मैत्रेय उवाच
इत्यजेनानुनीतेन भवेन परितुष्यता ।
अभ्यधायि महाबाहो प्रहस्य श्रुयतामिति ॥१॥
श्रीमहादेव उवाच
नाघं प्रजेश बालानां वर्णये नानुचिन्तये ।
देवमायाभिभुतानां दण्डस्तत्र धृतो मया ॥२॥
प्रजापतेर्दग्धशीर्ष्णो भवत्वजमुखं शिरः ।
मित्रस्य चक्षुषेक्षेत भागं स्वं बर्हिषो भगः ॥३॥
पुषा तु यजमानस्य दद्भिर्जक्षतु पिष्टभुक ।
देवाः प्रकृतसर्वांगा ये म उच्छेषणमं ददुः ॥४॥
बाहुभ्यामश्चिनोः पुष्णो हस्ताभ्यां कृतबाहवः ।
भवन्त्वध्वर्यवश्चान्ये बस्तश्मश्रुर्भुगुर्भवेत ॥५॥
मैत्रेय उवाच
तदा सर्वाणि भुतानि श्रुत्वा मीढुष्टमोदितम ।
परितुष्टात्मभिस्तात साधु साध्वित्यथाब्रुवन ॥६॥
ततो मीढवांसमामन्त्र्य शुनासीराः सहर्षिभिः ।
भुयस्तददेवयजनं समीढवद्वेधसो ययुः ॥७॥
विधाय कात्स्न्यैन च तद्यदाह भगवान भवः ।
संदधुः कस्य कायेन सवनीयपशोः शिरः ॥८॥
संधीयमाने शिरसि दक्षो रुद्राभिवीक्षितः ।
सद्य सुप्त इवोत्पस्थौ ददृशे चाग्रतो मृडमक ॥९॥
तदा वृशध्वजद्वेषकलिलात्मा प्रजापतिः ।
शिवावलोकादभवच्छरदह्रद इवामलः ॥१०॥
भवस्तवाय कृतधीर्नाशक्नोदनुरागतः ।
औत्कण्ठयाद्वाष्पकलया सम्परेतां सुतां स्मरन ॥११॥
कृच्छ्रात्संस्तभ्य च मनः प्रेमविह्वलितः सुधीः ।
शशंस निर्व्यलीकेन भावेनेशं प्रजापतिः ॥१२॥
दक्ष उवाच
भूयाननुग्रह अहो भवता कृतो मे दण्डस्त्वया मयि भृतो यदपि प्रलब्धः ।
न ब्रह्माबन्धुषु च वां भगवन्नवज्ञा तुभ्यं हरेश्च कुत एव धृतव्रतेषु ॥१३॥
विद्यातपोव्रतधरान मुखतः स्म विप्रान ब्रह्माऽऽत्मतत्त्वमवितुं प्रथमं त्वमस्राक ।
तदब्राह्मणान परम सर्वविपत्सु पासि पालः पशुनिव विभो प्रगृहितदन्डः ॥१४॥
योऽसौ मयाविदिततत्त्वदृशा सभायां क्षिप्तो दुरुक्तिविशिखैरगणय्या तन्माम ।
अर्वाक पतन्तमर्हत्तमनिन्दयापाद दृष्ट्याऽऽर्द्रया स भगवान स्वकृतेन तुष्येत ॥१५॥
मैत्रेय उवाच
क्षमाप्यैव स मीढवांसं ब्रह्मणा चानुमन्त्रितः ।
कर्मसन्तानयामास सोपाध्यायर्त्विगादिभिः ॥१६॥
वैष्णवं यज्ञसन्तत्यै त्रिकापालं द्विजोत्तमाः ।
पुरोडाशं निरवपन वीरसंसर्गशुद्धये ॥१७॥
अध्वर्यणाऽऽत्तहविषा यजमानो विशाम्पते ।
धिया विशुद्धया दध्यौ तथा प्रादुरभुद्धरिः ॥१८॥
