दीपप्रकाश - तृतीय किरण

श्रीसद्गुरूनाथायनमः : --
धन्य धन्य हे सद्गुरू माधवा ! । तव अगाध चरित्र गावया । तुझीच वाणी पाहिजे देवा । इतर ते दुर्बल ॥१॥
घेवोनी दिव्य अवतार । भारतभूमीस करिसी पार । दाखवोनी परमार्थ व्यवहार । करिसी पार्था कर्मयोगी ॥२॥
होसी सुकुमार रूपधारी । येसी देवकीच्या उदकीं । खेळसी यशोदेच्या घरीं । तारीसी पांडुतनया ॥३॥
कोठें जन्म कोठें खेळ । कोठें तुझी वस्ती अचल । कोठें तुझी ज्ञानगंगा विमल । रथावरी ॥४॥
कधीं दिससी फकीर । कधीं होसी राजकुमार । कधीं विषयलंपट चोर । कधीं ब्रह्मचारी ॥५॥
कधीं होसी तान्हें बाळ । कधीं यौवनसंपन्न वेल्हाळ । गोपींसवें खेळसी खेळ । नानापरी ॥६॥
तुझा जन्म हेंचि आश्चर्य । तव कृतीहि नवलतर होय । तुज ऐसें अवतार कार्य । नाहीं आणीकांचें ॥७॥
परस्पर विरोधी चरित्र । तुवां दाविलें जगतांत । अंतीं एकचि सूत्रांत । गोविलें रे गोविंदा ॥८॥
तूं मायेच्या उदरीं जन्मून । सोऽहं पाळण्यांत निजसी आपण । घेसी चिन्मय निद्रा जाण । जनार्दना ॥९॥
तुज झोंके देई माया । म्हणें नीज रे सांवळिया । पाही चिमण्यांचा खेळ नवा । तव शिरीं शोभेल ॥१०॥
तुवां गुंफिली बाळलीला माला । ती अपूरीच राहिली वेल्हाळा । म्हणोनी पुन्हां अवतार घेतला । सांग काय ? ॥११॥
मज वाते तुझी ही माळ । कल्पांतींहि अपूर्ण राहील । नित्य नवी सुमनें ओंवील । विश्वसूत्रांत ॥१२॥
गत किरणीं श्रीमाधव जन्म । आतां ऐका बालपण । वाढे शुक्लेंदु समान । माधव कुमर ॥१३॥
दोन मास होतां पूर्ण । येती पांगरीस परतून । करी लीला दैनंदिन । जी पाहतां मन चकित ॥१४॥
एक वर्षाचा होता कुमर । न घेई मातेची दुग्धधार । माता पितर चिंतातुर । म्हणती काय करावें आतां ॥१५॥
गृहीं धेनू एक होती । तिचें दुग्ध बाळास देती । परीं तेंहि वमन करी शेवटीं । विश्वरूप बालक ॥१६॥
करिती अनेक उपचार । गंडे, दोर्‍यांचा झाला भार । माता करी रुदन फार । म्हणे बालका काय झालें ॥१७॥
असतां ऐसे सचिंत । मल्हारदादास झाला दृष्टांत । देतां कपिला धेनूचें दुग्ध नित्य । पचेल तें बालकासी ॥१८॥
महत्प्रयासें आणिली कपिला । तिचें दुग्ध देतां बाळा । हंसुनी गटागटां प्याला । लीलाधारी ॥१९॥
झालीं पांच वर्षें पूर्ण । माधव बोले मधुर वचन । बाळ - बोल ते ऐकून । सानंद नगरवासी ॥२०॥
आधींच सोन्याचे पदक । त्यावरी जडावाचें कौतुक । दिसे सुंदर अधिकाधिक । लोचनासीं ॥२१॥
तैसा माधव स्वयेंच सुंदर होता । त्यावरी मधुर वक्ता । मग तो परिजनांचा आवडता । कां न व्हावा ॥२२॥
माधवाच्या बांधवगणां । शिकविती पितामह जाणा । पढविती संध्या पूजना । रामरक्षा स्तोत्र ॥२३॥
सहजीं लीलेनें माधव । एके दिनीं ऐके सर्व । दुसरे दिनी तेंचि काव्य । म्हणोनी दावी ॥२४॥
जाहलीं केवळ वर्षें पांच । अतुल बुद्धिप्रकाश तोंच । पाहुनी चकित झाले साच । परिजन सर्वही ॥२५॥
भाऊसी झाला आनंद थोर । म्हणती हा शिशु ईश्वरी अवतार । त्याविण ऐसा दिव्य प्रकार । कोण करील ॥२६॥
मग पाचारूनी माधवास । म्हणती धन्य तव मातेची कूस । बसवुनी अंकी त्यास । शिरीं चापटी मारिती ॥२७॥
