श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय ३४ वा

श्रीगुरुदत्तात्रेयाय नम: ॥
गुरु म्हणे शिष्यासी । सद्गुरु गुणराशी ।
हातीं धरितां शिष्यासी । यत्नें तयासी तारितसे ॥१॥
स्वार्थी कळकळे माता । ती नोहे पुत्राकरितां ।
शिष्याच्या हिताकरितां । गुरुदेवता कळकळे ॥२॥
कितीकही करितां प्रश्न । गुरु नोहे उदासीन ।
म्हणे कोणत्याही प्रकारें करून । होवो समाधान शिष्याचें ॥३॥
असा कृपाळु दत्त । सांगे अलर्का हित ।
पुन: जोडोनी हात । मदालसासुत पुसतसे ॥४॥
म्हणे जी सद्गुरुनाथा । सिद्धी ज्या उद्देशिल्या आतां ।
ज्यांहीं ये योगभ्रंशता । त्या किती कशा असती ॥५॥
त्यांचीं लक्षणें कळतां । त्या ओळखूनी तत्वता ।
मी सोडीन तत्वता । म्हणोनी माथा ठेवी पदीं ॥६॥
ऐकूनी शिष्याचें वचन । होऊनियां प्रसन्न ।
बोले अत्रिनंदन । म्हणे सावधान ऐक तूं ॥७॥
पहिली अणिमा दुसरी महिमा । तिसरी होय गरिमा ।
चवथी सिद्धी लघिमा । देहसिद्धी ह्या चार ॥८॥
प्राप्ती पांचवी प्राकाम्य सहावी । ईशता सिद्धी सातवी ।
वशिता जाण आठवी । बरवी विघ्नसंपत्ती आठवी हे ॥९॥
आपुल्या देहाहून । जे सूक्ष्म सूक्ष्म म्हणून ।
अणुपर्यंत जाण । शरीर आपुलें तसें करवें ॥१०॥
जेवढें रूप पाहिजे । तेवढें सूक्ष्म चिंतिजे ।
आपुलें शरीर जें । तेणेंच होय तेव्हढा ॥११॥
आणिमा सिद्धी हे जाण । शरीर होय लहान ।
जसें लंकेंत हनुमान । करी लहान स्वशरीर ॥१२॥
तसेंच महत्पदार्थाचें । चिंतन करी तयाचें ।
मोठें शरीर होई त्याचें । महिमा सिद्धीचें फळ हें ॥१३॥
तसें जड पदार्थाचें । चिंतन करी तयाचें ।
पर्वतवत् जड त्याचें । हो शरीर्गरिमेचें फळ हें ॥१४॥
किंवा इच्छी जें थोरपण । पूज्याचें करितां चिंतन ।
तत्समान ये पूज्यपण । हेही महिमासिद्धिफळ ॥१५॥
सर्वांचा जो गुरु । जाणावा परमेश्वरु ।
तच्चिंतनीं होई सर्वगुरु । गरिमेचें फल हेंही ॥१६॥
जें लघु कापसासारखें । तच्चिंतनें शरीर हो हलकें ।
लघिमाफल हें ऐके । ह्या चार देहसिद्धि ॥१७॥
थोडा पदार्थ असून । पाहिजे तितुक्याला वांटून ।
न व्हावा सर्वथा न्यून । प्राकाम्यसिद्धीचें फल हें ॥१८॥
दूरच्या पदार्था स्पर्श करणें । किंवा दूरचा पदार्थ आणणें ।
हें प्राप्तिसिद्धीनें घडणें । चंद्रा शिवे अंगुलीनें कीं ॥१९॥
भूतभौतिकाचें ईशन । घडे इच्छामात्रें करून ।
ईशत्वसिद्धीचें लक्षण । ईश्वरपणा येतसे ॥२०॥                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          
भूत म्हणजे भूम्यादिक । मनुष्यादिक भौतिक ।
वश्य होती हे सकळिक । ही वशिता सिद्धी ॥२१॥
वाघा सिंहाचें वाहन । करी सर्पाचें भूषण ।
अग्नीचा तुरा खोवून । दाखवी जाण वशितेनें ॥२२॥
चाले उदकावरून । खेळे अग्निप्रवेश करून ।
राहे जडा चालवून । वशितेचे जाण खेळ हे ॥२३॥
ह्या अष्ट महासिद्धी । दहा असती उपसिद्धी ।
ह्या वायांच उपाधी । येथे बुद्धी न ठेवावी ॥२४॥
आकाशांतून गमन । परकायाप्रवेशन ।
इत्यादि उपसिद्धी जाण । येथें मन न लावी तूं ॥२५॥
