श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय १५ वा

श्रीगणेशाय नम: ॥
ऐकूनियां योगाभ्यास आनंद अर्जुनास ।
पुन: वंदूनियां गुरूंस । साशंकमानस प्रश्न करी ॥१॥
म्हणे गुरुजी कृपा करून । केलें योगाभ्यासनिरूपण ।
हृष्ट झालें अंत:करण । परी एक पुसेन तुम्हांला ॥२॥
योगें होतां साक्षात्कार । कासया वाक्यविचार ।
हा संशय करा दूर । ठेविला निर्धार तुम्हांवरी ॥३॥
ऐकूनी अर्जुनाचें वचन । हर्षें बोले अत्रिनंदन ।
केवळ योगानें नोहे निर्वाण । नसतां ज्ञान योगियां ॥४॥
प्राणायामें करून । स्थिर होतां आपुलें मन ।
जें ऐकिलें वाक्यज्ञान । त्याचें मनन करावें ॥५॥
त्या अर्था अनुसरून । परमात्म्याचें चिंतन ।
अखंड मनोवृत्ती करून । करणें मनन तेंचि होय ॥६॥
सविकल्प समाधी जाण । तेंचि निदिध्यासन ध्यान ।
विजातीयप्रत्यय टाकोन । सजातीयप्रवाहीकरण जें ॥७॥
जें नामरूप प्रत्यय । तें सर्व विजातीय ।
नित्य शुद्धबुद्धादि प्रत्यय । ते सजातीय जाणावे ॥८॥
निषेध्य आणि विधेय । आत्म्याचें दोन प्रकारचें ध्येय ।
गुण असती श्रुतिगेय । हे अभय देती ध्यानानें ॥९॥
अशब्द अस्पर्श अद्वय । अरूप अरस अव्यय ।
अगंध अनादि नित्य । अनंत अभय अभेद ॥१०॥
अगोत्र अवर्ण अदृश्य । अचक्षु:श्रोत्र अग्राह्य ।
अपाणिपाद अवेद्य । हे निषेध्य गुण होत ॥११॥
नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त । सत्य ज्ञान अनंत ।
परब्रह्म आत्मा अच्युत । असंग सदोदित परावर ॥१२॥
गुण हे विधेय । एवं हें गुणद्वय ध्येय ।
हाचि सजातीय प्रत्यय । हे प्रवाहवत् चिंतावे ॥१३॥
जो वाक्यार्थ निर्णीत । षड्लिंगांनीं अवधारित ।
लक्षणावृतीनें लक्षित । तोचि मननांत स्थिर होई ॥१४॥
तो मी आत्मा परब्रह्म । अखंडैकरसधाम ।
परावर शिवपरम । पुरुषोत्तम मीच असें ॥१५॥
असें होतां मनन । ध्यातृध्यानभाव हरून ।
अंतीं ध्येयाकार होवून । राहे मन निश्चळ ॥१६॥
निर्विकर्ल्पसमाधी हा । हा निवारी अज्ञानांधमोहा ।
उपशमवी प्रारब्धा हा । वासनावना हा जाळी ॥१७॥
चैतन्य जें व्यापक । तें स्वयंप्रकाशक ।
तेंचि प्रगटे सम्यक । सच्चित्सुखमय तेव्हां ॥१८॥
असा होतां साक्षात्कार । योगी न जाणे बाह्यभ्यंतरा ।
स्वयें चिन्मय निरंतर । निश्चळ अजस्त्र सुखरूपी ॥१९॥
ब्रह्माकार मनोवृती । अज्ञाना निवारूनी ती ।
निष्कल ब्रह्मातें अंतीं । विषयीं विस्पष्ट करी ती ॥२०॥
कार्यासहित अज्ञान । इणें जाई नष्ट होऊन ।
सच्चिदानंदलक्षण । ब्रह्म निरंजन एक उरे ॥२१॥
