(त्रिभूमिविधानम्)
त्रितलं पञ्चधामानं संक्षेपाद् वक्ष्यतेऽधुना
सप्ताष्टहस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ॥१॥
स्वस्तिकम्
सप्तष्टानन्दहस्ते तु सप्ताष्टांशैर्विभाजिते ॥२॥
भागेन कूटविस्तारं कोष्ठद्वित्रिगुणायतम् ।
लम्बपञ्जरमर्धांशं हाराभागं तु तत्समम् ॥३॥
ऊर्ध्वभूमौ षडंशेंऽशं कूटं तद्द्विगुणायतम् ।
कोष्ठकं चान्तरे हारं भागेनैव प्रकल्पयेत् ॥४॥
ऊर्ध्वभूमौ त्रिभागेन मध्ये भद्रं विधीयते ।
दण्डं सार्धं द्विदण्डं वा भद्रं तत् कारयेद् बुधः ॥५॥
विमानोच्चे विशेषेण चतुर्विंशतिभाजिते ।
पाशगङ्गाश्विनीभिस्तु सत्रिपादगुणांशकैः ॥६॥
सार्धांशैः सार्धबन्धांशैः सपादांशार्धकांशकैः ।
सार्धत्रिभिस्तु भागेन योजयेत्तु विचक्षणः ॥७॥
धरातलमधः स्तम्भञ्चमङ्घ्रिकमञ्चकम् ।
तलिपं प्रस्तरं वेदीकन्धरं शिखरं घटम् ॥८॥
कूटं नीडं कोष्ठकं चाष्टकं तद्वेदास्त्राभं जन्मतः स्थूपिकान्तम् ।
ऊर्ध्वे भूमावल्पनीडं द्विरष्टाविष्टं ह्यस्मिन् षण्णवत्यल्पनासम् ॥९॥
नानाधिष्ठानाङ्घ्रिवेद्यादियोगं मुर्धन्यष्टार्धं तथादभ्रानासम् ।
कोष्ठं कूटादुन्नतं चेत्समं च शम्भोर्वासं स्वस्तिकं तत्त्रिभौमम् ॥१०॥
विमलाकृतिकम्
तारे सप्तनवांशे तु भाग सौष्ठिकविस्तृतम् ।
शालाभागं तथा द्व्यंशं हाराभागेन कल्पयेत् ॥११॥
अष्टकूटं तु तत्कोष्थं द्वादशैव विधीयते ।
अष्टौ नीडानि विंशत्तु शतमत्राल्पनासिकम् ॥१२॥
अष्टास्त्रं मस्तकं वेदी कन्धरं चाष्टनासिकम् ।
विमलाकृतिकं नाम्ना शम्भोर्वासं सनातनम् ॥१३॥
हस्तनवसप्तततिसप्तनवभागं
भागततिकूटवसुकं तु रविकोष्ठम् ।
ऊर्ध्ववसुपञ्जरमथाष्टगलनासं
विंशतिशतानु विमलाकृति विमानम् ॥१४॥
हस्तिपृष्ठम्
एकादशकरं व्यासमष्टभागैर्विभाजयेत् ।
तच्चतुर्भागमाधिक्यमायतं वृत्तमिष्यते ॥१५॥
द्व्यस्त्रवृत्तमधिष्ठानं तद्वत् कन्धरमस्तकम् ।
तद्विस्तारार्धमानेन वर्तुलं वर्तनीयकम् ॥१६॥
अस्त्रात् पार्श्वे च पृष्ठं च कुर्यादर्कद्वयांशकम् ।
कूटकोष्ठकनीडानां विस्तारं भागमिष्यते ॥१७॥
कोष्ठकं द्विगुणायामं हारा भागेन योजिता ।
मुखमण्डपम्
समं त्रिपादमर्धं वा मुखमण्डपमिष्यते ॥१८॥
मण्डपोर्ध्वं यथा हर्म्यं तथालङ्कारमीरितम् ।
कूटकोष्ठादिसंयुक्तं मण्डपं सर्वहर्म्यके ॥१९॥
त्रिवर्गसहितं वाऽपि तोरणाद्यैर्विचित्रतम् ।
मण्डपं समसूत्रं चेदन्तरालं तु निम्नकम् ॥२०॥
