श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय १६ वा

श्रीगणेशाय नम: ॥
गुरु म्हणे रे दीपका । जो जगीं दावी कौतुका ।
ज्याचे अनुग्रहें बोले मुका । सच्चित्सुखात्मक जो दत्त ॥१॥
तेणें साक्षात् उपदेशितां । सिद्धी ये अर्जुनाचे हातां ।
कोण मानी या अद्भुता । यन्नाम घेतां भयनाश ॥२॥
अर्जुनाचें तें वचन । श्रीदत्तात्रेय ऐकून ।
बोले आतां तुझें मन । काय इच्छी सांगावें ॥३॥
अर्जुन म्हणे श्रीगुरूसी । आज्ञा होईल जशी ।
वागणूक करीन तसी । नाहीं मानसीं अन्य भाव ॥४॥
आज्ञा झालिया गुहेंत । जावूनी बैसेन समाहित ।
अथवा हें स्वरूप पहात । बसतां चित सुखावेल ॥५॥
श्रीदत्त म्हणे अर्जुना । आजी करी संध्यावंदना ।
करूनियां भोजना । उद्या आसनावरी बैस ॥६॥
तथास्तु म्हणूनी अर्जुन । करी संध्यावंदन ।
गुरुप्रसाद सेवून । घालवी दिन सेवेंत ॥७॥
दुसरे दिवसीं उठून । नित्यकर्म करून ।
श्रीदत्तातें वंदून । गुहेंत जावून बैसला ॥८॥
करूनी मनाचें समाधान । सुषुम्णामार्ग धरून ।
ब्रह्मरंध्रीं प्राण नेवून । लीन होवून राहिला ॥९॥
तीन मास सतत । जाहला समाधिस्थ ।
पुन: षण्मासपर्यंत । समाधिस्थ जाहला ॥१०॥
पुन: एक वर्षपर्यंत । अर्जुन राहतां समाधिस्थ ।
येवूनीयां श्रीदत्त । म्हणे हा उत्थित न होय ॥११॥
राहिलें स्वत: उत्थान । म्हणूनी शिरीं कर ठेवून ।
समाधी तयाची उघडून । उठविला बळें श्रीदत्तें ॥१२॥
प्रयत्नें देहावरी । अर्जुन तो ये जरी ।
तयाचीं इंद्रियें अंतरीं । ओढ घेती स्वरूपीं ॥१३॥
अंत:करण न फिरे । तेव्हां मग योगिवरें ।
स्वेच्छेनें फिरविलें सारें । प्राणेंद्रियांत:करणग्राम ॥१४॥
हळू हळू अंगें हालवून । देहावरी आला अर्जुन ।
हळूच नेत्र उघडून । करी दर्शन गुरुपदाचें ॥१५॥
होतां पदाचें दर्शन । अर्जुन झाला तल्लीन ।
समाधिसुख विसरून । नेत्र ताटून पाहतसे ॥१६॥
माशी जगी गुळावरी । चिकटे तशी चरणावारी ।
अर्जुनाची दृष्टी निर्धारीं । चिकटून राहिली निश्चळ ॥१७॥
जसी कां पतिव्रता नारी । जरी पती निवारी तरी ।
न होतसे दूरी । भावें धरी पतिचरणातें ॥१८॥
तसा निवारितां अर्जुना । त्याची दृष्टी फिरेना ।
मग हातीं धरूनी गुरुराणा । बैसवी अर्जुना स्वसंनिध ॥१९॥
श्रीदत्त म्हणे तूं माझा भृत्य । तुझें राहिलें नाहीं कृत्य ।
तूं झालासी कृतकृत्य । हें सत्य न संशय ॥२०॥
आतां त्वां नगरा जावें । प्रजेचें पालन करावें ।
अनासक्तीनें वागावें । भावें गावें माझें यश ॥२१॥
असें ऐकतां अर्जुन म्हणे । आतां कैचें येणें जाणें ।
