ब्रह्मचारीके आचारका वर्णन, गुरुसे अध्ययन आदिकी विधि, ब्रहमचारीका धर्म, गुरु तथा गुरुपत्नीके साथ व्यवहरका वर्णन, वेदाध्ययन और गायत्रीकी महिमा अनध्यायोंका वर्णन, ब्रह्मचारेधर्मका उपसंहार
व्यास उवाच
एवं दण्ददिभिर्युक्तः शौचाचारसमन्वितः ।
आहूतोऽध्ययनं कुर्याद वीक्षमाणो गुरोर्मुखम ॥१॥
नित्यमुद्यतपाणिः स्यात साध्वाचारः सुसंयतः ।
आस्यातामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरो ॥२॥
प्रतिश्रवणसम्भाषे शयानो न समाचरेत ।
नासीनो न च भुत्र्जानो न तिष्ठन्न परांगमुखः ॥३॥
नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसंनिधौ ।
गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत ॥४॥
नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमापि केवलम ।
न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषणचेष्टितम ॥५॥
गुरोर्यत्र परिवादो निन्दा चापि प्रवर्तते ।
कर्णो तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥६॥
दुरस्थो नार्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः ।
न चैवास्योत्तरं ब्रुयात स्थितो नासीत संनिधौ ॥७॥
उदकुम्भं कुशान पुष्पं समिधोऽस्याहरेत सदा ।
मार्जनं लेपनं नित्यमंगानां वै समाचरेत ॥८॥
नास्य निर्माल्यशयनं पादुकोपानहावपि ।
आक्रमेदासनं चास्य छायादीन वा कदाचन ॥९॥
साधयेद दन्तकाष्ठादीन लब्धं चास्मै निवेदयेत ।
अनापृच्छय न गन्तव्यं भवेत प्रियहिते रतः ॥१०॥
न पादौ सारयेदस्य संनिधाने कदाचन ।
जृम्भितं हसितं चैव कण्ठप्राव्रणं तथा ।
वर्जयेत सन्निंधौ नित्यमवस्फ्टनमेव च ॥११॥
यथाकालमधीयीत यावन्न विमना गुरुः ।
आसीताधो गुरोः कुर्चे फलके वा समाहितः ॥१२॥
आसने शयने याने नैव तिष्टेत कदाचन ।
धावन्तमनुधावेत गच्छन्तमनुगच्छति ॥१३॥
गोऽश्चोष्ट्रयानप्रासदप्रस्तरेषु कटेषु च ।
आसीत गुरुणा सार्धं शिलाफलकनौषु च ॥१४॥
जितेन्द्रियः स्यात सततं वश्यात्माक्रोधनः शुचिः ।
प्रयुत्र्चीत सदा वाचं मधुरां हितभषिणीम ॥१५॥
गन्धमाल्यं रसं कल्यां शुक्तं प्रणिविर्हिसनम ।
अभ्यंग चात्र्चनोपानच्छत्रधरणमेव च ॥१६॥
कामं लोभं भयं निद्रां गीतावादित्रनर्तनम ।
आतर्जनं परिवादं स्त्रीप्रेक्षलम्भनं तथा ।
परोपघातं पैशुन्यं प्रयत्नेन विवर्जयेत ॥१७॥
उदकुम्भं सुमनसो गोश्कृन्मृत्तिका कुशन ।
अहरेद यावदर्थानि भैक्ष्यः चाहरहश्चरेत ॥१८॥
कृतं च लवणं सर्वं वर्ज्यं पर्युषितं च यत ।
अनृत्यदर्शीं सततं भवेद गीतादिनीः स्पृहः ॥१९॥
नादित्यं वै समीक्षेत न चरेद दन्तधावनम ।
एकान्तमशुचिस्त्रीभिः शुद्रान्त्यैरभिभाषणम ॥२०॥
गुरुच्छिष्टं भेषाजार्थं प्रयुज्जीत न कामतः ।
मलापकर्षणस्नानं नाचरेद्धि कदाचन ॥२१॥
न कुर्यान्मानसं विप्रो गिरोस्त्याने कदाचन ।