कूटकोष्ठादि सर्वाङ्गं मानसूत्राद् बहिर्गतम् ।
स्वव्यासार्धं तदर्धार्धं दण्डं सार्धद्विदण्डकम् ॥२१॥
द्विदण्डार्धं त्रिदण्डं वा मानसूत्राद् बहिर्गतम् ।
एवं युञ्जीत हर्म्यं तु सम्पदामास्पदं सदा ॥२२॥
ऋजुसूत्रं प्रमाणान्तं तद्भङ्गं विपदां पदम् ।
षड्भागं स्यात्तदूर्ध्वे तु पृष्ठतस्तस्य पार्श्वयोः ॥२३॥
कृत्वार्कद्विगुणांशं तु कूटकोष्ठादि पूर्ववत् ।
ऊर्ध्वभौमं चतुर्भागं यथायुक्तिवशान्नयेत् ॥२४॥
मस्तके पुरतो नेत्रशालावक्त्रसमन्वितम् ।
गर्भकूटोपसम्पन्नं क्षुद्रनास्यङ्घ्रिसंयुतम् ॥२५॥
कूटकोष्ठादिसंयुक्तं यथालङ्कारमाचरेत् ।
शिखरे दश नास्यः स्युस्तिस्त्रः पादसमन्विताः ॥२६॥
अष्टकूटं तथा कोष्ठं नीडं द्वादश चैव हि ।
हारायां क्षुद्रनीडं स्यादर्कद्विगुणसंख्यया ॥२७॥
नानामसूरकस्तम्भवेदिकाद्यैरलङ्कृतम् ।
सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् ॥२८॥
हस्तिपृष्ठमिदं नाम्ना सर्वदेवेषु योग्यकम् ।
स्तम्भतोरणम्
पादोच्चत्रिद्विभागोच्चं पादं सर्वाङ्गसंयुतम् ॥२९॥
पोतिकारहितं वीरकाण्डोपरि समण्डितम् ।
उत्तरं वाजनं साब्जक्षेपणं निम्नवाजनम् ॥३०॥
तदूर्ध्वे झषकाण्डं स्यान्नानापत्रैर्विचित्रितम् ।
तोरणाकृतिसंयुक्तं मृणाल्यन्वितकन्धरम् ॥३१॥
सर्वालङ्कारसंयुक्तं स्तम्भतोरणमीरितम् ।
पादान्तरे वा हारायां कर्णप्रासादमध्यमे ।
शालामध्येऽन्तराले तु कुर्यात् सर्वेषु धामसु ॥३२॥
स्तम्भे सर्वाङ्गयुक्ते समतलमुभयोः पार्श्वयोर्वीरकाण्ड-
स्याग्रे न्यस्तोत्तरं वाजनमुपरि दलं क्षेपणं तोरणाग्रम् ।
नक्रैः पत्रादिभिर्यद् विरचितमथ तद् धाम्नि वा मण्डपे वा
शालायामन्यवस्तुष्वभिमतमयुतस्तम्भयुक् तोरणं स्यात् ॥३३॥
पुनः हस्तिपृष्ठम्
तदेव चतुरस्त्राभमायतं तन्मसूरकम् ॥३४॥
विस्तारमष्टभागं स्यादायामं दशभागभाक् ।
कूटकोष्ठकनीडं च भागेन परिकल्पयेत् ॥३५॥
हाराभागं तु भागेन षडंशं चोर्ध्वभूमिके ।
तदूर्ध्वे तु चतुर्भागमायामे द्व्यंशमाधिकम् ॥३६॥
सायतं द्व्यस्त्रवृतं स्याद् वेदिकागलमस्तकम् ।
कूटकोष्ठादि सर्वाङ्गं पूर्ववत् परिकल्पयेत् ॥३७॥
नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम् ।
पादोपरि भवेन्नासी स्वस्तिबन्धनशोभिता ॥३८॥
यथा बलं यथा योगं तथा कुर्याद् विचक्षणः ।
एतदप्युदितं सौधं गजपृष्ठं पुरातनैः ॥३९॥