खुंटलें अवघें बोलणें । धरणें घेतलें येथेंची ॥२२॥
श्रीदत्त म्हणे अर्जुना । अंगिकारावें माझ्या वचना ।
लावूनी स्वरूपीं मना । बाह्याचरणा करावें ॥२३॥
जरी अवशिष्ट नसे कृत्य । तरी आचारा सेवी अगत्य ।
स्वत:चें नसतांही कृत्य । होईल सत्य परोपकार ॥२४॥
धर्म आहे सनातन । त्याला न द्यावा सोडून ।
स्वयें धर्म आचरून । जना शिक्षण तें लावावें ॥२५॥
येणें होय परोपकार । नातरी सिद्धा पाहूनी इतर ।
वागतील जरी अनाचार । होईल संहार संकरानें ॥२६॥
लोकबाधा न व्हावी म्हणून । लोक जातील भुलोन ।
असें दखवावें बाहेरून । विपरीताचरण जनामाजी ॥२७॥
तूं गृहस्थ अससी । न टाकी वर्णाश्रमासी ।
करी त्रिविध कर्मासी । सक्ती मानसीं न धरितां ॥२८॥
जे असती मुक्त । ते कोठेंही न होती सक्त ।
त्याला करी अनुरक्त । असी वस्तु जगीं नाहीं ॥२९॥
सूर्य होतां शीतल । उष्ण होतां चंद्रमंडळ ।
अधोभागीं पसरतां अनल । न मानी नवल जीवन्मुक्त ॥३०॥
जसी कुग्रामललना । नागरी कांताच्या मना ।
न रमवी तसें मुक्तजना । न रमवी जनामाजी कोणी ॥३१॥
माझा जो म्हणावा । तो मुळींच न होयीं ठावा ।
ज्याचा हा मी म्हणावा । त्याचे गांवा नेणेची ॥३२॥
असा मुक्तांचा सिद्धांत । मीतूंपणाची नसे मात ।
तसा तूंही सतत । राहे यावत् प्रारब्ध ॥३३॥
श्रेष्ठ करी जसा आचार । पाहुनी तसा वागे इतर ।
जें प्रमाण मानी थोर । वागे इतर तदनुसारें ॥३४॥
येणें न होय अतिप्रसंग । बालासमान व्हावें असंग ।
गुणबुद्धीचा करूनी त्याग । वागतां व्यंग काय होय ॥३५॥
जो आत्मरती आत्मतृप्त । आत्मरूपीं संतुष्ट ।
त्याचें कार्य न अवशिष्ट । हें सर्व शिष्ट जाणती ॥३६॥
करितां पुण्य त्याणें । नलगे स्वर्गाप्रती जाणें ।
पापही करितां त्याणें । नरकीं जाणें न घडेल ॥३७॥
तथापी हेंची बरवें । पुण्यमार्गा अनुसरावें ।
चित्तीं लक्ष्य धरावें । लोकीं वागावें असंगत्वें ॥३८॥
आतां तूं जा स्वनगरीं । प्रजेचें पालन करी ।
यागीं देवां तृप्त करी । पितृतृप्ती करी श्राद्धान्नीं ॥३९॥
गायी भूमी कन्या सुवर्ण । रथ वस्त्र भूषण ।
देवूनी तोषवी विप्रगण । करी पालन दीनांधाचें ॥४०॥
पुन: पुन: येवून । घेई माझें दर्शन ।
राज्य करितां स्मरण । ठेवी अनुक्षण निजचित्तीं ॥४१॥
तूं कधीं न भुलसी । माझ्या स्वरूपा न विसरसी ।
अंतर्निष्ठ राहसी । बाहेर व्यवहार करितांही ॥४२॥
प्रवाहपतित कर्म जरी । शुभाशुभ घडेल तरी ।
त्याचें फळ तुझे शिरीं । काळांतरीं न येईल ॥४३॥
यापरी तूं जीवन्मुक्त । प्रारब्ध भोगी अनासक्त ।
