खंड ४ - अध्याय ३०

श्रीगणेशाय नमः । मार्गशीर्ष संकष्टीचें महिमान । वसिष्ठ सांगती दशरथाप्रत प्रसन्न । इतिहास तो पुरातन । हरिश्चंद्र राजाचा ॥१॥
तेजस्वी हरिश्चंद्र प्रतापवंत । अयोध्येंत राज्य करित । नानाधर्म परायण सदगुणयुक्त । कर्मपरायण उदार दाता ॥२॥
जें जें ब्राह्मण मागत । तें तें हर्षभरें तयास देत । त्याच्या पुण्याची तुलना नसत । धरातलावरी समग्र ॥३॥
त्यास पीडा देण्या जात । विश्वामित्र योगी याच स्वरुपांत । त्यास आपुले सर्व राज्य देत । दानरुपें हरिश्चंद्र ॥४॥
राज्यभ्रष्ट नृपास करित । परप्रांतीही त्यास छळित । परी तो नृप धर्मयुक्त अत्यंत । ढळला नाही अल्पांशेही ॥५॥
आपुलें ब्रीद राखित । हरिश्चंद्र होता भटकत । मार्गशीर्ष संकष्टी दिनीं घडत । न कळत त्यास उपावास ॥६॥
क्षुधार्त तैसा तृषार्त । हरिश्चंद्र राजा असत । विश्वामित्र सत्त्वपरीक्षा घेत । ऐसा संपूर्ण दिन गेला ॥७॥
परी चंद्रोदय होता अन्न । काही दैवयोगें मिळून । नृपें केलें तें भक्षण । पुढें एक आश्चर्य घडलें ॥८॥
मार्गशीर्ष कृष्ण पंचमी उजाडली । तेव्हां एक घटना घडली । विश्वामित्राची बुद्धि जाहली । संभ्रान्त एकाएकी तेव्हां ॥९॥
तें पाहून विस्मित । योगी विचार करी मनांत । संकष्टीचें व्रत नृपें केलें तें ज्ञात । होऊन वरद त्यास झाला ॥१०॥
हरिश्चंद्रासी तो सांगत । महाबुद्धे ऐक वृत्तान्त । चतुर्थीचें व्रत तुझ्या राज्यांत । नष्ट झालें होतें पूर्वीं ॥११॥
त्यायोगें पीडा तुज प्राप्त । मीही त्या कारणें क्षोभित । सर्व कार्यारंभीं करावें हें व्रत । चार पुरुषार्थदायक ॥१२॥
तूं नानाविध पुण्य केलें । तें चतुर्थीलोपें नष्ट झालें । सर्व जनांसह तुजवरी ओढवलें । नरकपाताचें भय ॥१३॥
परी तूं हें मुख्य व्रत । काल केलेंस न कळत । म्हणोनी मी प्रीतियुक्त । तुज गणेशमंत्र देतों ॥१४॥
अष्टाक्षर मंत्र उपदेशित । गणनाथाचा त्यास विधियुक्त । गणेशाचें स्वरुप वर्णित । प्रार्थनेस्तव हरिश्चंद्रांच्या ॥१५॥
राजा तूं संकष्टीचें व्रत । जरी करिशील असत । तरी प्रजेसह सौख्यलाभ तुजप्रत । होईल यांत न संशय ॥१६॥
गणेश्वराचें महिमान । सांगतों तुज मी पावन । जगीं गणेश एक सत्त्वभाव मान । सर्व त्याचे गण असती ॥१७॥
मनोवाणीमय जें असत । तें विश्व गणवाचक समस्त । नाना भावें समायुक्त । वर्णन त्याचें अशक्त असे ॥१८॥
मनोवाणीविहीन । जें नाना ब्रह्मविधान । गणरुप तें पावन । ऐसें वेद सांगती ॥१९॥
सिद्धि भ्रांति करी ख्यात । बुद्धि ती भांतिधर असत । त्या उभयत सवें खेळत । विघ्नेश चिंतामणि हा हृदयीं ॥२०॥
त्यांस तूं विधिपूर्वक भजशील । तरी शांतिसुख लाभशील । राज्यकर्ता वंद्य होशील । योगिवन्द्य या जगांत ॥२१॥
चित्त पंचविध ख्यात । त्यांत मोहही पंचविध वर्तत । मी समरुप असत । चित्तत्यागें चिंतामणिपद ॥२२॥
ऐसें सांगून व्रताचें महिमान । सांगून त्यास अंतर्धान । विश्वामित्र जाहला प्रसन्न । हरिश्चंद्रा मोद झाला ॥२३॥
अयोध्येसी तो परतत । प्रधान त्याचें स्वागत करित । प्रजाजनांसह आचरित । संकष्टीचें व्रत वरदेचें ॥२४॥
हरिश्चंद्र नृप आपुल्या राज्यांत । चतुर्थीव्रत प्रशंसित । राजाज्ञेचें पालन करित । प्रजाजन सारे भक्तिभावें ॥२५॥
हया व्रतासम कांहीं नसत । अन्य व्रत जगतांत । रोगमुक्त होऊन हर्षयुक्त । प्रजाजन सारे झाले ॥२६॥
राजा गणपतीस भजत । अनन्यभावें सतत । वृद्ध होतां जात वनांत । पुत्रास राज्य देऊनियां ॥२७॥
स्त्रीसहित वनांत । गणराजाचें तप करित । शांति लाभून विशेषयुक्त । योगी जाहला तो राजा ॥२८॥
अंतीं स्वानंदवासी होऊन । नृप जाहला गणेशाधीन । ऐसें हें व्रत महिमान । अन्यजनही मुक्त झाले ॥२९॥
अन्यही एक वृत्तान्त । वसिष्ठ दशरथास सांगत । माळव्यांत एक असत । कर्णा नामक एक वेश्या ॥३०॥
ती नर विमोहिनी अत्यंत । हावभावें भुलवी क्षणांत । स्वधर्म सोडून आसक्त । नाना जन भजती तिसी ॥३१॥
आपापल्या स्त्रीस सोडून । तिच्या नादीं लागले जन । मद्य मांसांचें सेवन । करविलें त्यांसी तियेनें ॥३२॥
ऐसें ब्राह्मणादि भ्रष्ट झाले । चौयर्मादिर्कांत गुंतले । बहुविध दोष त्यांनीं केले । परदोष कथनीं दोष असे ॥३३॥
ती कर्णा वेश्या पापी असत । अतिदारुण लोभी अत्यंत । नाना जनांसह नरकाप्रत । मार्ग तिचा सुनिश्चित ॥३४॥
परी एकदा ती ज्वरग्रस्त । मार्गशीर्ष कृष्ण चतुर्थी दिनांत । तापानें पोळली अत्यंत । कांहीं दिनभरी न भक्षिलें ॥३५॥
परी चंद्रोदयीं अल्प खाऊन । पंचमी तिथीस मृत होऊन । नकळत घडलें व्रत महान । त्या पुण्ये ती मुक्त झाली ॥३६॥
तिच्यासम अन्य जन जे आचरित । चतुर्थी तेही मुक्त होत । होऊनियां ब्रह्मभूत । प्रभाव वर्णनातीत ऐसा ॥३७॥
मार्गशीर्ष चतुर्थीचें महिमान । ऐकतां वाचितां पुण्यपावन । सर्वसिद्धि लाभतील जन । चिंतामणीच्या कॄपाप्रसादें ॥३८॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे चतुर्थे खण्डे गजाननचरिते मार्गशीर्षकृष्णचतुर्थीमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिंशोऽध्यायः समाप्तः । श्रीगजाजनार्पणमस्तु ।