युग्मेऽप्येवं प्रयुञ्जीयात् सर्वहर्म्यं विचक्षणः ।
भद्रकोष्ठम्
त्रयोदशकरव्यासं नवधा विभजेत् समम् ॥४०॥
ग्र्भगेहं त्रिभागेन गृहपिड्णिस्तु भागतः ।
अन्धारमंशमंशेन परितोऽन्धारिका भवेत् ॥४१॥
अंशेन सौष्ठिकं कोष्ठं विस्तारं त्रिगुणायतम् ।
अर्धेन नीडविस्तारं शेषं हाराङ्गमिष्यते ॥४२॥
कोष्ठमध्ये त्रिदण्डेन नासी निर्गमनान्विता ।
उपर्यपि षडंशेंऽशं कूटं तद्द्विगुणायतम् ॥४३॥
कोष्ठकं भागतो हारा पञ्चरैरन्विता भवेत् ।
ऊर्ध्वभागं त्रिभागेन मध्ये दण्डेन निर्गमम् ॥४४॥
चतुरस्त्रमधिष्ठानं वस्वस्त्रं गलमस्तकम् ।
आदौ तले चतुष्कर्णे कूटं वेदास्त्रमस्तकम् ॥४५॥
अष्टास्त्रमुर्ध्वभूमौ तु सौष्ठिकानां तु मस्तकम् ।
अष्टकूटं तथा नीडं कोष्ठकं तु तथैव हि ॥४६॥
क्षुद्रनीडं तथाप्यष्टावष्टौ स्युर्गलनासिकाः ।
स्वस्तिकाकारसंयुक्तं नासिकाभूषणं भवेत् ॥४७॥
भद्रकोष्ठमिदं नाम्ना यथार्थं परिकीर्तितम् ।
वृत्तकूटम्
तदेव वर्तुलं कर्णकूटमूर्ध्वोर्ध्वभूमिके ॥४८॥
मस्तकं तस्य वृत्तं स्याच्चतुर्नासीसमन्वितम् ।
वृत्तकूटमिदं नाम्ना देवानां सार्वदेशिकम् ॥४९॥
सुमङ्गलम्
तदेवाष्टांशमाधिक्यमायतं चतुरस्त्रकम् ।
कर्णकूटं युगास्त्रं स्यादायतं वृत्तमस्तकम् ॥५०॥
कोष्ठभद्रं विना तत्र शेषं पूर्ववदाचरेत् ।
स्थूपित्रयसमायुक्तमेतन्नाम्ना सुमङ्गलम् ॥५१॥
गान्धारम्
पञ्चदशकरव्यासं पङ्क्त्यंशेन विभाजयेत् ।
गर्भगेहं चतुर्भागमन्धार्यंशेन योजिता ॥५२॥
अलिन्द्रमंशमंशेन खण्डहर्म्यं बहिः क्रमात् ।
कर्णे मध्येऽन्तरे कार्यं कूटं कोष्ठं च पञ्जरम् ॥५३॥
भागेन कोष्ठकायामं द्विगुणं सम्मतं बुधैः ।
ऊर्ध्वभूमौ रसांशे तु भागं सौष्ठिकविस्तृतम् ॥५४॥
कोष्ठकं द्विगुणायामं हारा भागेन योजयेत् ।
तदूर्ध्वे तु चतुर्भागं द्विभागं मध्यनिर्गमम् ॥५५॥
दण्डं वाऽध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं वा विशेषतः ।
चतुरस्त्रमधिष्ठानं तद्वत् कन्धरमस्तकम् ॥५६॥
अष्टकूटं तथा नीडं कोष्ठकं तु तथैव च ।
लम्बनीदमुपर्यष्टौ वर्षस्थलसमन्वितम् ॥५७॥
नासिका स्वस्तिकाकार सर्वत्र परिशोभिता ।
नानामसूरकस्तम्भवेदीजालकतोरणम् ॥५८॥
उन्नतौ कूटकोष्ठौ चेदन्तरप्रस्तरान्वितौ ।
एतद् गान्धारमित्युक्तमष्टास्त्रं वा गलं शिरः ॥५९॥
श्रीभोगम्
तदेव वर्तुलं वेदी कन्धरं शिखरं भवेत् ।
शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं नाम्ना श्रीभोगमिष्यते ॥६०॥
कूटकोष्ठादि
वृत्ते वृत्तायते द्व्यस्त्रवुत्तेऽष्टास्त्रे षडस्त्रके ।
कूटकोष्ठकनीडानामुपर्युपरि च क्रमात् ॥६१॥
कूटकौष्ठकनीडैश्च मण्डित खण्डहर्म्यके ।
ऋजुभागविशालात्तु द्व्यस्त्रवृत्ते तु वर्तुले ॥६२॥
भागं किञ्चिद् भवेन्न्यूनं भागं सर्वं समं तु वा ।
अष्टांशोनदशांशोनमूर्ध्वांशं वाऽप्यधोंऽशकात् ॥६३॥
यथा शोभाबलवाप्तिस्तथा युञ्जीत बुद्धिमान् ।
पुनः धामभेदाः
अर्पितानर्पितं चैव प्रासादं द्विविधं भवेत् ॥६४॥
अर्पित न च सालिन्द्रमनर्पितमलिन्द्रभाक् ।
एवमल्पक्रमं सर्वं योजयेत्तद् विचक्षणः ॥६५॥
नालीगृहम्
गुणशरमुनिनन्दैकादशैकाधिकाकै-
स्तिथिमुनिदशभागे हर्म्यतारे कृतेऽस्मिन् ।
शशिगुणयुगबाणैः षड्यमीनागनदैः
स्वभवनविपुलस्यार्धेन नालीगृहं स्यात् ॥६६॥
वेदिका
हर्म्याङ्गानां कूटकोष्ठादिकानां ग्रीवाधस्ताद् वेदिका योजनीया ।
हाराभागे वेदिकावेदिका वा नीडं वा तत्राल्पनासं च कुर्यात् ॥६७॥
तोरणादिविधानम्
तोरणं त्रिविधं पत्रतोरणं मकरान्वितम् ।
चित्रतोरणमित्येषां मण्डनं त्वधुनोच्यते ॥६८॥
बालचन्द्रनिभं पत्रैश्चित्रितं पत्रतोरणम् ।
द्वयोर्मकरयोर्वक्त्रस्थितमध्यमपूरितम् ॥६९॥
नानाविधलतायुक्तमेतन्मकरतोरणम् ।
तदेव पार्श्वयोर्मध्यं पूरिमध्यं द्वयोस्ततः ॥७०॥
नक्रतुण्डं प्रगृह्यैव द्वयोरास्यविनिर्गतैः ।
विद्याधरैश्च भूतैश्च सिंहैर्व्यालैश्च हंसकैः ॥७१॥
बालैः स्तग्दामकैरन्यैर्मणिबन्धैर्विचित्रितम् ।
चित्रतोरणमेतत् स्याद् देवानां भूभुजां वरम् ॥७२॥
गुहासु प्रतिमास्तासु पार्श्वपादयुतानि च ।
तोरणान्युत्तराधस्तात् प्रयोज्यानि विचक्षणैः ॥७३॥
स्तम्भोच्चे पञ्चषट्सप्तद्व्यंशोच्चं तोरणाग्रकम् ।
शेषं पादोदयं पादं चतुरस्त्राष्टवृत्तयुक् ॥७४॥
कुम्भमण्ड्यादिसंयुक्तं पोतिकारहितं तु वा ।
उत्तरं वाजनं साब्जक्षेपणं क्षुद्रवाजनम् ॥७५॥
पोतिकापरि वा कुर्याद् वीरकाण्डस्य चोपरि ।
उत्सन्ध्यन्तानताग्रं तु कुर्यान्मकरविष्टरम् ॥७६॥
तुङ्गार्धं त्रिचतुष्पञ्चदण्डतोरणविस्तृतम् ।
द्वारतुल्योन्नतं व्यासान्तरं स्तम्भद्वयोरपि ॥७७॥
उत्तरोत्तरयुक्ताष्टमङ्गलोर्ध्वस्थनक्रवत् ।
फलकं पञ्चवक्त्रं तु तदूर्ध्वे शूलसंयुतम् ॥७८॥
छत्रकेतुपताकाश्रीर्भेरी कुम्भं च दीपिक ।