तूं होसी विदेहमुक्त । हें मदुक्त सत्य सत्य ॥४४॥
असें परिसुनी वचन । सानंद झाला अर्जुंन ।
बोले करूनियां नमन । हें वचन शिरसां मानलें ॥४५॥
म्हणूनी पायां दृध धरी । प्रेमाश्रुंनीं क्षालन करी ।
हर्श न मावे अंतरीं । जरी आंवरी पुन: पुन: ॥४६॥
प्रेमाश्रुधारा नावरती । स्थिती नये देहावरती ।
म्हणे हे चरण अंतरती । हीच खंती वाटते ॥४७॥
श्रीदत्त म्हणे अर्जुना । जा मानूनी माझ्या वचना ।
चिंतितां ह्या चरणां । जाती न मनांतूनी तुझ्या ॥४८॥
म्हणोनी देती आलिंगन । करिती त्याची बोळवण ।
मनीं चिंतूनियां चरण । गेला अर्जुन नगरासी ॥४९॥
नगरीं येतां अर्जुन । समोर येती सर्वजण ।
नगर अलंकृत करोन । समारंभें नेती तया ॥५०॥
चंदनोदकाचे सडे । मार्गीं घालिती चहूंकडे ।
वाद्यें वाजविती पुढें । द्विजगण पढे आशिर्मंत्रां ॥५१॥
वारांगना नृत्य करिती । भाट बंदी यश गाती ।
जयजयकारें गर्जती । जनपंक्ती आनंदें ॥५२॥
सुभूषित पौरकन्याजन । माडीवरी चढून ।
लाह्या शिंपिती हर्षून । गुण गावून अर्जुनाचे ॥५३॥
मोत्यांनीं तोरणें बांधिलीं । गुढियांची पंक्ती उभारिली ।
शोभवूनी गल्लोगल्लीं । संतोषली सर्व प्रजा ॥५४॥
सोन्याचे ताटीं रत्नदीप । घेवूनी सुंदरी आल्या समीप ।
पाहुनी अर्जुनाचें स्वरूप । विरहताप घालविती ॥५५॥
सोळा सहस्त्र अर्जुनाच्या नारी । आल्या रत्नें घेवूनी करीं ।
ओवाळूनी अर्जुनावरी । रत्नें दूरी टाकिती ॥५६॥
तीं रत्नें घेवून । धनिक झाले जे दीन ।
अशा समारंभेंकरून । अंतरीं अर्जुन पातला ॥५७॥
सर्वांसी बैसवून । वस्त्राभरणें देवून ।
उत्तम गौरव करून । यथाधिकारें बोळवी ॥५८॥
सप्तद्वीप पृथिवीचें । राज्य असे जयाचें ।
एकटा पालन करी सर्वांचें । श्रीदत्ताचें वचन पाळी ॥५९॥
अनेक रूपें घेवून । सर्वत्र करी संचरण ।
कुठें काय करी कोण । हें दिसोन येत जया ॥६०॥
स्वच्छंद असे ज्याची गती । कोठेंही कुंठित न होई ती ।
जसी वायुची गती । तसी गती तयासी ॥६१॥
असूनी स्वयें ब्रह्मज्ञ । केले दहा हजार यज्ञ ।
जेथें अत्रिप्रमुख कर्माभिज्ञ । ऋत्विज प्राज्ञ सर्वही ॥६२॥
सोन्याच्या वेदी घालूनी । सुवर्ण मंडप उभारूनी ।
देवाला बोलावूनी । समारंभें यज्ञ करी ॥६३॥
दिव्याभरणें लेवूनी । देवस्त्रिया घेवूनी ।
येती विमानीं बैसूनी । देव यजनीं अर्जुनाच्या ॥६४॥
तेथें अप्सरा नाचती । गंधर्व सुस्वरें गाती ।
विप्रही वेद पढती । पुरंध्री गाती तत्कीर्ती ॥६५॥
असे भूप करी याग । देवां यथेच्छ दे हविर्भाग ।
ब्राह्मणही वेदपारग । सांग करिती अनुष्ठान ॥६६॥