मोहाद वा यदि वा लोभात त्यक्तेन पतितो भवेत ॥२२॥
लौकिकं वैदिकं चापि तथाध्यात्मिकमेव च ।
आददीत यतो ज्ञानं न तं द्गुह्रोत कदाचन ॥२३॥
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानत ।
उप्तथप्रतिपन्नस्य मनुस्यागं समब्रवीत ॥२४॥
गुरोर्गुरौ संनिहिते गुरुवद भक्तिमाचरेत ।
न चातिष्टुष्टो गुरुणो स्वान गुरुनाभिवादयेत ॥२५॥
विद्यागुरुष्वेतदेव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषुः ।
प्रतषेधत्सु चाधर्माद्धितं चोपदिशत्स्वपि ॥२६॥
श्रेयस्सु गुरुवद वृत्तिं नित्यमेव समाचरेत ।
गुरुपुत्रेष दारेषु गुरोश्चैव स्वबन्धुष ॥२७॥
बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्माणि ।
अध्यापयन गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति ॥२८॥
उत्सादनं वै गात्राणां स्नापनोच्छिष्टभोजने ।
न कुर्याद गुरुपुत्रस्य पादयो शौचमेव च ॥२९॥
गुरुवत परिपुज्यास्तुः सुवर्णा गुरुयोषितः ।
असवर्णास्तु सम्पुज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः ॥३०॥
अभ्यत्र्जनं स्नापनं च गोत्रोत्सादनमेव च ।
गुरुपन्त्यां न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम ॥३१॥
गुरुपत्नी तु युवती नाभिवाद्येह पादयोः ।
कुर्वीत वन्दनं भुम्यामसावहमिति ब्रुवन ॥३२॥
विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहं चाभिवादनम ।
गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्ममनुस्मरन ॥३३॥
मातृष्वस मातुलानी श्वश्रुश्चाथ पितृष्वसा ।
सम्पुज्या गुरुपत्नीव समास्ता गुरुभार्यया ॥३४॥
भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि ।
विप्रोष्य तुपसंग्राह्या ज्ञातिसम्बान्धियोषितः ॥३५॥
पितृर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्यां च स्वयर्यपि ।
मातृवद वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरियसी ॥३६॥
एवमाचरसम्पन्नमात्मवन्तमदाम्भिकम ।
वेदमध्यापयेत धर्मं पुराणागंनि नित्यशः ॥३७॥
संवत्सरोषिते शिष्ये गुरुर्ज्ञानमनिर्दिशन ।
हरते दुष्कृतं तस्य शिष्यस्य वसतो गुरुः ॥३८॥
आचर्यपुत्रः शुश्रुषुर्ज्ञनदो धार्मिकः शुचिः ।
शक्तोऽन्नदोऽर्थि स्वःसाधुरध्याप्या दश धर्मतः ॥३९॥
कृतज्ञश्च तथद्रोही मेधावी शुभकृन्नरः ।
अप्तः प्रियोऽथ विधिवत षडधाप्या द्विजातयः ।
एतेषु ब्राह्मणो दानमन्यत्र तु यथोदितान ॥४०॥
आचन्य संयतो नित्यमधीयीत उदंमुखः ।
उपसंगृह्म तत्पादौ विक्षंमाणो गुरोर्मुखम ।
अधीष्व भो इति विरामोऽस्त्विति चारमेत ॥४१॥
प्राक्वूलान पर्यपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः ।
प्राणायामैस्त्रिभिः पुतस्तत ओंकारमर्हति ॥४२॥