नन्द्यावर्तेन चाष्टौहि सर्वेषामष्टमङ्गलम् ॥७९॥
एवं प्रोक्तं चतुर्भेदं देवादीनां तु तोरणम् ।
पद्मासनोर्ध्वे कुम्भस्य तिर्यक् चारुलताकृतिः ॥८०॥
तदूर्ध्वे फलकोर्ध्वाब्जमिष्टकुम्भलताग्रकम् ॥८१॥
पद्मकुम्भलतैवं स्यादन्यदप्येवमूह्यताम् ।
तदेवोत्सन्धिकोर्ध्वे तु वीरकाण्डसमन्वितम् ॥८२॥
स्तम्भकुम्भलतैवं स्याद् स्तम्भतोरणविच्छिरः ।
हारायां तु प्रकर्तव्यां दैवेऽदैवे निकेतने ॥८३॥
षडष्टदशमार्ताण्डमनुवैकारमात्रकैः ।
व्यासं तारार्धनिष्क्रान्तं द्विद्व्यंशं वा त्रिभागिकम् ॥८४॥
वृत्ताकारसमं छन्नं तोरणाङ्घ्रिवदायतम् ।
सकन्धरं तदूर्ध्वे तु शुकनास्या विभूषितम् ॥८५॥
वृत्तस्फुटितमित्युक्तं द्युसदां सद्मभूषणम् ।
तले तले तु सोपानं प्रयुञ्जीत विचक्षणः ॥८६॥
त्रिविधं तस्य मूलं तु चतुरं वृत्तमायतम् ।
चतुर्विधप्रकारं स्यात्त्रिखण्डं शङ्खमण्डलम् ॥८७॥
वल्लीमण्डलमत्यर्धगोमूत्रेण समाहितम् ।
मूलादग्रं क्रमक्षीणं प्रथितं शङ्खमण्डलम् ॥८८॥
स्याद् वल्लीमण्डलं वृक्षारोहिवल्लीसमक्रियम् ।
अश्वपादोपरि स्थित्यारोहणं दक्षिणाङ्घ्रिणा ॥८९॥
द्विदण्डाद्या सप्तदण्डात् सोपानस्य विशालता ।
अश्वपादस्य विस्तारो द्विगुणाद्यश्चतुर्गुणात् ॥९०॥
शयितव्यासपादार्धत्रिपादांशं दृशोदयैः ।
स्थितानीभबालवृद्धसमखण्डान्यनुक्रमात् ॥९१॥
शयानफलकव्यासः षोडशाष्टादशाङ्गुलाः ।
समुद्गतं षडंशैकमेवं सोपानकल्पनम् ॥९२॥
हस्तव्यासं द्विदण्डं तत्पादव्यासं तु बाहलम् ।
हस्ते यथाबलं योज्यं प्रविशेत् स्थितशायिनोः ॥९३॥
अयुग्ममेव सोपानं गुह्यागुह्यवशात्ततः ।
एकभक्तिविनिष्क्रान्तं मण्डपादिषु बाह्यतः ॥९४॥
सोपानं सर्ववर्णानां प्रादक्षिण्याधिरोहणम् ।
प्रशस्तं विपरीतं तद् विनाशाय भवेदिह ॥९५॥
अधिष्ठानाधिरोहार्थं सोपानं पार्श्वयोर्मुखम् ।
हस्तिहस्तं चाश्वपादफलकान्तं प्रयोजयेत् ॥९६॥
सोपानं तदधिष्ठानस्तम्भप्रस्तरवद् भवेत् ।
एवं विधिविशिष्टं तु सोपानं सम्पदां पदम् ॥९७॥
एवं प्रोक्तं तैतिलानां नराणां वासे योग्यं तोरणं चैव युक्त्या ।
सोपानं तद्भेदमाकारमस्मिन् सम्यग् योज्यं वास्तुविद्याविधिज्ञैः ॥९८॥
स्यान्नागरं द्राविडवेसरं च क्रमेण वै सत्त्वरजस्तमांसि ।
महीसुरोर्वीपतिवैश्यकास्ते हरिर्विधाता हर आधिदैवाः ॥९९॥
इति मयमते वस्तुशास्त्रे त्रिभूमिविधानो नामैकविंशोऽध्यायः