत्रैव तु कोलिकानां तु ॥९०॥
अस्मिन् सर्वमनुक्तं ग्रामे तु यथा तथा विहितम् ।
पत्तनमृजुवीथियुतं नैव स्यादन्तरापणं तत्र ।
शेषाणामपि तत्तद्योग्यवशात्तत्र विज्ञेयम् ॥९१॥
स्थानीयदुर्गपुरपत्तनकोत्मकोल-
द्रोणामुखानि निगमञ्च तथैव खेटम् ।
ग्रामञ्च खर्वटमितीह दशैव युक्त्या-
धिष्ठानकानि कथितानि पुरातनार्यैः ॥९२॥
एवं प्रोक्तं भूमिदेवादिकानां वर्णानां चाप्यत्र जात्यन्तराणाम् ।
ग्रामादीनां मानविन्यासमार्गं सालङ्कारं चारु संक्षिप्य तन्त्रात् ॥९३॥
दत्तान्नृपः स्थपतिकादिचतुष्टयेभ्यो
मानादिकर्मनिपुणेभ्य इडां च गाञ्च ।
नित्यं यथा जगति वित्तमनेकवस्तू-
न्याचन्द्रतारमधिवासभुवं मुदा सः ॥९४॥
इति मयमते वस्तुशास्त्रे नगरविधानो
नाम दशमोऽध्यायः