ब्राह्मणः प्रणवं कुर्यदन्ते च विधिवद द्विज ।
कुर्यादध्ययनं नित्यं स ब्रह्मात्र्चलिपुर्वतः ॥४३॥
सर्वेषामेव भुतानां वेदश्चक्षुः सनातनम ।
अधीयीताप्ययं नित्यं ब्राह्मण्याच्चयवतेन्यथा ॥४४।
योऽधीयीत ऋचो नित्यं क्षीराहुत्या स देवताः ।
प्रीणाति तर्पयन्त्येन कामैस्तुत्पाः सदैव हि ॥४५॥
यजुंष्यधीते नियतं दध्ना प्रीणति देवताः ।
सामान्यधीते प्रीणति घृताहुतिभिरन्वहम ॥४६॥
अथर्वागिंरसो नित्यं मध्वा प्रीणाति देवताः ।
धर्मागाणि पुराणानि मांसैस्तर्पयते सुरान ॥४७॥
अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमाश्रितः ।
गायत्रीमप्यधीयीत गत्वारण्यं समाहितः ॥४८॥
सहस्त्रपरमां देवी शतमध्यां दशावराम ।
गायत्रें वै जपेन्नित्यं जपयज्ञः प्रकीर्तितः ॥४९॥
गायत्रीं चैव वेदांश्च तुलयोऽतोलयत प्रभुः ।
एकतश्चतुरो वेदान गायत्रें च तथैकतः ॥५०॥
ओंकारमादितः कृत्वा व्याहृतिस्तदनन्तरम ।
ततोऽधीयीत सावित्रीमेकाग्रः श्रद्धायान्वितः ॥५१॥
पुराकल्पे समुप्तता भूर्भुवः स्व सनातनाः ।
महव्याह्रुतयस्तिस्त्रः सर्वाशुभनिबर्हणाः ॥५२॥
प्रधानं पुरुषःकालो विष्णूर्ब्रह्मा महेश्वरः ।
सत्त्वं रजस्तमस्तिस्त्रः क्रमाद व्याहृतयः स्मृताः ॥५३॥
ओकारस्तत परं ब्रह्मा सावित्री स्यात तदक्षरम ।
एष मन्त्रो महायोग सारात सार उदाहृतः ॥५४॥
योऽधीतेऽहन्यहन्येतां गायत्रीं वेदमताम ।
विज्ञायर्थं ब्रहमचारी स याति परमा गतिम ॥५५॥
गायत्री वेदजननी गायत्री लोकपावनी ।
न गायत्र्याः परं जप्यमेतद विज्ञाय मुच्यते ॥५६॥
श्रावणस्य तु मासस्य पौर्णमास्यां द्विजोत्तमाः ।
आषाढ्यां प्रोष्ठपद्मां वा वेदोपाकरणं स्मृतम ॥५७॥
उत्सुज्य ग्रामनगरं मासान विप्रोऽर्धपचंमान ।
अधीयीत शुचौ देशे ब्रह्माचारी समाहितः ॥५८॥
पुष्ये तु छन्दसां कुर्याद बहिरुत्सर्जनं द्विजः ।
माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पुर्वाह्ने प्रथमेऽहनिः ॥५९॥
छन्दांस्युर्ध्वमथोऽभयस्येच्छुक्लपक्षेषु वै द्विजः ।
वेदांगनि पुरणानि कृष्णपक्षे च मानवम ॥६०॥
इमान नित्यमनध्यायानधीयानो विवर्जयेत ।
अध्यापनं कुर्वाणो ह्माभ्यस्यन्नपि यत्नतः ॥६१॥
कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांशुसमुहने ।
विद्युत्स्तनितवर्षषु महोल्कानां च सम्प्लवे ।
आकालिकमनध्यायमेतेष्वाह प्रजापतिः ॥६२॥
एतानभ्युदितान विद्यात यदा प्रादुष्कृताग्निषु ।
तदा विद्यादनध्यायमनृती चाभ्रदर्शने ॥६३॥
निर्धाते भूमिचलने ज्योतिषां चोपसर्जने ।
एतानाकालिकान विद्यादनध्यायानृतावपि ॥६४॥
प्रादुष्कृतेष्वग्निषु तु विद्युत्स्तनितनिस्वने ।
सज्येतिः स्यादनध्यायः शेषरत्रौ यथा दिवा ॥६५॥
नित्यानध्याय एव स्याद ग्रामेषु नगरेषु च ।
धर्मनै पुण्यकामानां पुत्रिगन्धे च नित्यशः ॥६६॥
