मैत्रेय उवाच
सनकाद्या नारदाश्च ऋभुर्हसोऽरुणिर्यतिः ।
नैते गृहान ब्रह्मसुता ह्यावसन्नुर्ध्वरेतसः ॥१॥
मृषाऽधर्मस्य भार्याऽऽसीद्दम्भं मायां च शत्रुहन ।
असुत मिथुनं तत्तु निऋतिर्जगृहेऽप्रजः ॥२॥
तयोः समभवल्लोभो निकृतिश्च महामते ।
ताभ्यां क्रोधश्च हिंसा च यद्दुरुक्तिः स्वसा कलिः ॥३॥
दुरुक्तौ कलिराधत्त भयं मृत्युं च सत्तम ।
तयोश्च मिथुनं जज्ञे यातना निरयस्तथा ॥४॥
संग्रेहेण मयाऽऽख्यातः प्रतिसर्गस्तवानघ ।
त्रिःश्रुत्वैतत्पुमान पुण्यं विधुनोत्यात्मनो मलम ॥५॥
अथातः कीर्तये वंश पुण्यकीर्तेः कुरुद्वह ।
स्वायम्भुवस्यापि मनोर्हरेरंशाशजन्मनः ॥६॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ शतरुपापतेः सुतौ ।
वासुदेवस्य कलया रक्षायां जगतः स्थितौ ॥७॥
जाये उत्तानपादस्य सुनीतिः सुरुचिस्तयोः ।
सुरुचि प्रेयसी पत्युर्नेतरा यत्सुतो ध्रुवः ॥८॥
एकदा सुरुचेः पुत्रमंकमारोप्य लालयन ।
उत्तमं नारुरुक्षन्तं ध्रुंव राजाभ्यनन्दत ॥९॥
तथा चिकीर्षमाणं तं सपन्तास्तनयं ध्रुवम ।
सुरुचिः श्रृण्वतो राज्ञः सेष्यमाहातिगर्विता ॥१०॥
न वत्स नृपतेर्धिष्ण्यं भवानारोढुमर्हति ।
न गृहितो मया यत्त्वं कुक्षावपि नृपात्मजः ॥११॥
बालोऽसि बत नात्मानमन्यस्त्रीगर्भसम्भृतम ।
नुन वेद भवान यस्य दुर्लभेऽर्थें मनोरथः ॥१२॥
तपसाऽऽराध्य पुरुषं तस्यैवानुग्रहेण मे ।
गर्भे त्व साधयात्मानं यदीच्छसि नृपासनम ॥१३॥
मैत्रेय उवाच
मातुः सपत्न्याः सदरुक्तिविद्धः श्वसन रुषा दण्डहतो यथाहिः ।
हित्वा मिषन्तं पितरं सन्नवाचं जगाम मातुः प्ररुदन सकाशम ॥१४॥
तं निःचसन्तं स्फुरिताधरोष्ठं सुनीतिरुत्संग उदुह्या बालम ।
निशम्य तत्पौरमुखान्नितान्तं सा विव्यथे यद्गदितं सपन्त्या ॥१५॥
सोत्सृज्य धैर्य विललाप शोक दावग्निना दावलतेव बाला ।
वाक्य संपन्त्याः स्मरती सरोज श्रिया दृशा बाष्पकलामुवाह ॥१६॥
दीर्घं श्वसन्ती वृजिनस्य पार मपश्यती बालकमाह बाला ।
माऽमगंलं तात परेषु मंस्था भुडक्ते जनो यत्परदुः खदस्तत ॥१७॥
सत्यं सुरुच्याभिहितं भवान्मे यद दुर्भगाया उदरे गृहीतः ।
स्तन्येन वृद्धश्च विलज्जते यां भार्येति वा वोढुमिडस्पतिर्माम ॥१८॥
आतिष्ठ तत्तात विमत्सरस्त्वमुक्तं समात्रापि यदव्यलीकम ।
आराधयाधोक्षजपादपद्मं यदीच्छसेऽध्यासनमुत्तमो यथा ॥१९॥
यस्याडघ्रिपद्मं परिचर्य विश्वं विभवनायत्तगुणाभिपत्तेः ।
अजोऽध्यतिष्ठत्खलु पारमेष्ट्यं पदं जितात्मश्वसनाभिवन्द्यम ॥२०॥