तूं म्हणसी ही वृत्ती असतां । मग कसी अद्वैतता ।
वृत्तीही हें कार्य होतां । मुरून जाई स्वरूपीं ॥२२॥
निवळीच्या बियेचा कल्प । गढूळ जळांत टाकतां सकळिक ।
गाळ नासूनी स्वयें देख । होई त्यापरी हें ॥२३॥
घट फुटतां घटाकाश । जेंवीं होई महाकाश ।
तेंवी होतां अविद्यानाश । उपाधिनाश होतसे ॥२४॥
उपाधी म्हणती अविद्येस । तीमुळें जीवा क्लेश ।
ती नष्ट होतां स्वयंप्रकाश । होई जीव परब्रह्म ॥२५॥
तूं म्हणशील जें अज्ञान । आणि बाहेर जें असत ।
तें इंद्रियां मना होई विदित । प्रत्यग्ब्रह्म हें तसें नोहे ॥२६॥
इंद्रियांत:करणाच्या गती । ब्रम्हस्वरूपीं न होती ।
ते असे स्वयंज्योती । कोण जाणती तयातें ॥२७॥
ब्रम्ह तेंची आत्मा होय । तो सर्वां अग्राह्य ।
तो द्रष्टा दृश्य न होय । सत्य होय सिद्धांत हा ॥२८॥
तरी ऐक वेदमत । आपुलें मुख आपणा न दिसत ।
त्यातें आरसा दाखवित । लोकीं मात असी असे ॥२९॥
तरी उपाधी आरसा । त्या जडा बोध होई कसा ।
तेव्हां स्वयें स्वरूपा जसा । पाहे तसा हाही न्याय ॥३०॥
आरसा असतां मळकट । मुखही दिसे मळकट ।
आरशाला असतां फूट । भासे मुखावरती ॥३१॥
स्वच्छ करितां आरशी । मुखीं स्वच्छता दिसे तसी ।
स्वच्छ करितां बुद्धीसी । स्वरूपासी स्वच्छ पाहे ॥३२॥
आरशावरी मळ आगंतुक । बुद्धीवरी रागद्वेषादिक ।
शास्त्राधारें हें करितां पृथक । होय सम्यक् स्वच्छबुद्धी ॥३३॥
जो बुद्धिप्रतिबिंबित । जो जीवनामें विख्यात ।
त्याला व्हावया बाह्य ज्ञात । करिती मदत इंद्रियें ॥३४॥
अंधकारीं घडा पाहणें । तरी दिवा नेत्र हे असणें ।
जरी दिवा पाहणें । एका नेत्रानें कार्य होई ॥३५॥
तेंवीं स्वात्मया पाहतां । बुद्धिवृत्ती पुरे तत्वता ।
इचें नांव वृत्तिव्याप्यता । फलव्याप्यता इतरत्र ॥३६॥
बुद्धिबिंबितस्वात्मदर्शन । आपणासच होई जाण ।
म्हणोनी श्रुतीचें हें वचन । इंद्रियें मन न पाहती  ॥३७॥
दिव्या पाहतां दिवा नलगे । तसा स्वयंप्रकाश निजांगें ।
आत्मा तया पाहतां नलगे । साधन वावुगें कासया ॥३८॥
अज्ञान मात्र आड असे । तें बुद्धिवृत्तीनें नासतसे ।
तदर्थ श्रवणादिक असे । उपाय नसे दुसरा येथें ॥३९॥
जी ब्रह्माकार वृत्ती । तीही रूपीं मुरे अंतीं ।
तया निर्विकल्प समाधी म्हणती । परमगती हीच जाण ॥४०॥
जेथें अखंडैकब्रम्ह जाण । जेथें नसे दुजेपण ।
तेथें करितां आरोहण । न पुन: पतन कल्पांतीं ही ॥४१॥
निद्रेमाजी स्वरूपज्ञान । तेंच जागृत्स्वप्नीं जाण ।  