भूमी सुवण धनान्न । विप्रां देई कन्यादान ।
तृप्त होती द्विजजन । पक्वान्न परमान्न जेवूनी ॥६७॥
दक्षिणेसी फोडी भांडार । यथेच्छ धन नेती द्विजवर ।
रितें न होय कोशागार । सिद्धी सादर रहाती जेथें ॥६८॥
रौप्यखुर स्वर्णश्रृंगी । सवत्स धेनू शोभनांगी ।
पयस्विनी नानारंगी । देई सात्विक वृत्तीनें ॥६९॥
धर्में राज्य करी अर्जुन । अकाळीं कोणा न ये मरण ।
न होती उत्पात दारुण । नसे दुर्भिक्ष ज्याचे राष्टीं ॥७०॥
यथाकाळीं पडे पर्जन्य । सर्वत्र उत्तम पिके धान्य ।
लोक होती वदान्य । मान्य राजा राज्य करितां ॥७१॥
कोणी नसती वंध्या नगरीं । फळें पुष्पें असती वृक्षांवरी ।
विधवा न होई भूमीवरी । न करती चोरी कोणीही ॥७२॥
मूषकादि उपद्रव न होती । कोणी अधर्म न करिती ।
सकळ लोक धार्मिक होती । कार्तवीर्य राज्य करितां ॥७३॥
खङ्ग चक्र धनुर्बाण । आपुल्या करीं घेवून ।
अनेक रूपें धरून । फिरे अर्जुन सप्तद्वीपीं ॥७४॥
ज्याचा रथ इच्छागमनी । हिंडे सकळ मेदिनी ।
अर्जुन त्यावरी बसोनी । पाहे नयनीं सप्त द्वीपें ॥७५॥
क्वचित् कोणी करितां चोरी । स्वयें जावूनी तया धरी ।
तो दंड्य होई तरी । ठार मारी धर्मात्मा ॥७६॥
दुष्टांचें करी शिक्षण । शिष्टांचें करी पालन ।
सर्वांचें अंत:करण । ओळखी क्षण न लागतां ॥७७॥
अदंड्या दंड न करी । दंड्या शास्त्रोक्त दंड करी ।
क्रोधें लोभें कोणा न मारी । कामारी परी विरक्त जो ॥७८॥
भलतें कोणी सांगतां । कानावरी न धरी सर्वथा ।
भलती भीड घालितां । न मानी सर्वथा धर्मज्ञ तो ॥७९॥
पूज्यांचे ठेवी सन्मान । ब्राह्मणाचा ठेवी बहुमान ।
हे भूसुर असे मानून । देई वस्त्रधन तयांसी ॥८०॥
असा राजा जीवन्मुक्त । होवूनियां अनासक्त ।
कधीं न हो विषयासक्त । ठेवी दत्तपदीं मन ॥८१॥
एके दिवसीं फिरतां । कर्कोटकाच्या सुतां ।
देखिलें दुराचार करितां । जाता झाला तत्संनिध ॥८२॥
त्यांशीं करूनियां युद्ध । तया केलें बाणविद्ध ।
करोनियां तयां बद्ध । त्याचें समृद्ध राज्य घेई ॥८३॥
तेथें पुरी वसवून । हजारों स्त्रिया घेवून ।
नर्मदातीरीं येवून । क्रीडा करून राहिला ॥८४॥
भुजसहस्त्रें करून । नर्मदेशीं पूल बांधून ।
प्रवाह पूर्वेस फिरवून । क्रीडा करून राहिला ॥८५॥
मनोहर वैजयंती माळा । घालूनियां आपुले गळां  ।
करूनी स्त्रियांचा गोळा । क्रीडा करूनी राहिला ॥८६॥
देव विमानीं चकित पाहती । किन्नरींच्या निवी सुटती ।
अप्सरा भुलोन जाती । क्रीडा पाहतां अर्जुनाची ॥८७॥
त्या नर्मदेचा पती । पश्चिम समुद्र जया म्हणती ।