तदा स्वप्रभया तेषां द्योतयन्त्या दिशो दश ।
मुष्णंस्तेज उपानीतस्ताक्ष्येण स्त्त्रवाजिना ॥१९॥
श्यामो हिरण्यरशनोऽर्ककीरीटजुष्टो नीलालकभ्रमरमण्डितकुण्डलास्यः ।
कम्ब्वब्जचक्रशरचापगदासिचर्म व्यग्रैर्हिरण्मयभुजैरिव कर्णिकारः ॥२०॥
वक्षस्यधिश्रितवधुर्वनमाल्युदारहासावलोककलया रमयंश्च विश्वम ।
पार्श्वभ्रमदव्यजनचामरराजहंसः श्वेतातपत्रशशिनोपरि रज्यमानः ॥२१॥
तमुपागतमालक्ष्य सर्वे सुरगणादयः ।
प्रणेमुः सहसोत्थाय ब्रह्मोन्द्रत्र्यक्षनायकाः ॥२२॥
तत्तेजसा हतरुचः सन्नजिह्वाः ससाध्वसाः ।
भुर्धा धृतात्र्जलिपुटा उपतस्थुरधोक्षजम ॥२३॥
अप्यर्वाग्वृत्तयो यस्य महि त्वात्मभुवादयः ।
यथामति गृणन्ति स्म कृतानुग्रहविग्रहम ॥२४॥
दक्षो गृहीतार्हणसादनोत्तमं यज्ञेश्वरं विश्वसृजां परं गुरुम ।
सुनन्दनन्दाद्यनुगैर्वृतं मृदा गृणन प्रपेदे प्रयतः कृतात्र्जलिः ॥२५॥
दक्ष उवाच
शुद्धं स्वधाम्न्युपरताखिलबुद्धवस्थं चिन्मात्रमेकमभयं प्रतिषिध्यं मायाम ।
तिष्ठंस्तयैव पुरुषत्वमुपेत्य तस्या मास्ते भवानपरिशुद्ध इवात्मतन्त्रः ॥२६॥
ऋत्विज ऊचुः
तत्त्वं न ते वयमनत्र्जन रुद्रशापात कर्मण्यवग्रहधियो भगवन्विदामः ।
धर्मोपलक्षणमिदं त्रिवृदध्वरख्यं ज्ञातं यदर्थमधिदैवमदोव्यवस्थाः ॥२७॥
सदस्या ऊचुः
उप्तत्त्यध्वन्यशरण उरुक्लेशदुर्गेऽन्तकोग्रव्यालान्विष्टे विषयमृगतृष्यात्मगेहोरुभारः ।
द्वन्द्वश्वभ्रे खलमृगभये शोकदावेऽज्ञसार्थः पादौकस्ते शरणद कदा याति कामोपसृष्टः ॥२८॥
रुद्र उवाच
तव वरद वराड घ्रावाशिषेहाखिलार्थ ह्यापि मुनिभिरसक्तेरादरेणार्हणीये ।
यदि रचितधियं माविद्यलोकोऽपविद्धं जपति न गणये तत्त्वत्परानुग्रहेण ॥२९॥
भृगुरुवाच
यन्मायया गहनयापहृतात्मबोधा ब्रह्मादयस्तनुभृस्तमसि स्वपन्तः ।
नात्मन श्रितं तव विदन्त्यधुनापि तत्त्वं सोऽयं प्रसीदतु भवान प्रणतात्मबन्धुः ॥३०॥
ब्रह्मोवाच
नैतत्स्वरुपं भवतोऽसौ पदार्थभेदग्रहैः पुरुषो यावदीक्षेत ।
ज्ञानस्य चार्थस्य गुणस्य चाश्रयो मायामयाद व्यतिरिक्तो यतस्त्वम ॥३१॥
इन्द्र उवाच
इदमप्यच्युत विश्वभावनं वपुरानन्दकरं मनोदृशाम ।
सुरविद्विटक्षपणैरुदायुधै र्भुजदण्डैरुपपन्नमष्ट भिः ॥३२॥
