दीपप्रकाश - एकत्रिंशत्तम किरण

श्रीसद्गुरुनाथायनमः --
प्रेममूर्ती प्रेम सागरा । तुझा न लागे अंत खरा । सर्वांसी तूं देशी थारा । निज उदरीं ॥१॥
येवो गरीब मासोळी । अथवा देवमासा सर्वबळी । तयांतेंहि तूं माउली । सांभाळीसी कौतुकें ॥२॥
विकराल नक्र जरी आले । तरी तूं त्यासी न उपेक्षिलें । तुज सर्वही एक वाटलें देशी विश्रांती ॥३॥
या सर्व जलचरांचा । करिसी सांभाळ साचा । तुझ्या विचित्र मायेचा । खेळ कोण जाणें ॥४॥
प्रेम हेंच तुझें कार्य । प्रेम हें तुझें स्वरूप होय । प्रेमावीण आहे काय । तुझ्यामध्यें ॥५॥
तुझ्या प्रेमाचें बिंदु । किती घेऊं कृपासिंधू । घेतलें जरी ब्रह्मांडू । तरि तूं पूर्णची ॥६॥
गतकिरणी नाथराणा । सोडवी वृद्धेच्या जीवना । करी एक लीला पुन्हा । योगेश्वर ॥७॥
असे एक शिष्य काशीनाथ । तयास देई विभूत । ठेवीं ही अंतर्वस्त्रांत । सांगे प्रेममय ॥८॥
या पुडीची होतां विस्मृती । तुज देईन शिक्षा पुरती । आधीं विचार करीं चित्तीं । मग घेई मागुनी ॥९॥
शिष्यें दिधलें आश्वासन । करीन विभूतीचें जतन । गेला जरी माझा प्राण । तरी जाऊं नेदी ॥१०॥
ठेविली संजीवनी खिशांत । निघाला वंदुनि तात । क्षणक्षणा । पाही तेथ । न विसरी घडिभरी ॥११॥
एक योजन आला दूर । पाही श्रीनाथ प्रसाद सत्वर । तों पुडीनें केला पोबार । न दिसे कोठें ॥१२॥
आठविली प्रभूची वाणी । म्हणे व्यर्थ बोललों वचनीं । आता प्राण वेंचावा झणीं । प्रतिज्ञेसम ॥१३॥
सर्व कर्तृत्व जगदीशाचें । व्यर्थ बोललों वचन गर्वाचें । धांवुनी धरिलें देवाचे । पाय भक्तानें ॥१४॥
प्रतिज्ञेसम श्रीनाथ । आतां करीन प्राणांत । न कळतां श्रीनाथ कृत्य । बोललों अभद्र गर्वानें ॥१५॥
जरी न सांपडे माझी पुडी । तरि सुखानें प्राण मी सोडी । मज आज्ञा द्यावी आधीं । सद्गुरुराया ॥१६॥
नाथ म्हणें तूं भीष्मप्रतिज्ञ । देई सुखानें प्राण । अभिमान हा नाश पूर्ण । करील गा ॥१७॥
बालकासम खुदकन । हांसला आनंदघन । काढी आपुल्या खिशांतून । तीच पुडी ॥१८॥
तोच कागद तीच पुडी । पाहुनि झाला शिष्य आनंदी । प्रभु सांगे न वेंचावे शब्द कधीं । असमर्थानें ॥१९॥
तेथून आला नंदीग्रामीं । प्रिय वासुदेवाश्रमीं । जगदुद्धार करी स्वामी । नाथ माझा ॥२०॥
कोठें करी मोठी हवनें । नव चंडी शतचंडीनें । कोठें सहस्त्रही करणें । सप्तशती पाठ ॥२१॥
कोणाची बाधा दूर करी । कोणा संपत्तीच्या सरी । कोणा पुत्र कुमारी । देई सर्वदाता ॥२२॥
कोठें नाम - सप्ताह केले । महाराष्ट्र देशा जागविलें । कोठें राजकारणाचें जाळें । उकली न कळतां ॥२३॥
न वाची कधीं वर्तमानपत्रें । सांगे सृष्टीचीं यंत्रें । आसनीं बसूनि जगन्नाथें । लीला ऐसी करावी ॥२४॥
मंदिर बांधण्याची कार्ये । केली अनेक प्रभुरायें । निवृत्तीवरीं कळस सदयें । झळकविला ॥२५॥