पक्षी उडती गगनांतून । मासे पळती जळांतून ।
ही जन्मत: सिद्धी जाण । तीही मिळे योगानें ॥२६॥
अंगीं औषधी लावून । अग्नीनें न जळे जाण ।
हेही ये योगें घडून । औषधीसिद्धी म्हणती जिला ॥२७॥
तप करोनि व्यासादिक । जे दाविती कौतुक ।
तेंही योगें साधे ऐक । अशी शक्ती योगाची ॥२८॥
जे विश्वामित्रादिक । मंत्रें दाविती कौतुक ।
तेही सकळिक । योगसिद्धी देतसे ॥२९॥
वाटे जसें जसें स्वयें व्हावें । किंवा वाटे जसें जसें करावें ।
योगें तें तें साधावें । परि जाणावें विघ्न तें ॥३०॥
धारणा झाल्यावरी । ध्यान करावें अंतरीं ।
जें सर्व दोष वारी । तारीं भवाब्धींतून ॥३१॥
प्रथम करावें सगुण । इष्टदेवाचें चिंतन ।
तें स्थिर करून । मग निर्गुण चिंतावें ॥३२॥
म्हणे मदालसानंदन । मला सांगा सगुणध्यान ।
जेथें माझें मन । स्थिर होऊन राहील ॥३३॥
श्रीदत्त म्हणे राया । ध्यानीं सगुण रूपा या ।
तूं धरी माझिया । अभया देईल हें ॥३४॥
मी अज अविकार । मी निर्गुण परात्पर ।
मी विभू सर्वाधार । परी झालों कुमार ऋषीचा ॥३५॥
साधू रक्षावयासी । दुष्टा दंडावयासी ।
धर्मा स्थापायासी । या देहासी धरिलें म्यां ॥३६॥
भक्तांचें घडावें भजन । म्हणून आलों अवतरून ।
स्वप्रकृती घेऊन । अवतरलों मायेनें ॥३७॥
षोडश कला नसून । कलावत् ये भासून ।
तें हें माझें रूप जाण । सच्चिदानंदघन एकरस ॥३८॥
जो कोणी स्नेहानें । अथवा द्वेषानें ।
किंवा चिंती भयानें । भावानें माझें रूप ॥३९॥
त्याला मिळे सद्गती । हे तो वस्तुशक्ती ।
ती न पाहे मती । हें चित्तीं तूं जाण ॥४०॥
जरी कां नेणून । अग्नीवरी पडे चरण ।
तो न करी दहन । कालत्रयीं न घडे असें ॥४१॥
जलबुद्धीनें जरी । अमृतप्राशन करी ।
तरी तो न मरे निर्धारी । त्यापरी हें जाण ॥४२॥
पतिपुत्रादिक जरी । ब्रह्मरूप असती तरी ।
अज्ञानावरण तयावरी । असें निर्धारीं जाणावें ॥४३॥
त्याचें होतां ध्यान । न तुटे भवबंधन ।
मी असें निरावरण । निर्विकार म्हणून मज ध्यावें ॥४४॥
ह्या पायांपासून । करावें चिंतन ।
अनुक्रमें करून । स्वरूपध्यान करावें ॥४५॥
ध्यान स्थिर झाल्यावरी । चित्त ठेवावें मुखावरी ।
मग केवळ हास्यावरी । वृत्ती बरी धरावी ॥४६॥
ध्यानें तन्मय होतां । इतर चिंता न उठतां ।
ये परमानंदता । ध्येयाकारता होवोनी ॥४७॥
हें ध्यान पूर्वीं जरी । सगुण वाटलें तरी ।
स्थिर होतां अंतरीं । निर्गुण करी हेंचि अंतीं ॥४८॥
ध्येय ध्याता ध्यान । ह्या त्रिपुटीचें भान ।
जोंवरी असे जाण । तोंवरी ध्यान म्हणती ॥४९॥
मी ध्याता हें ध्यान । हें न राहे भान ।
ध्येयाकार होऊन । राहे मन निश्चळ ॥५०॥
न उठे अन्य वृत्ती । जेंवी दीप निवांतीं ।
तेंवी ध्येयाकारवृत्ती । स्थिर राहे ती समाधी ॥५१॥
साधिता ही समाधी । चेष्टा सोडी बुद्धी ।
मनासह इंद्रियें तधीं । स्वरूपामधीं लपती ॥५२॥
होतां ही समाधी । जाती सर्वोपाधी ।
तयान बाधिती कधीं । आधिव्याधी निश्चयें ॥५३॥
येणें मनोभंग होई । वासनाक्षयही होई ।
