व्यास उवाच
न हिंस्यात सर्वभुतानि नानृतं वा वदेत क्वचित ।
नाहिंत नाप्रियं वाक्यं न स्तेनः स्याद कदाचन ॥१॥
तृणं वा यदि वा शाकं मृदं वा जलमेव वा ।
परस्यापहरत्र्जन्तुर्नरकं प्रतिपद्यते ॥२॥
न राज्ञः प्रतिगृह्नीयान्न शुद्रपतितादपि ।
न चान्यस्मादशक्तश्च निन्दितान वर्जयेद बुध ॥३॥
नित्यं याचनको न स्यात पुनस्तं नैव याचयेत ।
प्राणानपहरत्येवं यचकस्तस्य दुर्मतिः ॥४॥
न देवद्रव्यहारी स्याद विशेषेण द्विजोत्तमः ।
ब्रह्मास्वं व नपहरेदापद्यपि कदाचन ॥५॥
न विषं विषमित्याहुर्ब्रह्यास्वं विषमुच्यते ।
देवस्व चापि यत्नेन सदा परिहरेत ततः ॥६॥
पुष्पे शाकोदके काष्ठे तथा मुले फले तृणे ।
अदत्तादानमस्तेयं मनुः प्राह प्रजपतिः ॥७॥
ग्रहीतव्यानि पुष्पाणि देवार्चनविधौ द्विजाः ।
नैकस्मादेव नियतमननुज्ञाय केवलम ॥८॥
तृणं काष्ठं फलं पुष्पं प्रकाशं वै हरेद बुधः ।
धर्मार्थं केवलं विप्रा ह्रान्यथा पतितो भवेत ॥९॥
तिलमुदगयवादीनां मुष्टिर्ग्राह्या पथि स्थितैः ।
क्षुधातैर्नान्यथा विप्रा धर्माविद्धिरिति स्थितिः ॥१०॥
न धर्मस्यापादेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत ।
व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्वन स्त्रीशुद्रदम्भनम ॥११॥
प्रेत्येह चेदृशो विप्रो गर्ह्राते ब्रह्मावदिभिः ।
छद्मनादरितं यच्च व्रत रांक्षसि गच्छति ।
स लिंगिनां हरेदेनास्तिर्यग्योनौ च जयते ॥१३॥
बैडालव्रतिनः पापा लोकेक धर्मविनाशकाः ।
सद्यः पतन्ति पापेषु कर्मणस्तस्य तत फलम ॥१४॥
पाषण्डिनो विकर्मस्थान वामाचसरांस्तथैव च ।
पांचरात्रान पाशुपतान वांडमात्रेणापि नार्चयेत ॥१५॥
वेदनिन्दारतान मर्त्यान देवनिन्दारतांस्तथा ।
द्विजनिन्दारतांश्चैव मनसापि न चिन्तयेत ॥१६॥
याजनं योनिसम्बन्धं सहवासं च भाषणम ।
कुर्वाणः पतते जन्तुस्तस्माद यत्नेन वर्जयेत ॥१७॥
देवद्रोहाद गुरुद्रोहः कोटिकोटिगुणाधिकः ।
ज्ञानापवादो नास्तिक्यं तस्मात कोटिगुणाधिकम ॥१८॥
गोभिश्च दैवतैर्विप्रौः कृष्या राजोपसेवया ।
कुलान्यकुलतां यान्ति यानि हीनानि धर्मन्तः ॥१९॥
कुविवाहैह क्रियालोपैर्वेदानध्ययनेन च ।
कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च ॥२०॥
अनृतात पारदार्याच्च तथाभक्श्यस्य भक्षणात ।
अश्रौतधर्माचरणात क्षिप्रं नश्यति वै कुलम ॥२१॥
अश्रोत्रियेषु वै दानाद वृषलेषु तथैव च ।
विहिताचरहीनेषु क्षिप्र नश्यति वै कुलम ॥२२॥
नाधार्मिकैर्वृते ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम ।
न शुद्रराज्ये निवसेन्न पाषण्डजनैर्वृते ॥२३॥
हिमवदविन्ध्ययोर्मध्ये पुर्वपश्चिमयोः शुभम ।
मुक्त्व समुद्रयोर्द्देश नान्यत्र निवसेद द्विजः ॥२४॥
कृष्णो वा यत्र चरति मृगो नित्यं स्वभावतः ।