तथा मनुर्वो भगवान पितामाहो यमेकमत्या पुरुदक्षिणै र्मखैः ।
इष्ट्वाभिपेदे दुरवपमन्यतो भौमं सुखंक दिव्यमथापवर्ग्यम ॥२१॥
तमेव वत्साश्रय भृत्यवत्सलं मुमुक्षुभिर्मृग्यपदाब्जपद्धतिम ।
अनन्यभावे निजधर्मभाविते मनस्यव्स्थाप्य भजस्व पुरुषम ॥२२॥
नान्यं ततः पद्मपलाशलोचनाद दुःखच्छिदं ते मृगयामि कंचन ।
यो मृग्यते हस्तगृहीतपद्मया श्रियेतरैरंग विमृग्यमाणया ॥२३॥
मैत्रेय उवाच
एवं संजल्पितं मातुराकर्ण्यार्थागमं वचः ।
संनियम्यात्मनाऽऽत्मानं निश्चक्राम पितृः पुरात ॥२४॥
नरदस्तदुपाकर्ण्य ज्ञात्वा तस्य चिकीर्षितम ।
स्पृष्ट्वा मुर्धन्यघघ्ने पाणिना प्राह विस्मितः ॥२५॥
अहो तेजः क्षत्रियाणां मानभंगममृष्यताम ।
बालोऽप्ययं हृदा धत्ती यत्समातुरसद्वचः ॥२६॥
नारद उवाच
नाधुनाप्यवमानं ते सम्मानं वापि पुत्रक ।
लक्षयामः कुमारस्य सक्तस्य क्रीडनादिषु ॥२७॥
विकल्पे विद्यमानेऽपि न ह्यासंतोषहेतवः ।
पुंसो मोहमृते भिन्न यल्लोके निजकर्मभिः ॥२८॥
परितुष्येत्ततस्तात तावन्मात्रेण पुरुषः ।
दैवोपसादितं यावद्वीक्ष्येवरगतिं बुधः ॥२९॥
अथ मात्रोपदिष्टेन योगेनावरुरुत्ससि ।
यत्प्रसादं स वै पुंसां दुराराध्यो मतो मम ॥३०॥
मुनयः पदवीं यस्य निःसंगेनोरुजन्मभिः ।
न विदुर्मृगयन्तोऽपि तीव्रयोगसमधिना ॥३१॥
अतो निवर्ततामेष निर्बन्धस्तव निष्फलः ।
यतिष्यति भवान काले श्रेयसां समपस्थिते ॥३२॥
यस्य यद दैवविहितं स तेन सुखदुःखयोः ।
आत्मानं तोषयन्देही तमसः पारमृच्छतिः ॥३३॥
गुणाधिकान्मुदं लिप्सेदनुक्रोशं गुणाधमात ।
मैत्रीं समानादन्विच्छेन्न तापैरभिभूयते ॥३४॥
ध्रुव उवाच
सोऽयं शमो भगवता सुखदुःखतात्मनाम ।
दर्शितः कॄपया पुंसां दुर्दर्शोऽस्मद्विधैस्तु यः ॥३५॥
अथापि मेऽविनीतस्य क्षात्त्रं घोरमुपेयुषः ।
सुरुच्या दुर्वचोबाणैर्न भिन्ने श्रयते हृदि ॥३६॥
पदं त्रिभुवनोत्कृष्टं जिगीषोः साधु वर्त्म मे ।
ब्रुह्यास्मत्पितृर्ब्रह्यान्नन्यैरप्यनधिष्ठितम ॥३७॥
नुनं भवान भगवतो योऽगंजः परमेष्ठिनः ।
वितुदन्नटते वीणं हितार्थं जगतोऽर्कवत ॥३८॥
मैत्रेय उवाच
इत्युदाहृतमाकर्ण्य भगवान्नारदस्तदा ।
प्रीतः प्रत्याह तं बालं सद्वाक्यमनुकम्पया ॥३९॥
नारद उवाच
जनन्याभिहित पन्थाः स वै निः श्रेयसस्य ते ।
भगवान वासुदेवस्तं भज तत्प्रवणत्मना ॥४०॥
धर्मार्थकाममोक्षाख्यं य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ।
एकमेव हरेस्तव कारणं पादसेवनम ॥४१॥