संशयसमूह जाई । हातां येई जीवन्मुक्ती ॥५४॥
मग नोहे जनन । किंवा वर्धन ।
तया न ये मरण । पुनर्जनन मग कैसें ॥५५॥
ह्याचा परिणाम नोहे । भूतभौतिकसंबंध नोहे ।
तो संसारीं न राहे । न मोहें व्यापिजे तो ॥५६॥
तो न भिजे जलानें । न जळे तो अनलानें ।
न शोषिजे अनिळानें । शस्त्रानें न तोडिजे ॥५७॥
कल्पाचे कल्प मोडिती । किंवा नवे घडती ।
असे कितीही होतां पुढती । ह्याची उत्पत्ती मृती न होई ॥५८॥
तयांचा सुटे बंध । शब्दादिक जे विविध ।
तयांचा नोहे संबंध । राहे सुद्ध स्वरूपीं तो ॥५९॥
ह्याला कोणी न भक्षी । ह्याला कोणी न लक्षी ।
कोणाला नोहे पक्षी । सर्वसाक्षी निर्विकार ॥६०॥
तयाचा एकपणा । न मोडवे कवणा ।
अशी ही धारणा । जन्ममरणा निवारी ॥६१॥
पेटतां योगानल । रागद्वेषादिक मल ।
दग्ध होती तात्काळ । होईं विमल पूर्ववत ॥६२॥
जे मळ जळती । ते पुन: न मिळती ।
सर्व कर्में टळती । दूर पळती शोक मोह ॥६३॥
ब्रह्मस्वरूपीं मिळे । तो पुन: न ढळे ।
ऐक्य पावे निश्चयें । बेचाळीस उद्धरूनी ॥६४॥
नदीजळ समुद्रीं मिळे । कीं घटाकाश आकाशीं मिळे ।
तसा ऐक्यें ब्रह्मीं मिळे । तयाचा वेगळेपणा न होई ॥६५॥
ज्ञानी तपस्वी यांहून । योगी हा श्रेष्ठ जाण ।
तो केवळ ब्रह्म पूर्ण । तत्समान कोण असे ॥६६॥
संसारारण्यदाव । असे योगप्रभाव ।
करी द्वैताचा अभाव । म्हणूनी भाव ठेवी तूं ॥६७॥
आतां तूं भूपवर्या । सोडूनी इतर कार्या ।
जाणूनी योगचर्या । योगाभ्यास करी तूं ॥६८॥
अलर्क म्हणे गुरुवर्या । योगवित्तमाचार्या ।
मला सांगे योगचर्या । जी आर्या मानिली ॥६९॥
ऐकोनी अलर्काचें वचन । म्हणे अत्रिनंदन ।
लावूनियां मन । योगचर्यालक्षण ऐक तूं ॥७०॥
योगचर्या जाणतां । चित्ता नये खिन्नता ।
येऊनी स्वस्थता । सिद्धी मिळे अनायासें ॥७१॥
प्रीति वाढवी मान । उद्वेग करी अपमान ।
असें मूर्खजन । पाहती अज्ञानवेष्टित ॥७२॥
योगी जरी विपरीत । हें घेई मनांत ।
सिद्धी तयाचे हातांत । ये निश्चित जाणावें ॥७३॥
अमृतदृष्टीनें मान । विषदृष्टीनें अपमान ।
मानी जयाचें मन । तया बंधन येईल ॥७४॥
म्हणोनी योगीजन । विषयदृष्टीनें मान ।
अमृतदृष्टीनें अपमान । मानिती जाण सर्वथा ॥७५॥
योगियानें सन्मान । मानावा विषासमान ।
होतां अपमान । अमृतासमान मानावा ॥७६॥
योगसिद्धी तरीच होय । उलट घेतां बंध होय ।
म्हणूनी तुझें हृदय । धरो ही सोय उत्तम ॥७७॥
( श्लोक ) ॥ दृक्पूतं विन्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलं ।
शास्त्रपूतं वदेद्वाक्यं चित्तपूतं च चिंतयेत् ॥७८॥
नेत्रें पवित्र पाहून । मग ठेवावा चरण ।
वस्त्रें उदक गाळून । मग पान करावें ॥७९॥
शास्त्रशुद्ध जाणून । मग बोलावें वचन ।
जेणें शुद्ध होय मन । त्याचें ध्यान करावें ॥८०॥
विषयाचें चिंतन । सदा देई बंधन ।
करितां ईश्वराचें ध्यान । चित्त पांवन होतसे ॥८१॥
आवडी ठेविती तेथें न जावें । श्राद्धगृह वर्जावें ।
रजस्वलागृहीं न जावें । भिक्षेसाठीं योग्यानें ॥८२॥
