ब्रह्मचारीके नित्यकर्मकी विधि, आचमनका विधान, हाथोंमें स्थित तीर्थ, उच्छिष्ट, होनेपर शुद्धिकी प्रक्रिया, मुत्र पुरीषोत्सर्गके नियम
व्यास उवाच
भुक्त्वा पीतवा च सुप्त्वा च स्नात्वा रथ्योपसर्पणे ।
ओष्ठावलोमकौ स्पृष्टा वासो विपरिधाय च ॥१॥
रेतोमुत्रपुरीषाणामुत्सर्गेऽयुक्तभाषणे ।
ष्ठीवित्वाध्ययनारम्भे कासश्वासागमे तथा ॥२॥
चत्वरं वा श्मशानं वा समाक्रम्य द्विजोत्तमः ।
संध्ययोग्रु भरोस्तद्वदाचान्तोऽप्याचमेत पुनः ॥३॥
चण्डालम्लेच्छसम्भाषे स्त्रीशुद्रोद्च्छिष्टभाषणे ।
उच्छिष्टं पुरुषं स्पष्टा भोज्यं चापि तथाविधम ।
आचमेदश्रुपाते व लोहितस्य तथैव च ॥४॥
भोजने संध्ययोःस्त्रात्वा पीत्वा मूत्रपुरीषयोः ।
आचान्तोऽप्याचमेत सुप्त्वा सकृत्सकृदथान्यतः ॥५॥
अग्नेर्गवमथालम्भे स्पष्टा प्रयतमेव वा ।
स्वीणामथात्मनः स्पर्शे नीर्वी वा परिधय च ॥६॥
उपस्पृशेज्जलं वार्द्रं तृणं व भुमिमेव वा ।
केशानां चात्मनः स्पर्शे वाससोऽक्षालितस्य च ॥७॥
अनुष्णाभिरफेनाभिरदृष्टभिश्च धर्मतह ।
शौचेप्सुः सर्वदाचमेदासीनः प्रागुदंमुखः ॥८॥
शिरः प्रावृत्य कण्ठं वा मुक्तकच्छशिखोऽपि वा ।
अकृत्वा पादयोः शौचमाचन्तोऽप्यशुचिर्भवेत ॥९॥
सोपानत्को जलस्थो व नौष्णीषी वाचमेद बुधः ।
न चैव वर्षधाराभिर्नं तिष्ठन नोद्धतोदकैह ॥१०॥
नैकहस्तार्पितजलैर्विना सुत्रेण वा पुनः ।
न पादुकासनस्थो वा बहिर्जानुरथापि वा ॥११॥
न जल्पन ह हसन प्रेक्षन शयानः प्रह्व एव च ।
नवीक्षिताभिः फेनाद्यैरुपेताभिरथापि वा ॥१२॥
शुद्राशुचिकरोन्मुक्तैर्न क्षाराभिस्तथैव च ।
न चैवाड्गुलिभिः शब्दं न कुर्वन नान्यमानसः ॥१३॥
न वर्णरसदृष्टभिर्न चैव प्रदरोदकैः ।
नपाणिक्षुभिताभिर्वा न बहिष्कक्षः एव वा ॥१४॥
हृदयाभिःपुयतो विप्रः कण्ठ्याभिः क्षत्रियः शुचिः ।
प्राशेताभिस्तथा वैश्यः स्त्रीशुद्रौ स्पर्शतोऽन्ततः ॥१५॥
अंगुष्ठामुलान्तरतो रेखायां ब्राह्ममुच्यते ।
अन्तरांगुश्ठदेशिन्यो पितृणां तीर्थमुत्तमम ॥१६॥
कनिष्ठामुलतः पश्चात प्राजापत्यं प्रचक्षते ।
अंगुल्यग्रे स्मृतं दैवं तदेवार्षं प्रकीर्तितम ॥१७॥
मुले वा दैवमार्षं स्यादाग्नेयं मध्यतः स्मृतम ।
तदेव समिमिकं तीर्थमेतज्ञात्वा न मुह्याति ॥१८॥
ब्राहोणैव तु तीर्थन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत ।
कायेन वाथ दैवेन न तु पित्र्येण वै द्विजाः ॥१९॥
त्रिः प्राश्नीयादपः पुर्वं ब्राह्मणः प्रयतस्ततः ।
सम्मुज्यागंगुष्ठमुलेन मुखं वे समुपस्पृशेत ॥२०॥
अंगगुष्ठानामिकाभ्य्यां तु स्पृशेन्नेत्रद्वयं ततः ।
तर्जन्यगौष्ठयोगेन स्पृशेन्नासापुटद्वयम ॥२१॥
कनिष्ठागुष्ठयोगेन श्रवणे समुपस्पृशेत ।
सर्वासामथ योगेन हृदयं तलेन वा ।
संस्पृशेद वा श्रस्तद्वदंगुष्ठेनाथवा द्वयम ॥२२॥