पितामहें ठेवितां कर । बालें केला नमस्कार । म्हणे नका मारूं शिरावर । होईल सर्व विस्मृती ॥२८॥
ऐकतां हें वचन । परिजना म्हणती भाऊ हंसून । ब्रह्मरंध्र सर्वांसी कारण । हेंहि तत्त्व कळलें यासी ॥२९॥
ब्रह्मरंध्रा करितां ताडण । तें होईल भ्रमित जाण । म्हणोनी न शिक्षा करणें । सांगें माधव ॥३०॥
हें तत्व कळलें जया । तो अज्ञ कैसा म्हणावा । परी दृष्ट होईल म्हणोनियां । इतरां न सांगतीं ॥३१॥
जो सर्वांच्या दृष्टींत राहे । तयास दृष्ट करी काय । प्रेम हें वेडे करी हृदय । सत्य वचन ॥३२॥
परी जेवी तळहस्तीं रवि झांकेना । तेवीं माधवाच्या सद्गुणा । कोणी थांबवूं शकतीना । मायिक सोयरे ॥३३॥
पांगरी गांवी शालागृहीं । स्वेच्छेनें माधव जाई । देखोनी एकपाठी मूर्ती ही । गुरुजी होती विस्मित ॥३४॥
आठवें वर्ष लागतां बाळा । करिती व्रतबंध सोहळा । गायत्रीचा मंत्र सगळा । माधवें म्हणोनी दाविला ॥३५॥
ज्या प्रभूची मूळ गायत्री त्रिपदा । त्यास मंत्राची मर्यादा । वैराग्य ज्याचा लंगोट सदा । त्याच्या कटीं लंगोटी ॥३६॥
जो घेई लोकाद्धार - दंडा । तयाच्या करीं देती त्रिदंडा । ज्या कंठी तीनपदरी त्रिवेणी सदा । त्यास यज्ञोपवीत ॥३७॥
षडरींच्या करी जो खडावा । तयाच्या पायीं काष्ठ - खडावा । शिरीं ब्रह्मरंध्र टोप नवा । त्यास टोपी उंच घालिती ॥३८॥
जो सदा स्वस्वरूपी निमग्न । त्यास सांगती संध्यास्नान । भिक्षा ज्याची अल्लख निरंजन । तो लाडवाची भिक्षा मागें ॥३९॥
असो ऐसा संस्कार झाला । माधव बटु वेषें सजला । करी प्रेमें नित्य नियमाला । जणूं वामन अवतरे ॥४०॥
पांगरीस श्रीमहादेव मंदिर । तेथें जाई बटु सुंदर । करोनी तेथ समाधि स्थिर । राही आनंद सेवित ॥४१॥
कोणा न कळे माधवाची लीला । म्हणती बाळ जातसे खेळाला । जैसें माय यशोदेला । श्रीकृष्णें भुलविलें ॥४२॥
माधवाचा खेळ एक । मिळोनी बालकें असंख्य । होई महादेव पूजक । प्रेमभावें ॥४३॥
घेवोनी गोपालांचा मेळा । हरहर महादेव या बोला । बोलुनी प्रदक्षिणा घाली सांवळा । आनंदाने ॥४४॥
हाच शिवाशिवीचा खेळ । खेळतसे माधवबाळ । मग शिक्षकाची भूमिका चपळ । घेई नटनाथ ॥४५॥
नमः शिवाय हा देई धडा । वाजवी सहज चौघडा । करी पूजा बोला बोबड्य़ा । बोलुनियां ॥४६॥
चिपळूणकर नामे माधवाचे गुरु । होता तो भाविक नरू । प्रेमें शिकवी माधव कुमरू । गणित विषय ॥४७॥
बघोनी माधवाचे गणित । गुरू होती मनीं विस्मित । म्हणती हा जगाचें गणित । सोडवील ॥४८॥
एके दिनीं म्हणे माधव । मज शिकवा त्रैराशिक विषय । जयाच्या योगें सुटेल नव । गणित पंथ ॥४९॥
सत्रावीचें उदाहरण । मज द्यावें जी सोडवून । मग चौर्‍यांशी चुकवून । जाईन झणी ॥५०॥
ऐकोनी या स्वानुभवी बोला । शिक्षक अंतरी दचकला । म्हणे जो जाणे ब्रह्मांडकला । त्यास काय शिकवूं ॥५१॥
मग उत्तर देती माधवास । बाळा ! तूंच सोडवी या तत्त्वास । मी नेणें तुझ्या गणितास । माझें गणित वेगळें ॥५२॥
बालयोगी म्हणे शिकवीन । परी पाहिजे एकास एक गुण्य । तें अवगत होतां उदाहरण । सहज शिकवीन ॥५३॥
