खंड ६ - अध्याय २७

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ भ्रुशुंडी सांगे देवेशांप्रत । गणेशतीर्थांत गणेश वसत । वामबाजूस सिद्धितीर्थ वर्तत । स्नानें त्यांत सिद्धि लाभे ॥१॥
उजव्या बाजूस बुद्धितीर्थ असत । त्यांत स्नानें बुद्धि लाभत । त्यानंतर लक्षतीर्थ ख्यात । सिद्धि समीप ध्यानप्रद ॥२॥
लाभतीर्थ बुद्धितीर्थ समीप असत । लाभप्रद तें अत्यंत । लाभतीर्थासन्निध विलसत । मयूरक्षेत्र सर्वश्रुत ॥३॥
त्यांत करितां स्नान । विविध मोह नाश पावून । लक्षाच्या समीप मौषक तीर्थ महान । स्नानें त्यांत अहंभाव हरे ॥४॥
त्यापुढतीं मौद्‍गलतीर्थ वर्तत । गार्त्समदतीर्थ त्यापुढें दिसत । शुकतीर्थ त्यानंतर असत । द्त्तात्रेयतीर्थ त्यापलीकडे ॥५॥
अन्यही गाणपत्यांची विविध । तीर्थें येथ असती मुक्तिप्रद । त्यांचें विस्तारप्रमाण विशद । सांगतों संक्षेंपें विचक्षणहो ॥६॥
दहा धनुष्यें विस्तार । गणेशतीर्थाचा जाणा समग्र । त्याच्या अर्धा विस्तार । सिद्धिबुद्धितीर्थांचा ॥७॥
अन्य सर्व तीर्थांचें प्रमाण । एक धनुष्य परिपूर्ण । त्या त्या गुरुंच्या शिष्यतीर्थांचें परिमाण । यवमात्र जाणा विबुध हो ॥८॥
मयूरमूषकवाहनांच्या पुढयांत । ब्रह्मप्रियतीर्थ ज्ञात । तैसेंचि मोदाचें प्रमोदाचें असत । तीर्थयोगप्रियाचेही ॥९॥
अन्य गणांची मुख्य तीर्थें असत । तेथेंच ह्या परिसरांत । गणेश तीर्थे तीं ज्ञात । ऐसें जाणा पंचदेवांनो ॥१०॥
दोनशें धनुष्य अंतरावर । वक्र्तुंडादींचीं क्षेत्रें दक्षिणोत्तर । गणेशाचे नाना अवतार । त्यांचींही तीर्थें येथ असती ॥११॥
तेथ क्रम आतां सांगेन । पूर्वभागीं गणेश्वर संस्थित महान । वक्रतुंड एकदंत महोदर शोभन । गजानन तैसा बल्लाळ ॥१२॥
हेरंब विघ्नेशा भालचंद्र । ज्ञानेश शुर्फकर्ण मोदकर । चिंतामणि विनायक जे सुरेंद्र । विघ्नप बारा मुख्य असती ॥१३॥
जे पश्चिम भागीं स्थित । त्यांची नांवें आतां सांगत । लंबोदर विकत । विघ्नेश प्रख्यात । धूम्रवर्णक महागणपति ॥१४॥
तैसाचि सिद्धिविनायक थोर । ढुंढीश लक्षय आशाप्रपूरक विघ्नहर । वरद मदोत्कट उदार । ऐसे हे बारा विघ्नेश ॥१५॥
अन्यही नाना अवतार । अंगुष्ठपर्वसमाश्रित सुंदर । ऐसें गणेशतीर्थ थोर । गणपप्रिय वर्णिलें मी ॥१६॥
ऐशीं असंख्प तीर्थे असतीं । त्यांची अगण्य करण्या गणती । तरीही कांहीं यथामति । सांगतों भक्तियंत्रित मीं ॥१७॥
ऋषितीर्थापासून पुढें लागगें । चतुर्थीचें तीर्थ जें होतें । शुक्लकृष्ण गतीचें तें । स्नानें त्यांत चतुर्विध फळ ॥१८॥
तदनंतर शमी मंदार तीर्थ उत्तम । नंतर दूर्वातीर्थ पांच धनुष्यें अनुपम । त्यांत स्नानें ईच्छित लाभते मनोरम । देवेशांनो सर्वदा ॥१९॥