त्रिः प्राश्नीयाद यदम्भसुत सुप्रीतास्तेन देवताः ।
ब्रह्मा विष्णुर्महेशश्च भवन्तीत्यनुशुश्रुम ॥२३॥
गंगा च यमुना चैव प्रीयेते परिमर्जनात ।
संस्पृष्टयोर्लोचनयोः प्रीयेते शशिभास्करौ ॥२४॥
नासत्यदस्त्रौ प्रीयेते स्पृष्टे नासापुटद्वये ।
कर्णयोः स्पृष्टयोस्तद्वत प्रीयेत चानिलानलौ ॥२५॥
संस्पृष्टे हॄदये चास्य प्रीयन्ते सर्वदेवताः।
मूर्ध्निअ संस्पर्शनादेकः प्रीतः स पुरुषो भवेत ॥२६॥
नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्या विप्रुषोऽग नयन्ति याः ।
दन्तवद दन्तलग्नेषु जिह्वास्पर्शऽशुचिर्भवेत ॥२७॥
स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान ।
भूमिगैस्ते समा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत ॥२८॥
मधुपर्के च सोमे च ताम्बूलस्य च भक्षणे ।
फलमुले चेक्षुद्ण्डे न दोषं प्राह वै मनुः ॥२९॥
प्रचरं श्चान्नपानेषु द्रव्यहस्तो भवेन्नरः ।
भूमौ निक्षिप्य तद द्रव्याचम्याभ्युक्षयेत तु तत ॥३०॥
तैजसं वै सामादाय यदुच्छिष्टो भवेद द्विजः ।
भूमौ निक्षिप्य तद द्रव्यामाचम्याभ्युक्षयेत तु तत ॥३१॥
यद्यमत्रं समादायं भवेद्च्छेषणान्वितः ।
अनिधायैव तद द्रव्यामाचान्तः शुचितामियात ।
वस्त्रादिषु विकल्पः स्यात तत्संस्पृष्टाचमेदिह ॥३२॥
अरण्येऽनुदके रात्रौ चौरव्याघ्राकुले पथि ।
कुत्व मुत्रं परिषं वा द्रव्यहस्तो न दुष्यति ॥३३॥
निधाय दक्षिणेकर्णे ब्रह्मासुत्रमुदंमुखः ।
अह्नि कुर्याच्छकृन्मूत्रं रात्रौ चेद दक्षिणामुखः ॥३४॥
अन्तर्धाय महीं काष्ठैः पत्रैर्लोष्ठतृनेन वा ।
प्रावृत्य च शिरः कुर्याद विण्मुत्रस्य विसर्जनम ॥३५॥
छायाकूपनदीगोष्ठचैत्याम्भः पथि भस्मसु ।
अग्नौ चैव श्मशाने च विण्मुखे च समाचरेत ॥३६॥
न गोमये न कृष्टे वा महावृक्षे न शाड्वले ।
न तिष्ठन न निर्वासा न च पर्वतमस्तके ॥३७॥
न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन ।
न ससत्वेषु गर्तेषु न गच्छन वा समाचरेत ॥३८॥
तुषागंराकपालेषु राजमार्गे तथैव च ।
न क्षेत्रे न विले वापि न तीर्थ न चतुष्पथे ॥३९॥
नोद्यानोदसमीपे वा नोषरे न पराशुचौ ।
न सोपानत्पादुको व छत्री वा नान्तरिक्षके ॥४०॥
न चैवाभिमुखे स्त्रीणां गुरुब्राह्मणयोर्गवाम ।
न देवदेवालययोरपामापि कदाचन ।४१॥
न ज्योतिषिंक निरीक्षन न संध्याभिमुखोऽपि वा ।
प्रत्यादित्यं प्रत्यनलं प्रतिसोमं तथैव च ॥४२॥
आहृत्यः मृत्तिकां कुलाल्लेपगन्धापकर्षणम ।
कुर्यादतन्द्रित शौअं विशुद्धैरुद्धतोदकैः ॥४३॥
नाहरेन्मृत्तिका विप्रः पांशुलान्न च कर्दमात ।
न मार्गान्नोषराद देशाच्छौचशिष्टा परस्य च ॥४४॥
न देवायतनात कूपाद ग्रामान्न च जलात तथा ।
उपस्पृशेत ततो नित्यं पुर्वोक्तेन विधानतः ॥४५॥
इति श्रीकूर्मपुराणे षटसाहस्रयां संहितायामुपरिविभागे त्रयोदशोऽध्यायः ॥१३॥