तत्तात गच्छ भद्रं ते यमुनायास्तटं शुचि ।
पुण्यं मधुवनं यत्र सांनिध्यं नित्यदा हरेः ॥४२॥
स्नात्वानुसवनं तस्मिन कालिन्द्याः सलिल शिवे ।
कृत्वोचितानि निवसन्नात्मनः कल्पितासनह ॥४३॥
प्राणायामेन त्रिवृता प्राणेन्द्रियमनोमलम ।
शनैर्व्युदस्याभिध्ययेन्मनसा गुरुणा गुरुम ॥४४॥
प्रसादाभिमुखं शश्वत्प्रसन्नवदनेक्षणम ।
सुनासं सुभ्रुवं चारुकपोलं सुरसुन्दरम ॥४५॥
तरुणं रमणीयागंमरुणोष्ठेक्षणाधरम ।
प्रणताश्रयणं नृम्णं शरण्यं करुनाणार्णवम ॥४६॥
श्रीवत्सांग घनश्यामं पुरुषं वनमालिनम ।
शंखचक्रगदापद्यैरभिव्यक्तचतुर्भुजम ॥४७॥
कीरीटिनं कुण्डलिनं केयुरवलयान्वितम ।
कौस्तुभाभरणग्रीवं पीतकौशेवयवाससम ॥४८॥
काच्त्रीकलापपर्यस्तं लसत्कात्र्चननुपुरम ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम ॥४९॥
पद्म्भ्यां नखमाणिश्रेण्यां विलसद्भ्यां समर्चताम ।
हृत्पद्मकर्णिकाधिष्ण्यमाक्रम्यात्मन्यवस्थितम ॥५०॥
स्मयमानमभिध्यायेत्सानुरागवलोकनम ।
नियतेनैकभुतेन मनसा वरदर्षभम ॥५१॥
एवं भगवतो रुपं सुभद्रं ध्यायतो मनः ।
निर्वृत्या परया तुर्ण सम्पन्नं न निवर्तते ॥५२॥
जप्यश्च परमो गुह्याः श्रुयतां मे नृपात्मज ।
यं सप्तरात्रं प्रपठन पुमान पश्यति खेचरान ॥५३॥
' ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ' ।
मन्त्रेणानेन देवस्य कुर्याद द्रव्यमयीं बुधः ।
सपर्यां विविधैर्द्रव्यैर्देशकालविभागवित ॥५४॥
सलिलैः शुचिभिर्माल्यैर्वन्यैर्मूलफलादिभिः ।
शस्ताडकुरांशुकैश्चार्चेतुल्लस्या प्रियया प्रभुम ॥५५॥
लब्ध्वा द्रव्यामयीमर्ची क्षित्यस्म्बावदिषु वार्चयेत ।
आभृतात्मा मुनिः शान्तो यतवाड मितवन्यभुक ॥५६॥
स्वेच्छवतारचरितैरचिन्त्यनिजमायया ।
करिष्यत्त्युत्तमश्लोकस्तदध्यायेद हृदयंगमम ॥५७॥
परिचर्या भगवतो यावत्यः पुर्वसेविताः ।
ता मन्त्रहृदयेनैव प्रयुत्र्ज्यान्मन्त्रमुर्तये ॥५८॥
एवं कायेन मनसा वचसा च मनोगतम ।
परिचर्यमानो भगवान भक्तिमत्परिचर्यया ॥५९॥
पुंसामयायिनाम सम्यग्भ्जतां भाववर्धनः ।
श्रेयो दिशत्याभिमतं यद्धर्मादिषु देहिनाम ॥६०॥
विरक्तश्चेन्दिर्यतौ भक्तियोगेन भुयसा ।
तं निरन्तरभावेन भजेताद्धा विमुक्तये ॥६१॥
इत्युक्तस्तं परिक्रम्य प्रणम्यं च नृपार्भकः ।
ययौ मधुवनं पुण्यं हरेश्वरणचर्चितम ॥६२॥
तपोवनं गते तस्मिन्प्रविष्टोऽन्तः पुरं मुनिः ।
अर्हितोर्हणको राज्ञा सुखासीन उवाच तम ॥६३॥