उत्तर तीरावरी जे असत । तें तीर्थ भैरवप्रिय ज्ञात । नग्नभैरव देवेश वसत । तेथ सदा भक्तिभावें ॥२०॥
त्या नग्नभैरव तीर्थांत । स्नान करी जो भावयुक्त । वासनोद्‍भव दुःख नष्ट होत । तत्क्षणीं त्या नरोत्तमांनो ॥२१॥
द्वारकातीर्थ त्यापुढतीं । स्नानमात्रें त्यांत मुक्त होतीं । त्यापुढें अयोध्यातीर्थे असती । मथुरासंश्रित तीर्थ पुढें ॥२२॥
त्यांत करिता स्नान । मुक्तिलाभ होऊन । लाभतें ईप्सित पावन । समस्तही सर्वकाळ ॥२३॥
त्याच्या उत्तरेस प्रभास । तीर्थ जें स्नान केल्यास । रोगविनाश जीवितास । सद्यः सुखकर होत असे ॥२४॥
तदनंतर पुष्करतीर्थ ख्यात । स्नान करितां पाप दूर होत । त्यापुढेतीं कावेरिकातीर्थ ख्यात । स्नानमात्रें जें मुक्त करी ॥२५॥
विष्णूच्या चोवीस कलात्मक । तीर्थे पापसंघांना दाहक । उत्तर तीरीं प्रतिष्ठित पावक । स्वयं विष्णु भगवान ॥२६॥
ह्यांत स्नानमात्रें लाभत । वैष्णवपद भक्तांप्रत । भृगुतीर्थ वसलें त्यापुढें असत । पुलहतीर्थ पापहर ॥२७॥
त्यानंतर मुनिगणांची तीर्थें संस्थित । त्यांचेही विस्तार यांत सांगत । ऐका करोनि एकचित्त । वैष्णवतीर्थांचा महिमा ॥२८॥
वैष्ण तीर्थें स्नानमात्रें होत । विष्णुलोकप्रद जगतांत । त्या त्या देवऋषींचीं तीर्थें वर्तत । त्या त्या लोकांचीं दायक जगीं ॥२९॥
त्यांत लय पावतां मानव । शुक्लगतीनें मुक्ति अभिनव । मयूरक्षेत्र माहात्म्यें सर्वथैव । ब्रह्मकमंडलूत स्नानमात्रें ॥३०॥
त्या तीर्थाचा जाणा विस्तार । एक धनुष्यपर सर्वत्र । मुनिगणादींचीं तीर्थें अन्यत्र । अंगुष्ठपर्व मात्र जाणावी ॥३१॥
सृष्टिनिर्माणप्रारंभीं जात । देवालयीं मुनि देवतीर्थे अवलोक्त । तेथ स्वसिद्धीस्तव तप करित । सिद्धि लाभली तयांना ॥३२॥
तेव्हां ती स्वस्थानीं परत जातीं । परी कलांशें मयूरेशाजवळी वसती । म्हणोनि त्यांची गणती । अशक्य वाटे वर्णावया ॥३३॥
सूक्ष्मचक्षूनें जाणावें । विस्तार तीर्थादिक पहावे । दक्षिण तटावरी विसावे । अवंतीतीर्थ देवमुख्यहो ॥३४॥
शुक्रतीर्थ अगस्त्यतीर्थ । सोमेश्वरतीर्थ । सोमेश्वरतीर्थ पिशाचतीर्थ । यमतीर्थं नैऋत्यतीर्थ । हंसतीर्थ तैसे भैरव ॥३५॥
महातीर्थ रुद्रतीर्थ । रामेश्वरतीर्थ मल्लिकार्जुनतीर्थ । सीमा सांगतों उत्तरतीर्थ । ज्याप्रकारें वसलें असे ॥३६॥
विष्णु अवतारतीर्थ अप्सरातीर्थ । देवतीर्थ गंधर्व तीर्थ । इंद्रतीर्थ अग्नितीर्थ । विष्णुतीर्थ तदंतग ॥३७॥
दक्षिण तीरीं पापहर । अत्रीचें तीर्थ थोर । एक द्वितत्रितादि तीर्थ पापहर । गणपात्मक हीं असतीं ॥३८॥
त्यानंतर शंभूचें महातीर्थ । महेश्वरांनी सीमा स्थित । गणेशाच्या पूर्वभागीं जीं विलसत । तीं तीर्थें येथवर वर्णिलीं ॥३९॥
