पूर्वी नारायण या नावाचा एक ऋषि होऊन गेला. त्याने बद्रिकाश्रमात राहून तप आरंभिले; तेव्हा त्याचे उग्र तप पाहून इंद्राला आपल्या पदाविषयी शंका आली व त्याने काम क्रोध वगैरे मंडळी अप्सरांसह त्याच्याकडे त्याच्या तपाचा भंग करण्याकरिता रवाना केली. त्याप्रसंगी नारायणाने आपली शांति ढळू न देता त्यास फजित केले अशी कथा त्या आख्यानात आहे.
ओव्या
जे अ-जन्मा नित्य त्रि-भुवनी ॥
जो न जन्मोनि जन्मला योनी ॥
तेणे धर्माची धर्म-पत्नी ॥
केली जननी दक्ष-कन्या मूर्ती ॥१॥
ते मूर्ती मातेच्या उदरी ॥
नर-नारायण अवतारी ॥
एकचि दो रूपे करी ॥
धर्माच्या घरी अवतरले ॥२॥
तेणे नारदादिकांस जाण ॥
निरूपिले नैष्कर्म्यलक्षण ॥
स्वये आचरला आपण ॥
ते कथन ऐक राया ॥३॥
नारायण म्हणसी कोणे देशी ॥
तो बदरिकाश्रमी आश्रम-वासी ॥
नारद-सनकादिक ऋषि ॥
अद्यापि त्यापाशी सेवे असती ॥४॥
त्यासि स्वरूपाचे लक्ष ॥
सहजी असे प्रत्यक्ष ॥
ते स्वरूप-निष्ठेचा पक्ष ॥
अलक्ष्याचे लक्ष प्रबोधी स्वये ॥५॥
तया स्वरूपाचा निज-बोध ॥
स्वये पावावया विशद ॥
अद्यापवरी ऋषि-वृंद ॥
नित्य संवाद करिताती त्यासी ॥६॥
जे स्वरूप लक्षेना जनी ॥
ते विशद करून दे वचनी ॥
तेचि अनु-ग्रहे करूनी ॥
अनु-भवा आणी तत्काळ ॥७॥
ज्ञाते बहुसाळ ऋषीश्वर ॥
त्यामाजी नारायण अवतार ॥
तेथे वर्तले जे चरित्र ॥
अति विचित्र ऐक राया ॥८॥
ऐसा नारायणाचा प्रताप ॥
देखोनि निष्ठा दृढ तप ॥
तेणे इंद्रासि आला कंप ॥
म्हणे स्वर्ग निष्पाप घेईल माझा ॥९॥
त्याचे तप देखोनि परम ॥
म्हणे गेले गेले स्वर्ग-धाम ॥
इंद्र कोपे प्रेरिला काम ॥
अप्सरा-संभ्रमसमवेत ॥१०॥
कामसमवेत अप्सरा ॥
सवे वसंतही दूसरा ॥
क्रोध अवघिया पुढारा ॥
जो तापसांते पुरा नागवी सदा ॥११॥
तीर्थोतीर्थींच्या अनुष्ठाना ॥
क्षमा नुपजे अंतःकरणा ॥
कोप येताच जाणा ॥
करी उगाणा तपाचा ॥१२॥
क्रोध तापसांचा उघड वैरी ॥
तापसा नागवी नाना-परी ॥
तोही नारायणावरी ॥
अवघ्या अग्नी चालिला ॥१३॥
ऐशी मिळोनि विरुदाइते ॥
आली बदरिकाश्रमा समस्ते ॥
नारायण तप करी जेथे ॥
उठावली तेथे अनुक्रमेसी ॥१४॥
वसते श्रृंगारिले वन ॥
कोकिळा कलारावे गायन ॥
सुगंध शीतळ झळके पवन ॥
पराग संपूर्ण वर्षती सुमने ॥१५॥
शस्त्रे तोडिता आकाशासी ॥