धर्मशाळाही तेथें बांधिली । धारा नगरीस स्वारी गेली । लक्ष्मीनारायण देउळीं । वेंची द्रव्य अपार ॥२६॥
“ बहुत जनांसी चालवी । नाना मंडळें हालवी । ऐसी हे समर्थ पदवी । विवेकें होतें ” ॥२७॥
ही रामदास - प्रभु - वाणी । सार्थ करी प्रभु अवतरोनी । सदा कर्मयोग संवाहनीं । रत राहे समर्थ ॥२८॥
कोठें खोदी तळीं विहिरी । कोठें बांधी पिंपळ पार । कोठें पादुका शुभंकर । स्थापी दत्ताच्या ॥२९॥
खानदेशीं थोरगव्हाण । नामक गांव लहान । तेथे एक सद्भक्त जाण । राहे सुखवस्तु ॥३०॥
श्रीनाथ हें त्याचें ध्यान । श्रीचरण हें पूजन । श्रीनाथ नाम हें भजन । करी सर्वदा ॥३१॥
देखोनि शिष्याचा भाव । म्हणे येथें राहीन सदैव । गृह भागाचें देवालय । करी कौतुकाने ॥३२॥
तेथें पादुका - स्थापन । केलें यथाविधि प्रमाण । देई आशीर्वाद पूर्ण । शिष्योत्तमा ॥३३॥
एके दिनीं या शिष्याप्रतीं । आत्मलिंग दाखवी शंकरमूर्ती । देई वरप्रसाद जगज्योती । लोकोपकारी ॥३४॥
या मंदिरीं भावनायुक्त । जो येईल साधक सत्पात्र । तो मिळवील आपुलें इच्छित पूर्णपणें ॥३५॥
या पिशाच्चें दुरोनीच पळतीं । डाकीणींची होईल फजिती । जे करिती नित्य आरती । ज्योति तयातें ॥३६॥
प्रभुवचन ही आकाशवाणी । मानुनी येती बंधुभगिनी । निज दुःखाची आटणी । करून घेती ॥३७॥
सोलापुरी अप्पा वारद । नामे होता भक्त प्रसिद्ध । करी करणी अगाध । तयाचे गृहीं ॥३८॥
द्यावे रूपये एक सहस्त्र । बांधीन एकाच खोलीस । अप्पासाहेब म्हणती अवश्य । परि दिवाण आड येई ॥३९॥
सखारामबापूसम तो दिवाण । दावी धन्यासी हित वरून । एक चौकेंत सहस्त्र जाण । ऐकिलें ना पाहिलें ॥४०॥
न द्यावा इतुका पैसा । शत रूपयांची काय दिशा । नायकतां तो भक्त सहस्त्रा । वोपी सद्गुरु चरणीं ॥४१॥
मग प्रभूनें काय केलें । मुहूर्तेच एक स्थल घेतलें । मुहूर्तें सर्व कार्य वरिलें । या गृहाचें ॥४२॥
काष्ठेंही आणिली सुमुहूर्तें । त्यातें तासिलें मुहूर्तें । रोविलें सर्व मुहूर्तें । मुहूर्तनाथें ॥४३॥
खिळाही ठोकिला मुहूर्ती । मुहूर्त संपता स्वस्थ बसती । संवत्सर होता कार्यपूर्ती । झाली नाथपूभूची ॥४४॥
बोलावी प्रिय शिष्यासी । भरावें येथें तृणासी । पहावी प्रचीत कैसी । मम कृतीची ॥४५॥
अप्पानें तैसेंच केलें । परिजन म्हणती वेड लागलें । ऐसे साधू नाहीं पाहिलें । विचित्रकृती ॥४६॥
भरवोनी त्यांत गवत । टाकी अग्नि नाथ तेथ । ज्वालांचे लोट क्षणांत । पसरले चोहींकडे ॥४७॥
हंसून सर्व चाकर म्हणती । अपुल्याच हस्तें अग्नि लाविती । काय करावें सत्तेपुढती । शहाणपण चालेना ॥४८॥
आला जनतेचा बहुमेळा । पाण्याचाही बंब आला । परि अप्पानें प्रतिकार केला । सकळांसी ॥४९॥
अग्नि झाला स्वयेंच शांत । घेई अप्पासी सवें नाथ । पाहीं आपुलें घर नेत्रीं । बोलावी दिवाणासी ॥५०॥