आतां पश्चिमादि भागांत । तीर्थें जी येथ असत । सुरश्रेष्ठांनो देऊन चित्त । ऐका त्यांचें वर्णन ॥४०॥
व्यासतीर्थ काशीतीर्थ । मायापुरी तीर्थ विरजकतीर्थ । कृत्तिवास त्र्यंबकेश शिवतीर्थ । वैद्यनाथादि कांचींतीर्थे असती ॥४१॥
तदनंतर कैलासनाथतीर्थ । बारा महिन्यांची तीर्थें अद्‍भुत । मलमास तीर्थही येथ वर्तत । गणेशप्रिय हीं सारीं ॥४२॥
देव गणेश्वर तपश्चर्येंनें निर्मित । गणेशपूजन मलमासांत । सर्वार्थसाधक निश्चित होत । ऐसें जाणा महेश्वरहो ॥४३॥
तदनंतर शैवतीर्थें असत । लक्ष्मीतीर्थ सरस्वती तीर्थ । विष्णुकांचोचेंही तीर्थ । कौमारीतीर्थं तदनंतर ॥४४॥
बाराहीचें तीर्थ । वैष्णवो तीर्थ माहेश्वरी तीर्थ । ब्रह्मी तीर्थ रक्तदंता तीर्थ । तदनंतर तीर्थ वसिष्ठाचें ॥४५॥
पौलस्य तीर्थ आंगिरस तीर्थ । कण्वतीर्थ जैमिनीचें तीर्थ । मेधातिथि तीर्थ कार्तवीर्य तीर्थ । तीर्थ त्यापुढें माधांत्याचें ॥४६॥
ययातितीर्थ नहुषतीर्थ । ध्रवतीर्थ भारद्वाराजतीर्थ । जामदग्न्य तीर्थ गौतम तीर्थ । तीर्थ तदनंतर पांडवांचें ॥४७॥
वरुणतीर्थ मारुततीर्थ । पितृतीर्थ गयातीर्थ । गया गदाधरासवें वसत । तेथे देवी प्रसन्न ॥४८॥
उभयतीर निवासी जन । तिजमुळें होती ब्रह्मपरायण । तेथ करितां पिंडदान । ब्रह्मभूत पितामह होती ॥४९॥
क्षेत्रकारणें अन्यही पितर । ऋणमुक्त होती सर्व सत्वर । तो भक्त पावे गति थोर । परम ब्रह्मदायक जो ॥५०॥
ह्या पुढतीं मुनितीर्थ आपर । त्यांचें वर्णन अशक्य खरोखर । भैरवतीर्थ स्कंदतीर्थ नंतर । नागेश तीर्थ येथ असे ॥५१॥
तदनंतर रुद्र तीर्थ । तैसेंचि संस्थित वसुतीर्थ । पार्वती तीर्थ धनपति तीर्थ । साध्यांचें तीर्थ तदनंतर ॥५२॥
शक्तितीर्थ महेशांनो असत । दक्षिणतटीं सीमारूप ख्यात । आतां उत्तर तीरावरीं वसत । व्यासतीर्थे अन्यही ॥५३॥
व्यासतीर्थासमीप असत । ब्रह्मदेवाचें तीर्थ प्रख्यात । सर्वपापप्रणाशक ज्ञात । महान तीर्थ ब्रहयाचें ॥५४॥
कर्मतीर्थ अग्नितीर्थ । द्वादश आदित्यांचीं तीर्थें ख्यात । शिवकांची तीर्थें सूर्य तीर्थें । सर्वरोगसंहारक जें ॥५५॥
पूर्णाचें पूर्ण भावतीर्थ । ग्रहतीर्थ दिक्पाल तीर्थें अमित । देवयक्ष राक्षसांचीं असत । असंख्य तीर्थें या क्षेत्रांत ॥५६॥
महाकालोचें तीर्थ नारसिंहाचें तीर्थ । शाकंभरी तीर्थ चामुंडा तीर्थ । त्रिपुरातीर्थ येथ असत । महामायायुत शक्तितीर्थे ॥५७॥
चौसष्ट योगिनींचीं तीर्थें संमत । योगद परदेहजक तीर्थें वर्तत । तदनंतर वैध्रुवतीर्थ देवल तीर्थ मार्कडेयतीर्थ त्यानंतर ॥५८॥
भैरवतीर्थ काळभैरवतीर्थ । क्रतुमुख्य प्रजापतींचीं तीर्थें असंख्यात । त्यापुढतीं रैवतक तीर्थ ज्ञात । योगमय जें परम असे ॥५९॥