पत्न्य ऊचुः
यज्ञोऽयं तव यजनाय केन सृष्टो विध्वस्तः पशुपतिनाद्य द्क्षकोपात ।
तं नस्त्वं श्वशयनाभशान्तमेधं यज्ञात्मन्नलिनरुचा दृशा पुनीहि ॥३३॥
ऋषय ऊचुः
अनन्वित ते भगवन विचेष्टितं यदात्मनाऽऽचरसि हि कर्म नाज्यसे ।
विभुतये यत उपसेदुरीश्वरीं न मन्यते स्वयमनुवर्ततीं भवान ॥३४॥
सिद्धा ऊचुः
अयं त्वत्कथामृष्टपीयुषनद्यां मनोवारणः क्लेशदावग्निदग्धः ।
तृषार्तोऽवगाढो न सस्मान दावं न निष्क्रामति ब्रह्मासम्पन्नवन्नः ॥३५॥
यजमान्युवाच
स्वागतं ते प्रसीदेश तुभ्यं नमः श्रीनिवास श्रिया कान्तया त्राहि नः ।
त्वामृतेऽधीश नांगैर्मखः शोभते शीर्षहीनः कबन्धो यथा पुरुषः ॥३६॥
लोकपाला ऊचुः
दृष्टः किं नो दृग्भिरसदग्रहैस्त्वं प्रत्यग्द्रष्टा दृश्यते येन दृश्यम ।
माया ह्योषा भवदीया ही भुमन यस्त्वं षष्ठः पंचभिर्भासि भुतैः ॥३७॥
योगेश्वरा ऊचुः
प्रेयान्न तेऽन्योऽस्त्यमुतस्त्वयि प्रभो विश्वात्मनीक्षेन्न पृथग्य आत्मनः ।
अथापि भक्त्येशतयोपधावता मनन्यवृत्यानुगृहाण वत्सल ॥३८॥
जगदुद्भवस्थितिलयेषु दैवतो बहुभिद्यमानगुणयाऽऽत्ममायया ।
रचितात्मभेदमतये स्वसंस्थया विनिवर्तितभ्रमगुणात्मने नमः ॥३९॥
ब्रह्मोवाच
नमस्ते श्रितसत्त्वाय धर्मादीनां च सुतये ।
निर्गुणाय च यत्काष्ठां नाहं वेदापरेऽपि च ॥४०॥
अग्निरुवाच
यत्तेजसाहं सुसमिद्धतेजा हव्यं वहे स्वध्वर आज्यसिक्तम ।
तंयज्ञियं पंचविधं च पंचभिः स्विष्टं यजुर्भिः प्रणतोऽस्मि यज्ञम ॥४१॥
देवा ऊचुः
पुरा कल्पापाये स्वकुतमुदरीकृत्य विकृतं त्वमेवाद्यस्तस्मिन सलिल उरगेन्द्राधिशयने ।
पुमान शेषे सिद्धैर्हृदि विमृशिताध्यात्मपदविः स एवाद्याक्ष्णोर्यः पाथि चरसि भृत्यानवस नः ॥४२॥
गन्धर्वा ऊचुः
अंशांशास्ते देव मरीच्यादय एते ब्रह्मेन्द्राद्या देवगणा रुद्रपुरोगाः ।
क्रीडाभानं विश्वमिदं यस्य विभुमन तस्मै नित्यं नाथ नमस्ते करवाम ॥४३॥
विधाधरा ऊचुः
त्वन्माययार्थमभिपद्य कलेवरेऽस्मिन कृत्वा ममाहमिति दुर्मतिरुत्पथैः स्वैः ।
क्षिप्तोऽप्यसद्विषयलालस आत्ममोहं युष्मत्कथामृतनिषेवक उदव्युदस्येत ॥४४॥
ब्राह्मणा ऊचुः
त्वं क्रतुस्त्वं हविस्त्वं हुताशः स्वयं त्व ही मन्त्रः समिद्दर्भपात्राणि च ।