होतसे वृत्तिज्ञान । अज्ञान त्यासी वैर न करी ॥४२॥
जेंवी उन्हानें न जळे तृण । सूर्यकांत आड येतां तत्क्षण ।
जळून जाईं सर्व तृण । वैरपण येतांची ॥४३॥
तेंवी सामान्य ज्ञान । वैर न करी अज्ञान ।
मी ब्रम्ह असें वृत्तिज्ञान । तें अज्ञानवन जाळी ॥४४॥
जो योग करूं जाई । तया सिद्धी आड येई ।
जो धैर्यें सिद्धी सोडून देई । तो घेई मोक्षसुख ॥४५॥
अणिमादि आठ सिद्धी । यांकडे करितां बुद्धी ।
जरी होई ऐहिक समृद्धी । मोक्षसिद्धी दुरावे ॥४६॥
सिद्धिचें नश्वर फळ । मोक्ष असे निश्चळ ।
म्हणोनी ज्ञान विमळ । साधावें केवळ प्रयत्नानें ॥४७॥
झोंपेंत जातां चित । करावें तया जागृत ।
विषयीं होतां विक्षिप्त । करावें शांत पुन: पुन: ॥४८॥
असें अभ्यासानें चित्त । होतां निवांत दीपवत ।
वृत्ती शांत होती समस्त । होई कृतकृत्य योगी ॥४९॥
सर्व कर्में क्षीण होती । हृदयग्रंथी तुटती ।
संशयघट फुटती । हटती मागें शोकमोह ॥५०॥
ज्ञानें जळे संचित क्रियमाण । प्रारब्ध भोगी योगी आपण ।
मनीं न मानी तो शीण । स्वयें जीवनमुक्त होतां ॥५१॥
सर्प जसा अंगावरी । वेगळाली कात धरी ।
तिचे विषयीं अभिमान न करी । त्यापरी शरींरी मुक्त जाण ॥५२॥
अर्जुना अभ्यास जोंवरी । दृढ न झाला तोंवरी ।
वागावें अंधबधिरापरी । तरी अंतरीं योग ठसेल ॥५३॥
स्वयें समर्थ असूनी । विषयांजवळी वसूनी ।
निद्रितापरी वागे मुनी । त्याला जगीं मुग्ध म्हणती ॥५४॥
बसतां उठतां किंवा चालतां । ज्याची दृष्टी चार हातां ।
सोडून दूर न जाई तत्वतां । तो आंधळा जाणावा ॥५५॥
हितकर किंवा अहितकर । मनोहर किंवा शोककर ।
वाक्य ऐकूनी न ऐके नर । योगी तो बधिर जाणावा ॥५६॥
हितकारक सत्य भाषण । बोले परिमित भाषण ।
जेवतां बरवें वाईट अन्न । नेणे तो जाण अजिव्ह ॥५७॥
मळमूत्रोत्सर्गार्थ जाणें । भिक्षार्थ ज्याचें फिरणें ।
यावांचुनी फिरूं नेणे । तोचि पंगू जाणावा ॥५८॥
कुमारी आणि वृद्ध नारी । किंवा तरुणी सुंदरी ।
ह्या समान पाहूनि अंतरीं । जो निर्विकारी तो नपुंसक ॥५९॥
यापरी वागूनी । योगचर्या धरूनी ।
जो अंतर्निष्ठ वागे मुनी । तो जनीं वनीं समान ॥६०॥
अर्जुना हा जाण योग । तुज म्यां कथिला सांग ।
जो श्रद्दधान विनीत असंग । तया सांग योग हा ॥६१॥
जो माझा भक्त होऊनी । सम लोष्टाश्मकांचनीं ।
हिंसा असल्यादि दे सोडुनी । तो आवडे मज योगी ॥६२॥
राजा तूंही माझा भक्त । माझे ठायीं तुझें चित्त ।
विषयीं अससी अनासक्त । मुक्तसंग सर्वथा ॥६३॥
तूं केलेस याग । शुद्ध केलेंस अंतरंग ।