जडभरत तीर्थ योग सिद्धिप्रद । ओंकारनाद तीर्थ कीर्तिद । विद्याधर तीर्थ कलाप्रद । त्यापुढतीं पैंशाच मोचन तीर्थ ॥६०॥
तदनंतर धर्मतीर्थ अश्विनींचेंतीर्थ । शेष भागादिकांचेंतीर्थ । शंभर तीथें हीं यथार्थ । तदनंतर महातीर्थ गाईंचें ॥६१॥
त्यापुढटी सनकादींचीं तीर्थे । चौदा मनूंची ही सुतीर्थे । महाशक्तीचें अमिताचें ही तीर्थें । दक्षांदींची तैसीच ॥६२॥
मातृगणांचीं तीर्थे असती । साठ दक्षकन्यांची तीर्थें विलसती । त्यानंतर गंधर्व तीर्थॆ वर्तती । गुह्यम तीर्थे त्यापुढती ॥६३॥
बिभीषण तीर्थ रावण तीर्थ । श्वेतकेतु तीर्थ उद्दालक तीर्थ । राक्षस तीर्थ अष्टावक्र तीर्थ । विश्वदेव तीर्थ तदनंतर ॥६४॥
संतानकादींची तीर्थें वर्तत । घीमान दक्षाचें तीर्थ प्रख्यात । मारीच मौद्‍गलादींची तीर्थे विलसर । त्यानंतर तीथें पांडवेशाची ॥६५॥
दुर्वासतीर्थ दत्त तीर्थ । विधानतीर्थ हनुमंततीर्थ । सुग्रीवतीर्थ जांबवनतीर्थ । बलितीर्थ तें त्यापुढती ॥६६॥
वालखित्य तीर्थ गालवतीर्थ । विश्वामित्र तीर्थ त्रिशिरसतीर्थ । भृकंडतीर्थ दधीची तीर्थ । किंनर तीर्थ तदनंतर ॥६७॥
साध्यतीर्थ कामधेनु आदिती तीर्थ । अमित तीर्थ इश्वाकु तीर्थ । गार्ग्यतीर्थ मांडुक तीर्थ । धौम्य तीर्थ तदनंतर ॥६८॥
वाल्मीक तीर्थ जैंमिनीय तीर्थ । वाचक्नवी तीर्थ मंकणक तीर्थ । प्रलहाद तीर्थ दधीचि तीर्थ । उपमन्यु तीर्थ तदनंतर ॥६९॥
वैशंपायन नीर्थ जानकी तीर्थ । पर्वत तीर्थ । लोमश तीर्थ विभांड तीर्थ । ऋष्यशृंग तीर्थ तदनंतर ॥७०॥
त्यानंतर मुनिगणांचीं तीर्थें असंख्यात । अश्वत्थामा तीर्थ कृपा तीर्थ । वराहतीर्थ भूमितीर्थ । प्रकृतिपुरुषतीर्थ महापत्य तीर्थ तैसे ॥७१॥
सीमेवरी तें असत । ऐसी महेश्वरांनो मुख्य तीर्थें ज्ञात । संक्षेपें कथिलीं तुम्हांप्रत । सेवा ती त्या त्या दिनविशेषीं ॥७२॥
मयूरवीसी जे जन । त्यांस लाभे करिता पूजन । ह्या सर्व तीर्थाचें विधियुक्त ध्यान । विशिष्ट सिद्धि प्रतिक्षेत्राच्या ॥७३॥
मयूरक्षेत्रीं तीर्थ अपार । अंगुष्ठपर्व मात्र तीं सर्व । प्रमाण त्रैलोक्यांत अपूर्व । नाना भेदपर तीर्थें ॥७४॥
मयूर क्षेत्रांत सर्व तीर्थें स्थित । अणुमात्र स्वरूपें सतत । येथ जीं जीं क्षेत्रें वसत । तीं न जाती कदापि कोठें ॥७५॥
आपापल्या स्थानीं राहून । सेवितीं । ऐसी ही तीर्थांची महती । संक्षेपें तुम्हां सांगितली ॥७७॥
हया तीर्थमाहात्म्याचें वाचन । अथवा करील जो श्रवण । तो नर भुक्ति मुक्ति लाभून । अंती जाई स्वानंदलोकीं ॥७८॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‍गले महापुराणे षष्ठे खण्डे विकटचरिते ब्रह्मकमंडलुस्थतीर्थवर्णनं नाम सप्तविंशतितमोऽध्याः समाप्तः । श्रीगजाननार्पणमस्तु ।