आकाश स्वये सावकाशी ॥
तेवी कामे छळिता नारायणासी ॥
तो निज-संतोषी निर्द्वद्व ॥१६॥
नेणता नारायण-महिने ॥
धावोनि घाला घातला कामे ॥
तेव्हा अवघीच पराक्रमे ॥
स्व-निंद्यकर्मे लाजली ॥१७॥
तेथे अवघी झाली पराङ्मुखे ॥
पाठमोरी निघाली अधोमुखे ॥
तेव्हा त्यांची गती निःशेखे ॥
नारायण देखे खुंटली ॥१८॥
इंद्रियनियंता नारायण ॥
नेणूनि छळू गेली आपण ॥
यापुढती पुनरागमन ॥
सर्वथा जाण करवेना ॥१९॥
मागे न निघवे निश्चिते ॥
ऐसे जाणोनि समस्ते ॥
थोर गजबजिली तेथे ॥
भय-चकिते व्याकुळ ॥२०॥
जाणोनि नारायण-प्रताप ॥
आत कोपून देईल शाप ॥
येणे धाके म्लानरूप ॥
अति स-कंप भय-भीते ॥२१॥
ऐशी देखोनि त्यांची स्थिती ॥
कृपेने तुष्टला कृपा-मूर्ती ॥
अणुमात्र कोप न ये चित्ती ॥
अभिनव शांती नारायणाची ॥२२॥
इंद्रे केला अपराध ॥
तरी नारायणासी न येचि क्रोध ॥
बाप निज शांती अ-गाध ॥
न मानी विरुद्ध कामादिकांचे ॥२३॥
न येचि कामादिकांवरी कोप ॥
इंद्रासही नेदीच शाप ॥
नारायणाच्या ठायी अल्प ॥
कदा विकल्प नृपजेची ॥२४॥
अपकार्यावरी जो कोपला ॥
तो तत्काळ कोपे नागविला ॥
अपकार्या जेणे उपकार केला ॥
तोचि लाधला परमार्था ॥२५॥
अपकार्या उपकार करिती ॥
त्याचि नाव गा परम शांती ॥
ते शांतीची निज स्थिती ॥
दावी लोकांप्रती आचरोनी ॥२६॥
परमार्थाची मुख्यत्वे स्थिती ॥
पाहिजे गा परम शांती ॥
ते शांतीची उत्कट गती ॥
दावी लोकांप्रती आचरोनी ॥२७॥
भय-भीत कामादिक ॥
अप्सरा-गण साशंक ॥
त्यांते अ-भय दाने सुख ॥
देऊनिया देख नारायण बोले ॥२८॥
आहो कामवसंतादिक स्वामी ॥
कृपा करून आलेत तुम्ही ॥
तुमचेनि पदागमी ॥
आश्रम-भूमि पुनीत झाली ॥२९॥
तुमचे झालीया आ-गमन ॥
अवश्य करावे आम्ही पूजन ॥
हेचि आमुचे अनुष्ठान ॥
काही बळि-दान अंगीकारा माझे ॥३०॥
अहो अप्सरा देवकांता ॥
तुम्ही भिऊ नका सर्वथा ॥
एथे आलिया समस्ता ॥
पूज्य सर्व तुम्ही मज ॥३१॥
आश्रमा आलिया अतिथी ॥
जे कोणी पूजा न करिती ॥
त्यांची शून्य पुण्य-संपत्ती ॥
आश्रम-स्थिती शून्य होय ॥३२॥
तुम्ही नांगी-कारिता पूजन ॥
काही न घेता बळि-दान ॥
गेल्या आश्रम हा होईल शून्य ॥
यालागी कृपा करून पूजा घ्यावी ॥३३॥
आश्रमा आलिया अतिथी ॥
तो पूज्य सर्वांस सर्वार्थी ॥
अतिथी आश्रमी जे पूजिती ॥