गृहांत जें सामान भरलें । तेंचि सारें दग्ध झाले । परि कांहीं एक न जळालें । मंदिराचें ॥५१॥
खिडक्या तैसीं लांकडी द्वारें । कोरे दिसती मोठे - सरे । आश्चर्य करिती जन सारे । नाथकृती अगाध ॥५२॥
मग बोधी प्रिय शिष्यासीं । न समजावा चमत्कार मानसीं । स्वधर्माची कीर्ति ऐसी । हें मुहूर्त फल ॥५३॥
यातेंच म्हणती मुहूर्त काय । उगाच निंदिती स्वधर्म राय । न कळतां वर्म । हाय हाय करिती ॥५४॥
वाढवोनी धर्ममहिमा । नाथ येई नंदिग्रामा । अनेकांच्या पूर्ण कामा । करी पूर्णानंद ॥५५॥
महादुआबा नामें भक्त । घेई विश्रांती तेथें नाथ । सूर्य तळपला प्रखर ज्योत । द्वादश कलांनीं ॥५६॥
उपसर्ग न व्हावा सद्गुरुसी । म्हणोनी लाविती द्वारासी । कुलूप कडी बाह्य भागासी । किल्ली आबाजवळी ॥५७॥
कांहीं कालानंतरी । भुंकला श्वान अंतरीं । श्वानातें काढावया बाहेरी । उघडती द्वार ॥५८॥
तों नाहीं तेथें नाथ । झाले सारे भयभीत । कोठें जाहला गुप्त । न कळे नाथ ॥५९॥
चिंतातूर सारे होती । कोठे पहावी गुरूमूर्ती । तों ‘ विठ्ठल विठ्ठल ’ ध्वनी ऐकती । मधुर भारी ॥६०॥
ऐकूं येई मंजुल ध्वनी । परि न दिसता लोचनीं । बावळे होती भक्त मनीं । तों दिसला आसनीं ॥६१॥
इतुक्यामाजीं एक अबला । सांगें प्रेमें वासुदेवाला । नाथ जाऊन बैसला । मशीदींत ॥६२॥
प्रभूची काया सुकुमार । तळपे प्रखर हा भास्कर । कां ताप देता फार । गुरूराया ॥६३॥
वासुदेव म्हणे श्रीनाथ । आहे आबांच्या गृहांत । येरू वदे तो उरूसांत । देखिला म्यां ॥६४॥
वासुदेव म्हणे श्रीनाथा । कोणी आवरावें आतां । क्षणीं सूक्ष्म क्षणांत मोठा । क्षणांत दाही दिशा ॥६५॥
यातें जो सांभाळू म्हणे । तोचि विसरीं स्वयें देहानें । प्रभुसमागमें पळ घेणें । हेंच तया उचित वाटे ॥६६॥
नाथ आहे सूर्यचंद्र । त्यास कोण तापवी अभद्र । येईल चालुनी श्रीरामचंद्र । प्रभुराणा ॥६७॥
ती भाविक स्त्री झाली कोपवश । म्हणे कैसे हे दुष्ट शिष्य सांगू महादू आबास । म्हणोनि निघाली ॥६८॥
तेथें देखिला नटवर । झाली लज्जित ती नार । सांगे प्रभूचा संचार । भक्तजनांसी ॥६९॥
वासूदेव भगिनीचे नयन । एकाएकी झाले तेजहीन । विनवी भावें कर जोडून । समर्थासी ॥७०॥
केला उपदेश तियेला । जो सर्वत्रांही लागला । न पूजितां कुलदेवतेला । त्याचें हेंच फल ॥७१॥
असो संत वा असंत । राही जो व्यवहारांत । असावें त्यानें स्वधर्मरत । करावें हव्यकव्य ॥७२॥
कुलदेवता कुलाचार । हें कर्तव्यकर्म साचार । जो न करील भावें नर । तो भोगील पीडा ही ॥७३॥
कुलाचार ही पूर्वजस्मृती । गृहस्थाश्रमाची दिव्य ज्योती । कुलाचारें सात्वीक वृत्ती । दृढ होई ॥७४॥
घेवोनीं तळहातीं विभूती । अंगुष्ट त्यावरी फिरविती । तों दिसली देवीची मूर्ती । सर्वत्रासी ॥७५॥