पुण्याश्च विश्रुता नद्यस्तत्र वा निवसेद द्विजः ॥२५॥
अर्धक्रोशान्नदीकुलं वर्जयित्व द्विजोत्तम ।
नान्यत्र निवसेत पुण्यं नात्यजग्रामसंनिधौ ॥२६॥
न संवसेच्च पतितैर्न चण्डालैर्न पुक्कसैः ।
न मुखैर्नावलित्पैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावसायिभिः ॥२७॥
एकशय्यासनं पक्तिर्भाण्डपक्वान्नमिश्रणम ।
याजनाध्यापने योनिस्तथैव सहभोजनम ॥२८॥
सहाध्यायस्तु दशमः सहयाजमेव च ।
एकादश समुद्दिष्टा दोषाः सांकर्यसंज्ञिताः ॥२९॥
समीपे वा व्यवस्थानात पापं संक्रमते नृणाम ।
तस्मात सर्वप्रयत्नेन साकर्यं परिवर्जयेत ॥३०॥
एकपंकत्युपविष्ट ये न स्पृशन्ति परस्परम ।
भस्मना कृतमर्यादा न तेषा संकरो भवेत ॥३१॥
अग्निना भस्मना चैव सलिलेनावसेकतः ।
द्वारेण स्तम्भमार्गेण षडभिः पक्तिर्विभद्यते ॥३२॥
न क्र्याच्छुष्कवैराणि विवादं न च पैशुनम ।
परक्षेत्रे गां धयन्तीं न चाचक्षीतं कस्याचित ।
न संवदेत सुतके च न कत्रुन्मर्मणि स्पृशेत ॥३३॥
न सुर्यपरिवेषं वा नेन्द्रचापं शवाग्निकम ।
परस्मै कथयेद विद्वान शशिन वा कदाचन ॥३४॥
न कुर्याद बहुभिः सार्धः विरोधं बन्धुभिस्तथा ।
आत्मानः प्रतिकृलानि परेषां न समाचरेत ॥३५॥
तिथिं पक्षस्य न ब्रुयात न नक्षत्राणि निर्दिशते ।
नोदक्यामभिभाषेत नाशुचिं वा द्विजोत्तमः ॥३६॥
न देवगुरुविप्राणां दीयमानं तु वारयेत ।
न चात्मानं प्रशंसेद वा परनिन्दां च वर्जयेत ।
वेदनिन्दां देवानिन्दां प्रयन्तेन विवर्जयेत ॥३७॥
यस्तु देवानृषीन विप्रान वेदान वा निन्दति द्विजः ।
न तस्य निष्कृतिर्दृष्टा शास्त्रेष्विह मुनीश्वराः ॥३८॥
निन्दयेद वै गुरुं वेदं वा सोपबृंहणम ।
कल्पकोटिशतं साग्रं रौरवे पच्यते नरः ॥३९॥
तुष्णीमासीत निन्दाया न ब्रुयात किंचिदुत्तरम ।
कर्णो पिधाय गन्तव्यं न चैतानवलोकयेत ॥४०॥
वर्जयेत वै रहस्यानि परेषां गूहयेद बुधः ।
विवादं स्वजनैः सार्धं न कुर्याद वै कदाचन ॥४१॥
न पापं पापिनां ब्रुयादपापं वा द्विजोत्तमाः ।
स तेन तुल्यदोषः स्यान्मिथ्या द्विर्दोषवन भवेत ॥४२॥
यानि मिथ्याभिशस्तानं पतन्त्यश्रुणि रोदनात ।
तानि पुत्राण पशुन घ्नन्ति तेषां मिथ्याभिशंसिनाम ॥४३॥
ब्रह्माहत्यासुरापाने स्तेयगुर्वह्गनागमे ।
दृष्टं विशोधनं वृद्धैर्नास्ति मिथ्याभिशंसने ॥४४॥
नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं शशिनं चानिमित्ततः ।
नास्तं यान्तं न वसिस्थं नोपसृष्टं न मध्यगम ।
तरोहितं वाससा वा नादर्शान्तरगामिनम ॥४५॥
न नग्नां स्त्रियमीक्षेतं पुरुषं वा कदाचन ।
न च मुत्रं पुरीष वा न च संस्पृष्टमैथुनम ।
नाशुचिः सुर्यसोमादेन ग्रहानालोकयेद बुधः ॥४६॥
पतितव्यगंचण्डालानुच्छिन नावलोकयेत ।
नाभिभाषेत च परमुच्छिष्टो वावगुण्ठितः ॥४७॥
न पश्येत प्रेतसंस्पर्श न कुद्धस्य गुरोर्मुखम ।