म्हणोनी कथिला हा योग । करी सांग अभ्यास तयाचा ॥६४॥
तें ऐकूनी भगवद्वचन । सगद्गद होउनी अर्जुन ।
दोनी कर जोडून । करी स्तवन श्रीदत्ताचें ॥६५॥
( अभंग ) तुज नमूं देवा ॥ ठेउनियां भावा ॥
केला हा बरवा ॥ उपदेश ॥६६॥
मोहतम गेले ॥ तापही निवाले ॥
त्वद्रूपीं निवालें ॥ माझें मन ॥६७॥
ज्ञानसूर्य मनीं । उदित होवूनी ॥
टाकिलें जाळूनी ॥ अंतस्तमा ॥६८॥
देवा तुझे पद । पाहुनी आनंद ॥
झाला गेला खेद ॥ भेद सर्व ॥६९॥
आज हें अपूर्व ॥ आलें मोठें पर्व ॥
पाहिलें पद सर्व ॥ प्रेमास्पद ॥७०॥
तूंचि मायबाप ॥ शमविले ताप ॥
घालविले पाप ॥ कोपद्वेषां ॥७१॥
केला उपशम । माझा सर्व भ्रम ॥
करिशी निष्काम ॥ धाम दिल्हें ॥७२॥
देवा परानंद ॥ सतत हें पद ॥
दिसो हाची छंद ॥ पूरवी तूं ॥७३॥
( ओवी ) तूंचि माता तूंचि पिता । तूंचि गुरु कुलदेवता ।
तूंचि स्वजन बंधु भ्राता । तुजपरता न दुजा मज ॥७४॥
तूं स्वयें देहेंद्रियातीत । सर्वेंद्रिया चालविसी सतत ।
तूं दाविली ही मात । गुहाश्रित होवुनी ॥७५॥
यापरता नाहीं स्वार्थ । दाविला जो हा परमार्थ ।
तेणें झालों कृतार्थ । आतां व्यर्थ कां भडकावें ॥७६॥
तूं भक्तिगम्य देव । तव पदीं घेतली धांव ।
पुरविला माझा भाव । आनंदा वाव नाहीं आतां ॥७७॥
त्वद्रूपीं हें जग भरलें । जेवीं पटीं तंतू ओंविलें ।
तें रूप आज ठावें झालें । धालें मन माझें हें ॥७८॥
या संसारवृक्षीं । जीव ईश हे दोन पक्षी ।
जीव हा कर्मफळें भक्षी । ईश्वर निरीक्षी साक्षित्वें ॥७९॥
यावत्फळाची रुची असे । तंव जीव घिरट्या घालितसे ।
तंव हें तुझें रूप असें । अंतरीं न ठसे तयाच्या ॥८०॥
जो तुझा भक्त केवळ । तो सोडी कर्मफळ ।
त्याच्या अंतरींचा झडे मळ । सबळ वैराग्य येउनी ॥८१॥
मग तो रिघे तुझे पाठीं । तूं करिसी त्यावरी दृष्टी ।
हें म्यां माझे दृष्टीं । पाहिलें आतां स्वानुभवें ॥८२॥
मन होतां निष्काम । तुझें गोड लागे नाम ।
तूंवि सत्य परंधाम । आत्माराम परमार्थ ॥८३॥
म्यां करायाचें केलें । मिळवायाचें मिळविलें ।
पाहायाचें पाहिलें । मन निमालें त्वच्चरणीं ॥८४॥
तूं अससी अगम्य । परी होसी गुरुगम्य ।
कोणाशीं करूं तुझें साम्य । अनौपम्यस्वभाव तूं  ॥८५॥
असा अर्जुनें स्तविता दत्त । तत्काळ होवुनी प्रसन्नचित्त ।
म्हणे होवुनी अप्रमत्त । ऐकिला योग सर्वही ॥८६॥
ही येथें असे दरी । इचे आंत प्रवेश करी ।
स्थिर बसूनी आसनावरी । करी अभ्यास प्रयत्नें ॥८७॥
आसनीं सरळ बसूनी । स्वरूपीं दृष्टी लावूनी ।