तव गृहींचा सुवर्ण टाक । तयाचे नेत्र एकदां देख । पडतीं छिद्रें तेथें अनेक । करी गे नवा टाक ॥७६॥
आज्ञेसमान केलें तियेनें । जाहली तेजस्वी नयनें । ऐसें प्रवर्तविलें प्रभूनें । कर्तव्यकर्मा जनातें ॥७७॥
पाचारून वासुदेवा प्रती । कर्मयोगाचे महत्व वर्णिती । निष्काम कर्माची महती । देई नाथराआण ॥७८॥
कर्माशिवाय प्राणिमात्राचा । न जाय एक क्षण साचा । कायीक वाचीक मानसाचा । व्यापक सदा राहे ॥७९॥
कर्म म्हणजे केवळ नव्हें वैदिक धर्म बाळ । इंद्रियांचे व्यापार सकळ । कर्म हें नाम तयासी ॥८०॥
प्राण्यासी अकर्म - स्थिती । कदा न येई निश्चितीं । अकर्मीं शरीर संपत्ती । राहणार नाहीं ॥८१॥
केवळ स्वस्थ बसावें । ही अकर्म - स्थिती नोहे । अंतः करणाचा जेथें व्यापार चालूं राहे । तेंही कर्म होय ॥८२॥
सृष्टीचें मूळ माया । ती कर्माचीच ज्योति राया । सदा चालवीं देहें प्रिया । अकर्मी न राहे ॥८३॥
कर्म हें बंधासि कारण । त्याचा आश्रय कधीं मी धरी ना । ऐसा आग्रह धरवेना कोणासीही ॥८४॥
मग या कर्मजालांतून । कैसें जावें सुटून । विनवी वासुदेव नंदन । सद्गुरुराया ॥८५॥
बाळा ! जे फळासक्ती धरून । करिती कर्माचें आचरण । ते होती बंधासी कारण । एरव्ही नाहीं ॥८६॥
निष्काम कर्म आचरितां । चित्त शुद्ध होईल सुता । तें अविनाशी फल तत्वतां । घ्यावें तुवां ॥८७॥
विनवी शिष्य नाधासी । फलाविण आचरावें कर्मासी । हें कथिलें पूर्वीच आम्हासी । आतां विपरीत सांगतां ॥८८॥  
जयाचें मिळेल फल । तें निष्काम कैसें होईल । निवारावें संशयजाल । सद्गुरुराया ॥८९॥
नाथ म्हणें तुझा आक्षेप भयद जाण । अद्वैत तत्वज्ञानासी कारण । त्या चित्तशुद्धीच्या मुळीसी कुठार जाण । टाकिली त्वां ॥९०॥
काम म्हणे केवळ हेतु । यावत्काल राहे जिवंतु । तावत्काल फलासक्तु । प्राणी होय ॥९१॥
हेतुफलाची शृंखला । जखडितां आपुल्या पायाला । चित्तशुद्धी - स्वातंत्र्याला । मुकतो नर ॥९२॥
म्हणोनि घ्यावें ऐसें कर्म । ज्याचें मिळेल फळ उत्तम । तें अन्य विषयक काम । नाश करी ॥९३॥
चित्तशुद्धीप्राप्त्यर्थ । जो निष्काम कर्म आचरीत । तयाच्या हृदयीं ज्ञानज्योत । उज्वल होई ॥९४॥
ज्ञान होता प्रज्वलित । जाईल मुक्तिरूप नगरांत । मग तेथें फलाचा हेत । राहत नाहीं ॥९५॥
कर्तृत्वाभिमान लया गेला । भोक्तृत्वभाव शून्य झाला । सर्व कर्ता प्रभु ठरला । हीच चित्तशुद्धीं ॥९६॥
ऐशा चित्ताचें जें कार्य । तें निष्काम कर्म होय । निवारी आपुला संशय । वासुदेवा ॥९७॥
ज्याचें चित्तीं असें ध्यान । तेंचि कर्मरूप जाण । फलाभिसंधीं नसतां मन । फलजनक न होय ॥९८॥
तरी फलासक्ती त्यागून । करीं कार्य श्रुतीस अनुसरून । काम्य कर्म हें बंधास कारण । होईल गा ॥९९॥