पाहुनी अर्जुनाची क्रीडा ती । कोपें दुर्मती खवळला ॥८८॥
राजाच्या अंगावर । एकाएकीं आला समुद्र ।
तया पाहून राजेंद्र । हास्य करूनी राहिला ॥८९॥
समुद्र होवूनी खळ । अंगावरी येतां चपळ ।
तया करुनी निर्बळ । केला निश्चळ जागोजागीं ॥९०॥
मग तो राजा अर्जुन । हजार बाहू उभारून ।
समुद्रीं उडी टाकून । करी ताडन जोरानें ॥९१॥
ताडित होतां समुद्र । पलायन करी सत्वर ।
मरोनी जाती जलचर । कांपे थरथरां पाताल ॥९२॥
समुद्रदेवता येवून । करीं रत्नें घेवून ।
अर्जुनातें पूजून । अभयदान मागतसे ॥९३॥
शरणागतपालन । करावें हें ज्याचें व्रत पूर्ण ।
तो धर्मात्मा अर्जुन । अभयदान दे तया ॥९४॥
जया नाहीं विषयाची गोडी । मग कैंची स्त्रियांची आवडी ।
प्रारब्धकर्म देहा ओढी । आसक्ती थोडी सुद्धां न त्याची ॥९५॥
समुद्र जलें भरला असतां । इच्छा नसोनी नद्या येतां ।
तयां मागें लोटूनी न देतां । घेई स्वांतरीं प्रारब्धयोगें ॥९६॥
तसा मुक्तही निष्काम । दैवें येवून मिळतां काम ।
तयां भोगितां इंद्रियग्राम । न क्षोभे उपशम पावला जो ॥९७॥
दगडाप्रमाणें संतत । बसणें हे जीवन्मुक्तीव्रत ।
म्हणती ते केवळ अज्ञात । श्रुतिसिद्धांत नेणती ते ॥९८॥
शास्त्रप्रमाणें प्रबळ ज्ञान । साधका मिळे तें पूर्ण ।
अज्ञानतत्कार्यनाशन । करी कर्म हेंची तयाचें ॥९९॥
त्या ज्ञानाचा नाश करी असें । विशेष प्रबळ प्रमाण नसे ।
म्हणूनी आत्मज्ञान न नासे । कसें तरी वागतांही ॥१००॥
नाश करणें प्रारब्धाचा । हा धर्म नसे तयाचा ।
नाश करणें आवरणाचा । हा तयाचा धर्म होय ॥१०१॥
म्हणूनियां तत्वज्ञानी । प्रारब्ध भोगूनी राहती जनीं ।
भोगाचा शिण न घेती मनीं । ते जाणूनी प्रारब्धतत्व ॥१०२॥
ज्ञानी अज्ञानी या दोघांसी । भोग जरी समानेंसि ।
तरी काय विशेष तयांसी । म्हणसी तरी ऐक बा ॥१०३॥
स्वानुसंधान ठेवूनी ज्ञानी । स्वप्नापरी प्रारब्ध भोग मानी ।
म्हणूनी तो न शिणे मनीं । राहे जनीं उदासीन ॥१०४॥
कदाचित् भोगकालीं । मी मर्त्य ही वृत्ती उदेली ।
त्याणें ज्ञानाची हानी झाली । हें त्रिकालीं घडेना ॥१०५॥
जे रागद्वेषादिक । तीं अज्ञानाचीं चिन्हें देख  ।
ज्ञानें समूळ रागादिक । नासतां शोक मग कोणा  ॥१०६॥
अज्ञानी हें तत्व नेणे । म्हणोनी दु:खादिकें शिणे ।
रागद्वेषयुक्त घालवी जिणें । शोकदु:ख भेणें घे सतत ॥१०७॥
हा तयांचा विशेष जाण । ज्ञान्याचें कर्म अशुक्लकृष्ण ।
म्हणोनी प्रारब्धें भोगी अर्जुन । उदासीपणें भोग ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये षोडशोsध्याय: ॥१६॥