ऐकोनी शिशूचे उद्गार । गुरूचा आनंद उचंबळे थोर । हृदयीं धरिला सुकुमार । माधवबाळ ॥५४॥
एकदां गुरुजी चिपळूणकर । शीतज्वरें पीडिलें फार । केले उपाय थोर थोर । परी ते विफल होती ॥५५॥
आज्ञापिती शिष्य अण्णासी । तुम्ही जावें भाऊपाशीं । आणावी औषधी बरीशी । जेणे रोगमुक्त होईन ॥५६॥
अण्णा होता सुशील शिशु । आणिल्या गोळ्या ज्वरांकुशु । निघाला द्यावया उदासु । तो इतर बालक भेटले ॥५७॥
तेंहोती कलियुगीचे शिष्य । म्हणती बरें झालें आम्हास । चुकली शिक्षा चार दिवस । तेवीं अभ्यास कष्टद ॥५८॥
नको नको हा गुरुजींचा फेरा । आम्हांस फिरूं नेदी सैरावैरा । घोकंपट्टीचा दिननिशी मारा । आतां सोसवेना ॥५९॥
आणवी पुस्तकांचे गठ्ठे । म्हणे पाठ करावे येथें । न ऐकतां मारीन सर्वातें । कोणा खुर्ची, घोडी मिळे ॥६०॥
एक म्हणे खंडूच्या मळ्यांत । लागल्या होत्या बोरी बहुत। एकच तोडोनी नकळत । खादले बोर म्यांची ॥६१॥
हें वृत्त कळतां गुरुजीला । त्याच बोरी खालीं नेई मजला । पाठीवरी छड्या मारिल्या । म्हणे त्वां चोरी केली ॥६२॥
म्हणोनि त्यास देवें दिधला मार । आतां खेळूं चला हो स्वैर । न करावा औषधोपचार । सांगती अण्णास ॥६३॥
ऐकतां बाळांचा संकेत । कळवळला माधव सत्पुत्र । मनीं म्हणे हा अनर्थ । ओढवला हो ॥६४॥
सर्पास दुग्ध पाजितां । तो गरळ वमन करी तत्वतां । तेवीं हे शिशु अपकारता । उपकार्‍यासी करिती ॥६५॥
शिक्षक हा माळी केवळ । लावी फुलांचा बाग विशाळ । जैसें बीज तैसीं येतील । फलें फुलें ॥६६॥
शिक्षक ऐसा उपकारी । नाहीं दुजा भूवरी । जो पशुवृत्तीतें विचारी करी । स्वयें कष्टुनी ॥६७॥
माधव विनवी सवंगड्यास । नका ठेवूं ऐशा कुविचारास । गुरु हाची आपणास । सन्मार्ग दावी ॥६८॥
करी नानापरी विद्यादान । आपणास देई मनुष्यत्व आणून । हे उपकार विस्मरून । जातसां आडरानीं ॥६९॥
तुम्ही न करितां विद्यार्जन । खेळतां आडमार्गीं जाऊन । म्हणोनी देती अंजन । शिक्षारूपें गुरुराज ॥७०॥
परी न ऐकती कोणीहि । म्हणती हा पोकळ ज्ञानी पाही । उगीच करी लंपडावी । पट्टशिष्य म्हणवी ॥७१॥
अहो शालागृहरूपी कारागारीं । गुरुजी हा असे अधिकारी । माधवा त्वां केलीस चोरे । जा बैस तेथेंच ॥७२॥
आम्ही न देऊं तया औषध । होवो तो खुशाल बेशुद्ध । देखोनी शिशूस कर्तव्यमूढ । माधव योजी उपाय ॥७३॥
म्हणे मी करितों मृत्तिकेच्या गोळ्य़ा । त्या तरी द्याव्या गुरुजीला । हा विचार पसंत झाला । सर्व बाल मंडळा ॥७४॥
गेला तुलसी वृंदावनीं । काढिली मृत्तिका हंसुनी । पाही कृपा दृष्टी करोनी । करी गुटिका चार ॥७५॥
गुटिकांस तुलसीचें अनुपान । घेतां एक एक रात्रंदिन । उद्याच जाईल ज्वर पळून । सांगा संदेश भाऊंचा ॥७६॥
बालें म्हणती हा शुद्ध वेडा । मृत्तिकेनें केवीं जाईल ताप एवढा । परी अनायासें मिटतां लढा । कां न तोडावा ॥७७॥
दिल्या मृण्मय गोळ्या नेऊन । केल्या गुरुजींनीं सेवन । गेला ज्वर - राक्षस भिऊन । नवल वाटलें तयासी ॥७८॥
जयाच्या दृष्टींत खेळे अमृत । ती मृत्तिकाही अमृत । हा अनुभव यथार्थ । नाथरायें दीधला ॥७९॥