ते आश्रम-कीर्ती शिववानी ॥३४॥
व्याही रुसलिया पाया पडती ॥
तेवि वि-मुख जाता अतिथी ॥
जे वंदूनिया सुखी करिती ॥
ते सुख पावती स्वानंदे ॥३५॥
व्याही रुसलिया कन्या न धाडी ॥
अतिथी रुसलिया पुण्य-जोडी ॥
पूर्वापर जे का जोडी ॥
तेही रोकडी क्षय पावे ॥३६॥
वैकुंठी ज्याची निज-स्थिती ॥
तो त्या आश्रमा ये नित्य वस्ती ॥
जे आश्रमी अतिथी ॥
पूजिती प्रीती ब्रह्मात्म-भावे ॥३७॥
ऐसे बोलिला तयांप्रती ॥
परी माझी हे अ-गाध शांती ॥
हेही नारायणाचे चित्ती ॥
गर्व-स्थिती असेना ॥३८॥
ऐक राया अति-अपूर्व ॥
असोनि निज-शांती अनुभव ॥
ज्याच्या ठायी नाही गर्व ॥
तोचि देवाधिदेव निश्चयेसी ॥३९॥
जो नित्य नाचवी सुर-नरांसी ॥
ज्या भेणे तप सोडिले तापसी ॥
त्या अ-भय देवोनि काम-क्रोधांसी ॥
आपणापासी राहविले ॥४०॥
एवं अ-भय देत नारायण ॥
स्व-मुखे बोलिला आपण ॥
तेणे कामादि अप्सरा-गण ॥
लाजविरोन अधोमुख झाली ॥४१॥
निर्विकार पूर्ण क्षमा ॥
श्री-नारायण हा परमात्मा ॥
कळो सरले वसंतादि-कामा ॥
त्याचाचि महिमा वर्णिती स्वये ॥४२॥
ऐके नर-देव-चक्रवर्ती ॥
विदेहा सार्वभौमा भू-पती ॥
त्या नारायणाची निज-स्तुती ॥
कामादि करिती सद्भावेसी ॥४३॥
जे सदा सर्वाते छळिती ॥
त्याही देखिली पूर्ण शांती ॥
तेचि शांतीची स्तुती करिती ॥
नारायणप्रती कामादि क्रोध ॥४४॥
जेणे संतोष श्री-नारायण ॥
त्यासी कृपा उपजे पूर्ण ॥
ऐशिया परीचे स्तवन ॥
मांडिले संपूर्ण परमार्थ-बुद्धी ॥४५॥
जय-जय देवाधिदेवा ॥
तुझिया अ-विकार-भावा ॥
पाहता न देखे जी सर्वा ॥
देवा मानवा माझारी ॥४६॥
मज मन्मथाचा यावा ॥
न साहवे देवा दानवा ॥
मग तेथे इतरा मानवा ॥
कोण केवा सहावयासी ॥४७॥
त्या मज कामा न सरते केले ॥
शांतीचे कल्याण पाहिले ॥
हे तुवांचि एके यश नेले ॥
स्व-भाव जिंकिले निज-शांति-योगे ॥४८॥
तो मी न सरता केला काम ॥
क्रोधा आणिला उप-शम ॥
वासनेचा संभ्रम ॥
नित्य निर्भ्रम त्वां केला ॥४९॥
हे नारायणा तुझी निष्ठा ॥
न ये आणिका तपोनिष्ठा ॥
केला अनुभवाचा चोहटा ॥
शातीचा मोठा सु-काळ केला ॥५०॥
मागे तपस्वी वाखाणिले ॥
म्हणती काम-क्रोधा जिंकले ॥
त्यांसिही आम्ही पूर्ण छळिले ॥
ऐक ते भले सांगेन ॥५१॥
कपिला ऐसो तेजोराशी ॥
क्रोधे तत्काळ छळिले त्याशी ॥