अभ्यास करी एकाग्रमनीं । शमवूनी लय विक्षेपा ॥८८॥
जो म्यां उपदेशिला योग । त्याचा अभ्यास करी सांग ।
जें अनुभविसील तें सांग । योगवियोग झाल्यावरी ॥८९॥
जा तूं न भी अंतरीं । गुहेमध्यें प्रवेश करी ।
असें म्हणोनियां भवारी । त्याचे शिरीं ठेवी कर ॥९०॥
राजा रोमांचित होऊनी । श्रीगुरूसी वंदूनी ।
आज्ञा शिरसा मानूनी । बैसे जाऊनी गुहेंत ॥९१॥
घालूनियां दृढासन । अभ्यासानें प्राणापान ।
करूनियां समान । श्वास जिंकून स्थिरावला ॥९२॥
षट् चक्रें भेदिता । कुंडलिनी सरळ होतां ।
सुषुम्णेचें द्वार खुलतां । समाहितता पावला ॥९३॥
समाधी लागली तीन दिवस । पुन: लावी सोडूनी आळस ।
पुन: तो बारा दिवस । समाहित होऊनी उठला ॥९४॥
पुन: करितां अभ्यास । समाधी स्थिरावे तीन मास ।
ती खुलतां तयास । वाटे गुरूस भेटावें ॥९५॥
येऊनी वंदी श्रीदत्तातें । आलिंगूनी तयातें ।
वदे दत्त काय तूतें । कळलें तें मातें सांगावें ॥९६॥
त्वां इतुके दिवस । गुहेमध्यें केला वास ।
काय आलें अनुभवास । तें खास सांग आतां ॥९७॥
अर्जुन म्हणे अभिनव । काय सांगूं अनुभव ।
जेथें त्रिपुटीला नाहीं वाव । तो अनुभव कसा वदूं ॥९८॥
जरी तेथें नव्हत्या वृत्ती । तरी होतां आतां अनुवृत्ती ।
तर्क येतसे चित्तीं । स्थिर होती मती जेथें ॥९९॥
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ती । तीनी जेथें नसती ।
इंद्रियांच्या चेष्टा न होती । उन्मनी स्थिती मना ये ॥१००॥
जें पूर्वीं होतें उद्विग्न । तें मन स्वरूपीं संलग्न ।
होतां परमानंद निमग्न । झालें भग्न संकल्प तें ॥१०१॥
तो आनंद न बोलवे । गुरुजी काय सांगावें ।
बोलतसें जीवें भावें । न वर्णवे आनंद तो ॥१०२॥
तेंची तुमचें रूप । सत्यज्ञानानंदरूप ।
तें अनुभवितां न पाप ताप । तें हें स्वरूप बाहेरही ॥१०३॥
हें सुख टाकून । अन्यत्र न जाई माझें मन ।
आतां नको राज्यधन । समाधान पावलों ॥१०४॥
दु:ख न होईल राज्य टाकितां । सुख न होईल राज्य करितां ।
झाली मनाची दृढता । खास आतां भवद्रूपीं ॥१०५॥
जो सर्वत्र व्यापून । परमात्मा असे परिपूर्ण ।
तेंचि तुमचें रूप निर्गुण । सगुणही तेंच झालें ॥१०६॥
ज्ञानपात्र करुनी । मला हातीं धरुनीं ।
कृपामृतानें भरुनी । अमर करुनी ठेविला ॥१०७॥
असें म्हणोनी लोटांगण । घालूनियां तो अर्जुन ।
भावें चरण वंदून । लीन होवून राहिला ॥१०८॥
इति श्रीमत्परमहंसवासुदेवानंदसरस्वतीविरचित श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