न तैलोदकयोश्चाछायां न पत्नीं भोजने सति ।
नामुक्तबन्धनागां वा नोन्मत्तं मत्तमेव वा ॥४८॥
नाश्नीयात भार्यया सार्धं नैनामीक्षेत चाश्नतीम ।
क्षुवन्ती जृम्भमाणां वा नासनस्थां यथासुखम ॥४९॥
नोदके चात्मनो रुपं न कुलं श्वभ्रमेव वा ।
न लंघयेच्च मुत्रं वा नाधितिष्ठित कदाचन ॥५०॥
न शुद्राय मतिं दद्यातं कृशरं पायसं दधि ।
नोच्छिष्टं वा मधु घृतं न च कृष्णजिनम हविः ॥५१॥
न चैवास्मै व्रतं दत्यान्न च धर्मं वदेद बुधः ।
न च क्रोधवशं गच्छेद द्वेष रागं च वर्जयेत ॥५२॥
लोभं दम्भं तथा यत्नादसुयां ज्ञनकुत्सनम ।
इष्यो मदं तथा शोकं मोहं च परिवर्जयेत ॥५३॥
न कुर्यात कास्यचित पीड़ा सुतं शिष्यं च ताडयेत ।
न हीननुपसेवेत न च तीक्ष्णमतीन क्वचित ॥५४॥
नात्मानं चावमन्येत पीड़ सुतं शिष्यं च ताडयेत ।
न हीनानुपसेवेत न च तीक्ष्णमतीन क्वाचित ॥५४॥
नात्मानं चावमन्यते दैन्यं यत्नेन वर्जयेत ।
न विशिष्टानसत्कुर्यात नात्मानं वा शपेद बुधः ॥५५॥
न नखैर्विलिखेद भुमि गां च संवेशयेन्न हि ।
न नदीषु नदीं ब्रुयाद पर्वतेषु च पर्वतान ॥५६॥
आवासे भोजने वापि न त्यजेत सहयायिनम ।
नावगाहेदपो नग्नो वह्निं नातिव्रजेत पदा ॥५७॥
शिरोऽभ्यगंवशिष्टेन तैलेनांगं न लेपयेत ।
न सर्पशस्त्रैः क्रीडेत स्वानि खाने न संपृशेत ।
रोमाणि च रहस्यानि नाशिष्टेन सह व्रजेत ॥५८॥
न पाणिपादवांनेत्रचापल्यं समुपाश्रयेत ।
न शिश्नोदरचापल्ये न च श्रवणयोः क्वचितः ॥५९॥
न चांगनखवादं वै कुर्यान्नात्र्चलिना पिबेत ।
नाभिहन्याज्जलं पद्म्भ्यां पाणिना वा कदाचन ॥६०॥
न शातयेदिष्टकाभिः फलानि न फलेन च ।
न म्लेच्छभाषां शिक्षेत नाकर्षेच्च पदासनम ॥६१॥
न भेदनमव्वस्फोट छेदनं वा विलेखनम ।
कुर्याद विमर्दनं धीमान नाकस्मादेव निष्फलम ॥६२॥
नोत्सगें भक्षयेद भक्श्यं वृथा चेष्टां च नाचरेत
न नृत्येदथवा गायेन्न वादित्राणि वादयेत ॥६३॥
न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डुयेदात्मनः शिरः ।
न लौकिकै स्तवैर्देवांस्तोषयेद बाह्मजैरपि ॥६४॥
नाक्षैः क्रीडेन्न धावेत नाप्सु विण्मुत्रमाचरेत ।
नोच्छिष्टः संविशेन्नित्यं न गग्नः स्नानमाचरेत ॥६५॥
न गच्छेन्न पठेद वापि न चैव स्वशिरः स्पृशेत ।
न दन्तैर्नखरोमाणि छिन्द्यात सुत्पं न बोधयेत ॥६६॥
न बालातपामासेवेत प्रेतधूमं विवर्जयेत ।
नैकः सुप्याच्छुन्यगृहे स्वयं नोपानही हरेत ॥६७॥
नाकारणाद वा निष्ठिवेन्न बाहुभ्यां नदीं तरेत ।
न पादक्षालनं कुर्यात पादेनैव कदाचन ॥६८॥
नाग्नौ प्रतापयेत पादौ नकास्ये धावयेद बुधः ।
नाभिप्रसारयेद देवं ब्राह्मणान गामथापि वा ।
वाय्वग्निगुरुविप्रान वा सुर्य वा शशिनं प्रति ॥६९॥
अशुद्धः शयनं यानं स्वाध्यायं स्नानवहनम ।
बहिर्निष्क्रमणं चैव व नकुर्वीत कथत्र्चन ॥७०॥