शाप देतांचि सगराशी ॥
तोही क्रोधासी वश्य झाला ॥५२॥
जो सर्वदा विघ्नाते आकळी ॥
विघ्नेशाते कोप छळी ॥
तेणे अति कोपे कोपानळी ॥
चंद्रासी तत्काळी दिधला शाप ॥५३॥
कोप आला दुर्वासासी ॥
शाप दीधला अंबरीषासी ॥
देव आणिला गर्भ-वासासी ॥
क्रोधे महा ऋषी छळिले ऐसे ॥५४॥
जे दुजी सृष्टी करू शकती ॥
तेही काम-क्रोधे झडपिजेती ॥
सागरी पडे इंद्र-संपत्ती ॥
हे क्रोधाची ख्याती पुराण-प्रसिद्ध ॥५५॥
इतरांची गोष्टी कायसी ॥
क्रोधे छळिले ईश्वरासी ॥
तेणे क्षिता द्विज-दक्षासी ॥
शिर-च्छेदासी करविता झाला ॥५६॥
जेथे मी काय काम स्वये वसे ॥
तेथे क्रोध वसे सावकाशे ॥
काम-क्रोध असताचि नसे ॥
नारायण ऐसे तुवा केले ॥५७॥
हे परमाद्भुत तूझे ॥
वीर्य आणिका एवढे नाही धैर्य ॥
यालागी तुझे परिचर्य ॥
सदा मुनि-वर्य सेविती चरण ॥५८॥
शांतीच्या चाडे देवाधिदेवा ॥
जे नित्य करिती तुझी सेवा ॥
ते काम-क्रोधादि स्व-भावा ॥
स्मरता तव नावा जिंकिती सुखे ॥५९॥
जेथे सन्माने काम पुरत ॥
तेथे आदरे अनु-ग्रहो करीत ॥
काम सन्माने जेथे अ-तृप्त ॥
तेथे शाप देत अति-क्रोधे ॥६०॥
यालागी शापानुग्रह-समर्थ ॥
ते सर्वदा कामक्रोधयुक्त ॥
परी नवल तुझे सत्वोचित ॥
केले अंकित काम-क्रोध ॥६१॥
मज गर्व नाही सर्वथा ॥
हेही तुज नाही अहंता ॥
छळवाद्या द्यावी लघुता ॥
अथवा उपेक्ष्यता न करिसी ॥६२॥
पृथ्वी दुःखी करिती नांगरी ॥
ते पिकोनी त्याते सुखी करी ॥
तेवी अपकार्या जो उपकार करी ॥
तो मोक्षाच्या शिरी मुगुत ॥६३॥
तुजमाजी निर्विकार शांती ॥
हे नवल नव्हे कृपा-मूर्ती ॥
तुझ्या स्व-रूपाची स्थिती ॥
आजि निश्चिती कळली आम्हा ॥६४॥
तू निर्गुण निरुपम ॥
मायातीत पूर्ण ब्रह्म ॥
तुझे स्व-भावे स्मरता नाम ॥
स-कामाही काम स्पर्शो न शके ॥६५॥
जो नित्य स्मरे तुझे नाम ॥
त्यासी मी कामचि करी निष्काम ॥
क्रोधचि करी क्रोधा शम ॥
मोह तो परम प्र-बोध होय ॥६६॥
धीर-वीर निज-शांती ॥
त्यांस परमानंदे नित्य तृप्ति ॥
ऐशियाचिया अ-मित पंक्ति ॥
पाया लागती तूझिया ॥६७॥
तुज करावया नमस्कार ॥
पुढे सरसे महा-सिद्धींचा संभार ॥
त्यांसही न लभे आवर ॥
तू परात्पर परमात्मा ॥६८॥
तुझिया सेवकांकडे ॥
विघ्न रिघता होय बापुडे ॥
ते रिघावया तुजपुढे ॥
कोण्या परिपाडे रिघेल ॥६९॥