स्वधर्माचरणीं राहीं दक्ष । करी सर्व नित्य नैमित्तिक । इंद्रियांचा न व्हावा वरपक्ष । कदापिही ॥१००॥
विषयवासना हेंही कर्म । तूं करीं गा सदा निष्काम । न लागे तयाचा लगाम । तुजला मग ॥१॥
कोणी विहिताचरणाचा त्याग । करोनि धरिती संन्यासमार्ग । परि तो नव्हे श्रेष्ठ योग । कर्माहुनी ॥२॥
कर्मयोग हा सर्वासाठीं । जणूं तारूं समुद्रावरती । बलवंतीं वा अशक्तीं । बसूनी जावें त्यांत ॥३॥
कर्म केल्याविण नोहे सुटका । हा सिद्धांत ठरला निका । म्हणोनि निष्काम कर्म बालका । आचरीं तूं ॥४॥
जनातें मानून जनार्दन । करीं निष्काम प्रपंच जाण । हें कर्मयोगाचें ज्ञान । तुज सांगतों ॥५॥
कर्मयोगानें जनसमाज । होईल व्यवस्थित सहज । दुर्बलतेचें नासें राज्य । कर्मयोगें ॥६॥
धर्म अर्थ काम मोक्ष चतुर्विध पुरूषार्थाची साक्ष । कर्मयोगेंच प्रत्यक्ष । प्राप्त होई ॥७॥
मायामोहे पार्थ । जाहला जेव्हां निर्बल सत्य । कळवळोनि श्रीभगवंत । उपदेशी तया ॥८॥
कर्मयोग - विद्युच्छक्तीनें । केलें जागृत तया श्रीकृष्णानें । विजय मिळविला विजयानें । कर्मयोगें ॥९॥
निर्मल जल श्रीभगवद्गीता । परिस्थिती - रंग - त्यांत मिळवितां । रूपाप्रति जाई त्या त्या । ऐसी अगाध ॥११०॥
पांडवकालीं अर्जुन मोहिला । स्वकर्तव्य - विन्मुख झाला । कर्मयोगी त्यातें केला । भगवंताने ॥११॥
कर्मांगाचें माजलें बंड । म्हणोनि घेतला संन्यास दंड । त्यागरंग भरविला अखंड । श्रीमत् आचार्यांनी ॥१२॥
धर्माते न्यावया उज्वलतेस । भक्तीचा रंग चढवी श्रीज्ञानेश । कर्मयोगाचा करी प्रकाश । लोकमान्य ॥१३॥
पडला कर्तव्याचा मोह । जनता केवळ निर्बल होय । म्हणोनि काढी तिलकराय । कर्मयोग बीज ॥१४॥
हा काळ नव्हे संन्यासाचा । केवळ कर्मयोगाचा । घ्यावा करीं लोकसेवेचा । दंड बाळा ॥१५॥
कर्मा अंगीच भक्ति राहे । कर्मानेंच कर्मानेंच त्याग होय । कर्म त्रिकालाबाधीत आहे । करिं निष्काम ॥१६॥
कर्म भक्ति ज्ञान - योग । चौथा श्री राजयोग । हे स्वरूप नगराचे मार्ग । असती चार ॥१७॥
जो मार्ग जया सुलभ वाटे । त्या पंथेंच जावें तेथें । न शोधावें श्रेष्ठ कोणतें । अथवा कनिष्ठही ॥१८॥
वितंडवाद सकल सोडावा । पंथ एकचि धरावा । तो वाद करी बुद्धीभ्रंश जीवा । वासुदेवा ॥१९॥
किंवा प्रभूची लीला गावी । अनुभवेंच हृदयीं ठसवावी । मग आनंद ज्योत पहावी । साधकानें ॥१२०॥
आनंद हा सांगता नये । आनंदाची मूर्ती नव्हे । आनंदी होऊनी पहावें । आनंदकंदा ॥२१॥
आनंदापाशीं आनंद । मिळें हें तत्व सिद्ध । याहो याहो श्रोतृवृंद । भजा आनंदासी ॥२२॥
पुढील किरणी योगी नायक । तारील एक गुरूनिंदक । त्यातें बोधील रसयुक्त । म्हणें नाथसुत ॥१२३॥
इति श्रीमाधवनाथ दीपप्रकाशे नाथसुतविरचिते कर्मयोग - संक्षिप्तवर्णनं नाम एकत्रिंशत्तमः किरणः समाप्तः ।