स्वप्नमध्ययनं स्नानमुद्वर्त भोजनं गतिम ।
उभयोः संध्ययोर्नित्यं मध्याह्ने चैव वर्जयेत ॥७१॥
न स्पृशेत पाणिनोच्छिष्टो विप्रो गोब्राह्माणानलान ।
न चासनं पदा वापि न देवप्रतिमां स्पृशेनत ॥७२॥
नाशुद्धोऽग्निं परिचरेत देवान कीर्तयेदृषीन ।
नावगाहेदगाधाम्बु धारयेन्नानिमित्ततः ॥७३॥
न वामहस्तेनोद्धत्य पिबेद वक्त्रेण वा जलम ।
नोत्तरेदनुपस्पृश्य नाप्सु रेतः समुत्स्रुजेत ॥७४॥
अमेध्यालिप्तमन्यद वा लोहितं वा विषाणी वा ।
व्यातिक्रमत्र स्त्रवन्ती नाप्सु मैथुनमाचरेत ।
चैत्यं वृक्षं; न वै छिन्द्यान्नाप्सु ष्ठीवनमाचरेत ॥७५॥
नास्थिभस्मकपालानि न केशान्न च कण्टकान ।
तुषागराकरीषं वा नाधितिष्ठेत कदाचन ॥७६॥
न चाग्निं लघ्येंद धीमान नोपदध्यादधः क्वचित ।
न चैनं पादतः कुर्यान्मुखेन न धमेद बुधः ॥७७॥
न कूपमवरोहेत नावेक्षेताशुचिःक्वचित ।
अग्नौ न च क्षिपेदग्निं नाद्भिः प्रशमयेत तथा ॥७८॥
सुह्रन्मरणमर्तिं वा न स्वयं; श्रावयेत परान ।
अपण्यं कूटपण्यं वा विक्रये न प्रयोजयेत ॥७९॥
न वह्निं मुखानिः श्वासैर्ज्वालयेन्नाशुचिर्बुधः ।
पुण्यस्थानोदकस्थाने सीमान्तं वाकृषेन्न तु ॥८०॥
न भिन्द्यात पुर्वसमयमभ्युपेतं कदाचन ।
परस्परं पशुन व्यालान पक्षिणो नावबोधयेत ॥८१॥
परबाधं न कुर्वीत जलवातातपादिभिः ।
कारयित्वा स्वकर्माणि कारुण पश्चात्र वत्र्चयेत ।
सायंप्रातर्गृहद्वारानभिक्षार्थ नावघट्टयेत ॥८२॥
बहिर्माल्यं बहिर्गन्धं भार्यया सह भोजनम ।
विगृह्मा वदं कुद्वारप्रवेशं च विवर्जयेत ॥८३॥
न खादन ब्राह्मणस्तिष्ठेन्न जल्पद वा हसन बुधः ।
स्वामग्निं नैव हस्तेन स्पृशेन्नाप्सु चिरं वसेत ॥८४॥
न पक्षकेणोपधमेत्र शुर्पेण न पाणिना ।
मुखे नैव धर्मेदग्निं मुखादग्निरजायत ॥८५॥
परस्त्रियं न भाषेत नायाज्यं याजयेद द्विजः ।
नैकश्चरेत संभा विप्रः समवयं च वर्जयेत ॥८६॥
न देवायतनं गच्छेत कदाचिद वाप्रदक्षिणम ।
न वीजयेद वा वस्त्रेण न देवायतने स्वपेत ॥८७॥
नैकोऽध्वानं प्रपद्येत नाधर्मिकजनैः सह ।
न व्याधिदूषितैर्वापि न शुद्रैःपतितेन वा ॥८८॥
नोपानद्वर्जितो वाथ जलादिरहितस्तथा ।
न रात्रौ नारिणा सर्धं न विना कमण्डलुम ।
नाग्निगोब्राह्माणादेनेअमन्तरेण व्रजेत क्वचित ॥८९॥
न वत्सतन्त्रीं विततामतिक्रामेत क्वचिद द्विजः ।
न निन्देद योगिनः सिद्धान व्रतिने वा यतेंस्तथा ॥९०॥
देवतायतनं प्राज्ञो देवानां चैव सत्रिणाम ।
नाक्रमेत कामतश्छायां ब्राह्मणानां च गोरपि ॥९१॥
स्वां तु नाक्रमयेच्छायां पतितद्यैर्न रोगिभिः ।
नागंरभस्मकेशादिष्वधितिष्ठेत कदाचन ॥९२॥
वर्जयेन्मार्जनीरेणुं स्नानवस्त्रघटोदकम ।
न भक्षयेदभक्ष्याणि नापेयं च पिबेद द्विजः ॥९३॥
इति श्रीकूर्मपुराणे षटसाहस्रयां संहितायामुपरिविभागे षोडशेऽध्यायः ॥१६॥