नारद उवाच
राजन कीं ध्यायसे दीर्घं मुखेन परिशुष्यता ।
किंवा न रिष्यते कामो धर्मो वार्थेन संयुतः ॥६४॥
राजोवाच
सुतो मे बालको ब्रह्मान स्त्रैणेनाकरुणात्मना ।
निर्वासितः पंचवर्षः सह मात्रा महान्कविः ॥६५॥
अप्यनाथं वने ब्रह्मान्मास्मादन्त्यर्भकं वृकाः ।
श्रान्तं शयानं क्षिधितं परिम्लानमुखाम्बुजम ॥६६॥
अहो मे बत दौरात्म्यं स्त्रीजितस्योपधारय ।
योऽकं प्रेम्णाऽऽरुरुक्षन्तं न्जाभ्यनन्दमसत्तमः ॥६७॥
नारद उवाच
मा मा शुचः स्वतनयं देवगुप्तं विशाम्पते ।
तत्प्रभावमविज्ञाय प्रावृक्तें यद्यशो जगत ॥६८॥
सुदुष्करं कर्म कृत्वा लोकपालैरपि प्रभुः ।
एष्यत्यचिरतो राजन यशो विपुलयंस्तव ॥६९॥
मैत्रेय उवाच
इति देवर्षिणा पोक्तं विश्रुत्वा जगतीपतिः ।
राजलक्ष्मीमनाद्वत्य पुत्रमेवान्वचिन्तयत ॥७०॥
तत्राभिषिक्तः प्रयतस्तामुपोष्य विभावरीम ।
समाहितः पर्यचरदृष्टादेशेन पुरुषम ॥७१॥
त्रिरात्रान्ते त्रिरात्रान्ते कपित्थबदराशनः ।
आत्मवृत्त्यनुसारेण मासं निन्येऽर्चयन्हरिम ॥७२॥
द्वितीयं च तथा मांस षष्ठे षष्ठेऽर्भको दिने ।
तृणपर्णदिभिः शीणैः कृतान्नोऽभ्यर्चयद्विभुम ॥७३॥
तृतीयं चानयन्मासं नवमे नवमेऽहनि ।
अब्भक्ष उत्तमश्लोकमुपाधावत्समाधिना ॥७४॥
चतुर्थमपि वै मासं द्वादशे द्वादशेऽहनि ।
वायुभक्षो जितश्वासो ध्यायन्देवमधारयत ॥७५॥
पंचमे मास्यनुप्राप्ते जितश्वासो नॄपात्मजः ।
ध्यायन ब्रह्मापदैकेन तस्थौ स्थाणुरिवाचलः ॥७६॥
सर्वतो मन आकृष्य हृदि भुतेन्द्रियाशयम ।
ध्यायन्भगवतो रुपं नाद्रक्षीत्किंचनापरम ॥७७॥
आधार महदादीनां प्रधानपुरुषेश्वरम ।
ब्रह्मा धारयमाणस्य त्रयो लोकाश्चकम्पिरे ॥७८॥
यदैकपादेन स पार्थिवार्भक सतस्थौ तदंगुष्ठनिपीडिता मही ।
ननाम तत्रार्धामिभिन्द्रधिष्ठिता तरीव सव्येतरतः पदे पदे ॥७९॥
तस्मिन्नभिध्ययति विश्वमात्मानो द्वारं निरुध्यासुमन्यया धिया ।
लोका निरुच्छ्वासनिपीडिता भॄशं सलोकपालाः शरणं ययुर्हुरिम ॥८०॥
देवा ऊचुः
नैवं विदामो भगवान पाणरोधं चराचरस्याखिलसत्वधाम्रः ।
विधेहि तन्नो वृजिनाद्विमोक्षं प्राप्तां वयं त्वां शरणं शरण्यम ॥८१॥
श्रीभगवानुवाच
मा भैष्ट बालं तपसो दुरत्यया न्निवर्तयिष्ये प्रतियात स्वधाम ।
यतो हि वः प्राणनिरोध आसी दौत्तानपादिर्मयि संगतात्मा ॥८२॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यं संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवचरितेऽष्टमोध्यायः ॥८॥