दुसरे दिनीं चिपळूणकर । जाती स्वयेंच भाऊचें मंदिरीं । म्हणती नव्हे वटिका संजीवनी खरी । आपण दिधली ॥८०॥
भाऊ औषधीचा प्रभाव । तैसाच आहे अभिनव । परी जिव्हां करी रव रव । रसनेवरी ठेवितां ॥८१॥
येरू म्हणे न लागली रव रव ठेवितां मुखीं विघुरली सर्व । हें ऐकता बहु आश्चर्य । वाटलें भाऊसही ॥८२॥
म्हणती दाखवावें औषध । पाहतां दिसली माती शुद्ध । करी मग पूर्ण शोध । तो अण्णाने कथिलें ॥८३॥
ऐकोनी माधवकृति नवलापरी । गुरुजी लोळती चरणावरी । परी तो बाळ - लीला करी । जाई गृहीं पळून ॥८४॥
नाना लाघव नित्य करावें । पुन्हां मायेचे पटल घ्यावें । सर्वांस रूपी विसरवावें । हीच लीला प्रभूची ॥८५॥
माधव होता सर्वांसी प्यारा । आबालवृद्धांस वाटे सोयरा । उचलोनी कडिये नेती घरां । पांगरीकर जन ॥८६॥
कोणी म्हणती आमुचा प्रश्न समज । प्रभु उत्तर देई सहज । कोणा सांगे तव कार्य आज । होणार नाहीं ॥८७॥
माधव वदे सत्य वचन । झाला जनांचा भाव पूर्ण । म्हणोनी आज्ञा घेऊन । करिती कार्य ॥८८॥
माधवाचा एक मित्र । राणोजी नामे सत्पात्र । पाहोनी दिवस शिवरात्र । त्यास पाचारी मंदिरीं ॥८९॥
सांगितला शिव पंचाक्षरी मंत्र । म्हणे हा जपतां सतत । तूंची शिव होऊनी समस्त । जन उद्धरशील ॥९०॥
त्या दिवसा पासोन । राणोजी करी जप - पारायण । झाला शिवभक्तोत्तम जाण । भूत भविष्य वर्तवी ॥९१॥
महाशिवरात्री दिनीं । भरवी यात्रा राणोजी मुनि । अनेकांचीं दुःखे दारुण । करीं निवृत्त तो ॥९२॥
देखोनी हा मायेचा बाजार । माधव म्हणें त्या कुमरा । हा नको रे जोजार । तुज नरकीं नेईल ॥९३॥
सर्व नोर्धन हेंची साधन । आधीं करी रे साध्य जाण । ऐकोनी सद्गुरूचें वचन । राणोजी स्तब्ध जाहला ॥९४॥
पांगरी गांगीं यात्रेचा क्रम । अद्यापीहि चाले उत्तम । प्रचीत पहावी जाऊन । सर्व श्रोतयांनीं ॥९५॥
धन्य माझा सद्गुरूनाथ । जो बालपणींच सत्य । करी सवंगड्यासी कृतार्थ । आश्चर्य हें बहुत ॥९६॥
अथवा येथ आश्चर्य काय । जो सर्वाभूतीं स्वयमेव । स्थिरचर हें जयाचें अवयव । तया अशक्य काय ॥९७॥
जो आहे अवस्थातीत । त्यात बालथोरपण हें व्यर्थ । नाम देउनी अज्ञान प्रगट । करणें योग्य नव्हे ॥९८॥
हे प्रभूच्या मायेचे खेळ । तीच सर्व कृत्यांचें मूळ । परमात्मा स्वयें अचल । राहातसे ॥९९॥
याच मायेची भ्रांती । निरसावया जगजेठी । अवतरे आर्य - भूवरती । मानवरूपें ॥१००॥
त्या रूपासी नमस्कार । साष्टांगें करी नाथकुमर । भवाब्धीचें पैलतीर । तोच दावील आमुतें ॥१॥
झाला प्रकाशाचा तृतीय किरण । आतां होईल चतुर्थ निरूपण । बाललीलेचा रंग नूतन । दिसेल सकल श्रोतयां ॥२॥
श्रीनाथलीला सागरास । आतां भरती येईल खास । तावत्काल तीरास । स्वस्थ राहूं ॥३॥
मग पाहूं तयाचे विहार । क्षणांत सान क्षणांत थोर । क्षणांत काढील सुस्वर । लाटांचेहि ॥४॥
ती लाट घेऊं अंगावरी । आणू ओलावा सर्व शरीरीं । विकल्पमलाच्या धूरी । धुवून टाकू ॥५॥
चला चला हो संतजन । साधूं या पर्वणीचा दिन । नका करूं अनुमान । म्हणे नाथसुत ॥१०६॥
इति श्रीमाधवनाथदीपप्रकाशे नाथसुतविरचिते बाललीलावर्णनं नाम तृतीय किरण समाप्तः ॥