अन्तः शवगते ग्रामे वृषलस्य च संनिधौ ।
अनध्ययो रुद्यमानो समवाये जनस्य च ॥६७॥
उदके मध्यरात्रे च विण्मुत्रे च विसर्जने ।
उच्छिष्टः श्राद्धभुक चैव मनसापि न चिन्तयेत ॥६८॥
प्रतिगृह्मा द्विजो विद्वानेकोदिष्टास्य केतनम ।
त्र्यहं न कीर्तयेद ब्रह्मा राज्ञो राहोश्च सुतके ॥६९॥
यावदेकोऽनुदिष्टस्य स्नेहो गन्धश्च तिष्ठति ।
विप्रस्य विदुषो देहे तावद ब्रह्म न कीर्तयेत ॥७०॥
शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम ।
नाधीयातमिषं जग्ध्वा सुतकान्नाद्यमेव च ॥७१॥
नीहारे बाणशब्दे च संध्ययोरुभयोरपि ।
अमावास्यां चतुर्दश्यां पौर्णमास्यष्टमीषु च ॥७२॥
उपाकर्मणि चोत्सर्ग त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम ।
अष्टकासु त्वहोरात्रं ऋत्वन्त्यासु च रात्रिषु ॥७३॥
मार्गशीर्षे तथ पौषे माघमासे तथैव च ।
तिस्त्रोऽष्टकाः समाख्याताः कृष्णपक्षे तु सुरिभिः ॥७४॥
श्लेषमातकस्य छयायां शाल्मलेर्मधुकस्य च ।
कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः ॥७५॥
समानविद्ये च मृते तथा सब्रहाचारिणी ।
आचर्ये संस्थिते वापि त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम ॥७६॥
छिद्राण्येतानि विप्राणां येऽनध्यायाः प्रकीर्तिताः ।
हिंसन्ति राक्षसास्तेषु तस्मादेतान विवर्जयेत ॥७७॥
नैत्यिके नास्त्यनध्यायः संध्योपासन एव च ।
उपाकर्मणि कर्मान्ते होममन्त्रेषु चैव हि ॥७८॥
एकामृचमथैकं वा यजुः सामाथवा पुनः ।
अष्टकाद्यास्वधीयीत मारुते चातिवायति ॥७९॥
अनध्यायस्तु नांगेषु नेतिहासपुराणयोः ।
न धर्मशास्त्रेष्वन्येषु पर्वन्येतानि वर्जयेत ।८०॥
एष धर्मः समासेन कीर्तितो ब्रह्माचारिणाम ।
ब्रह्माणाभिहित पुर्वमृषीणां बहवितात्मनाम ॥८१॥
योऽन्यत्र कुरुते यत्नमनधीत्य श्रुतिं द्विजः ।
स सम्मुढो न सम्भाष्यो वेदबाह्यों द्विजातिभिः ॥८२॥
न वेदपाठमात्रेण संतुष्ठो वै भवेद द्विजः ।
पाठमात्रावसन्नस्तु पकें गौरिव सीदति ॥८३॥
योऽधीत्य विधिवद वेदं वेदर्थ न विचारयेत ।
स सान्वयः शुद्रकल्पः पात्रतां न प्रपद्यते ॥८४॥
यदि त्वात्यन्तिकं वासं कतुमिच्छति वै गुरौ ।
युक्तः ज्परिचरेदेनमाशरीरविमोक्षणात ॥८५॥
गत्वा वनं वा विधिवज्जुहयाज्जावदेव्सम ।
अधीयीत सदा नित्यं ब्रह्मानिष्ठ समाहितः ॥८६॥
सावित्रीं शतरुद्रीय वेदान्ताश्च विशेषतः ।
अभ्यसेत सतत युक्तो भस्मस्नानपरायणः ॥८७॥
एतद विधानं परमं पुराणं विदागमें सम्यगिहेरितं वः ।
पुरा महर्षिप्रवराभिपृष्टः स्ययम्भुवो यन्मनुराह देवः ॥८८॥
एवमीश्वरसमर्पितान्तरो योऽनुतिष्ठिति विधिं विधानवित ।
मोहजालमपहाय सोऽमृतो याति तत पदमनामयं शिवम ॥८९॥
इति श्रीकूर्मपुराण षटसाहस्रयां संहितायामुपारिविभागे चतुर्दशोऽध्यायः ॥१४॥