होतां यज्ञोत्सव । किंवा देवयात्रोत्सव ।
जेथें बहु जमाव । तेथें भिक्षेसी न जावें ॥८३॥
स्त्री प्रसूत होतां । किंवा सूतक येतां ।
किंवा संस्कार होतां । तेथें भिक्षेसी न जावें ॥८४॥
पुत्र होतां एक मास । कन्या होतां चाळीस दिवस ।
रजस्वला होतां चार दिवस । तेथें भिक्षेस न जावें ॥८५॥
पिता मरता एक वर्ष । माता मरतां साहा मास ।
त्रिपुरुषा तीन मास । एक मस गोत्रज मरतां ॥८६॥
मौंजी विवाह गर्भाधान । झालिया सोळा दिन ।
नांदीश्राद्ध होतां एक दिन । तेथें भिक्षेसी न जावें ॥८७॥
बाहेर धूम न दिसतां । अग्नी शांत होतां ।
लोकही जेवितां । मग भिक्षेसी निघावें ॥८८॥
ह्या घरीं अधिक मिळे । ह्या घरीं उणें मिळे ।
ह्या घरीं सत्कार मिळे । ह्या घरीं मिळे असत्कारें ॥८९॥
असें मनीं न आणावें । सव्यापसव्य न फिरावें ।
फिरतां घर न टाकावें । रागद्वेषें करूनी ॥९०॥
मोठ्यानें ओरडूं नये । कवाड लोटूं नये ।
छिद्रानें पाहूं नये । थोडें म्हणूं नये कदापि ॥९१॥
न सांगावे आपुले गुण । न दाखवावी खुण ।
एकदा जातां फिरून । मग परतून न यावें ॥९२॥
सात दिवस ज्या घरीं । भिक्षा न मिळे त्या घरीं ।
न जावें चांडाळापरी । तें घर वर्जावें ॥९३॥
निर्वाहापुरती तीन घरीं । मिळतां माधुकरी ।
तेवढी पुरी करी । अधिक घेतां चोरी होय ॥९४॥
तीन पांच सात घरीं । करावी माधुकरी ।
नित्य नित्य त्याच घरीं । न जावें बहु घरें असतां ॥९५॥
स्वधर्म न सांडावा । अपमान घडावा ।
असा देह वागवावा । न करावा पुष्ट तो ॥९६॥
भिक्षा मागोनी अग्निहोत्र । करिती त्याची भिक्षा पवित्र ।
पंचयज्ञ न होतां अपवित्र । हें सर्वत्र जाणावें ॥९७॥
जो यायावर दांत । ती भिक्षा प्रशस्त ।
जे वैदिक शांत । त्यांची भिक्षा मध्यम ॥९८॥
अधम यानंतर । करावे माधूकर ।
एका घरीं भरपूर । भिक्षा ती न घ्यावी ॥९९॥
यवागूभैक्ष्य कण । सत्तु यावक अन्न ।
कंद मूल फळ पक्क जाण । दूध ताक आणावें ॥१००॥
दिवसा एक वार आणून । देवा नैवेद्य करून ।
गोडी रुची न पाहून । औषधसमान जेवावें ॥१०१॥
अर्ध पोट भरून । जेवावें पथ्य अन्न ।
त्याचे निम्में जळ पिऊन । चौथा भाग खुला ठेवावा ॥१०२॥
प्राणधारणार्थ आहार । त्याची रुची स्वाद बरोबर ।
न पाहतां सत्वर । करावा आहार विचक्षणें ॥१०३॥
रात्रीं किंवा उद्यासाठीं । न ठेवावें बांधोनी गांठीं ।
न आणावें परासाठीं न कराव्या गोष्टी भिक्षेच्या ॥१०४॥
अहिंसा त्याग ब्रह्मचर्य । गुरुसेवा शांति अस्तेय ।
लघ्वाहार शौच विनय । स्वाध्याय हे सिद्धि देती ॥१०५॥
सारभूत तें घ्यावें । बहु शास्त्र न पढावें ।
संग्रहीं मन न लावावें । जनीं असावें उदासीन ॥१०६॥
लोटतांही कल्पांत । सर्व विद्या हस्तगत ।
न होती म्हणूनी सारभूत । घेऊनी चित्त शमवावें ॥१०७॥
योगचर्या ही जाण । येथें ठेवी तूं मन ।
येणें साधे ध्यान । होसी पावन राया तूं ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये चतुस्त्रिशोsध्याय: ॥३४॥
॥ श्रीदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