त्वं सदस्यर्त्विजो दम्पती देवता अग्निहोत्र स्वधा सोम आज्यं पशुः ॥४५॥
त्वं पुरा गां रसाया महासुकरो दंष्ट्रया पद्मिनीं वारणेन्द्रो यथा ।
स्तूयमानो नदँल्लीलया योगिभिर्व्युज्जहर्थ त्रयीगात्र यज्ञक्रतुः ॥४६॥
स प्रसीद त्वमस्माकमाकांक्षतां दर्शनं ते परिभ्रष्टसत्कर्मणाम ।
कीर्त्यमाने नृभिर्नामि यज्ञेश ते यज्ञविघ्राः क्षयं यान्ति तस्मै नमः ॥४७॥
मैत्रेय उवाच
इति दक्षः कविर्यज्ञ भद्र रुद्रावमर्शितम ।
कीर्त्यमाने हृषीकेशे संनिन्ये यज्ञभावने ॥४८॥
भगवान स्वेन भागेन सर्वात्म सर्वभागभुक ।
दक्षं बभाष आभाष्य प्रीयमाण इवानघ ॥४९॥
श्रीभगवानुवाच
अहं ब्रह्मा च शर्वश्च जगतः कारणं परम ।
आत्मेश्वर उपद्रष्टा स्वयंदृगविशेषणः ॥५०॥
आत्ममायां समाविश्य सोऽहं गुणमयीं द्विज ।
सृजन रक्षन हरन विश्वं दध्रे संज्ञां क्रियोचिताम ॥५१॥
तस्मिन ब्रह्माण्यद्वितीये केवले परमात्मनि ।
ब्रह्मारुद्रौ च भुतानि भेदेनाज्ञोऽनुपश्यति ॥५२॥
यथा पुमान्न स्वाडेषु शिरः पाण्यदिषु क्वचित ।
पारक्यबुध्दीं कुरुते एवं भुतेषु मत्परः ॥५३॥
त्रयाणामेकभावानां यो न पश्यति वै भिदाम ।
सर्वभुतात्मनां ब्रह्मान स शान्तिमधिगच्छति ॥५४॥
मैत्रेय उवाच
एवं भगवताऽऽदिष्टः प्रजापतिपतिर्हरिम ।
अर्चित्वा क्रतुना स्वेन देवानुभयतोऽयजत ॥५५॥
रुद्रं च स्वेन भागेन ह्युपाधावत्समाहितः ।
कर्मणोदवसानेन सोमपानितरानपि ।
उदवस्य सहर्त्विग्भिः सस्नाववभृथं ततः ॥५६॥
तस्मा अप्यनुभावेन स्वेनैवावाप्तराधसे ।
धर्म एव मतिं दत्त्वा त्रिदशास्ते दिवं ययुः ॥५७॥
एवं दाक्षायणी हित्वा सती पूर्वकलेवरम ।
जज्ञे हिमवतः क्षेत्रे मेनायामिति शुश्रुम ॥५८॥
तमेव दयितं भुय़ आवृडक्तेः पतिमम्बिका ।
अनन्यभावैकगतिं शक्तिः सुप्तेव पुरुषम ॥५९॥
एतद्भगवतः शम्भोः कर्मक दक्षाध्वरद्रुहः ।
श्रुतं भागवताच्छिष्यादुद्धवान्मे बृहस्पतेः ॥६०॥
इदं पवित्रं परमीशचेष्टितं यशस्यमायुष्यमघौघमर्षणम ।
यो नित्यदाऽऽकर्ण्यनरोऽनुकीर्तयेद धुनोत्यघं कौरव भक्तिभावतः ॥६१॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षयज्ञसंधानं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