तापसा बहु विघ्न अपावो ॥
आम्ही करावा अंतरावो ॥
हा आमुचा निज-स्वभावो ॥
नव्हे नवलावो नारायणा ॥७०॥
ह्रदयींचा मुक्त करोनि काम ॥
बाह्य जप-तप भक्ति-संभ्रम ॥
ऐसे जे का शठ परम ॥
विघ्नांचा आ-क्रम त्यावरी चाले ॥७१॥
ते आमची विघ्न-स्थिती ॥
न चले तुझिया भक्तांप्रती ॥
तू रक्षिता भुत-पती ॥
तेथे विघ्नाची गती पराङ्मुख ॥७२॥
माझिया निज-भक्तांसी ॥
विघ्ने कैची म्हणसी यांसी ॥
एक त्याहि अभिप्रायासी ॥
सांगेन तुजपाशी देवाधिदेवा ॥७३॥
पावावया निज-पदाते ॥
लाता हाणून स्वर्ग-भागाते ॥
जे नित्य निष्काम भजती तूते ॥
नाना विघ्ने त्याते सुर-वर चिंती ॥७४॥
उल्लंघूनिया आमुते ॥
हे पावती अच्युत-पदाते ॥
यालागी सुर-वर त्याते ॥
अति-विघ्नाते प्रेरिती ॥७५॥
बळी नेदूनि आम्हांसी ॥
हे जाऊ पाहती पूर्ण-पदासी ॥
एणे क्षोभे इंद्रादिक त्यांपाशी ॥
नाना-विघ्नांसी मोकलिती ॥७६॥
यालागी त्यांच्या भजनापाशी ॥
विघ्ने छळू धावती अपैसी ॥
विघ्नी अभिभव नव्हे त्यांसी ॥
तू ह्रषीकेशी रक्षिता ॥७७॥
सांडूनि स-काम कल्पना ॥
जे रतले तुझ्या चरणा ॥
त्यांस आठही प्रहर जाणा ॥
तू नारायणा रक्षिसी ॥७८॥
भक्त विघ्नी होती कासावीसी ॥
धांवधांव म्हणती ह्रषीकेशी ॥
तेव्हा तू धावण्या धावसी ॥
निष्ठुर नव्हसी नारायणा ॥७९॥
विघ्न न येता भक्तांपासी ॥
आधीच भक्त-संरक्षणासी ॥
तू भक्तांचे चौपासी ॥
अहर्निशी सं-रक्षिता ॥८०॥
विघ्न छळू धावे सकोप ॥
तव विघ्नी प्रगट तुझे स्व-रूप ॥
यालागी भक्तांसि अल्प ॥
विघ्न प्रताप बाधू न शके ॥८१॥
कामे छळावे हरि-भक्तांसी ॥
तव हरि कामाचा ह्रदय-वासी ॥
तेव्हा विघ्नची निर्विघ्न त्यांसी ॥
भय भक्तांसी स्वप्नी नाही ॥८२॥
विघ्न उपजवी वि-रोध ॥
तव विरोधा स-बाह्य गोविंद ॥
मग वि-रोध तोचि महा-बोध ॥
स्वानंद-कंद निज भक्ता ॥८३॥
ज्यांचि तुझ्या चरणी भावार्थ ॥
त्यांसि विघ्नी प्रगटे परमार्थ ॥
ऐसा भावबळे तू समर्थ ॥
साह्य सतत निज भक्ता ॥८४॥
यापरि समर्थ तू सं-रक्षिता ॥
ते जाणोनि विघ्ना समस्ता ॥
पाय देऊनि इंद्र-पद-माथा ॥
पावती परमार्था तुझिया कृपे ॥८५॥
देव संरक्षिता ज्यांसी ॥
विघ्ने छळू धावती त्यासी ॥
मग सकामांची गती कायसी ॥
वि-देहा म्हणसी ते ऐक ॥८६॥
विषय-काम धरोनि मनी ॥
इंद्रादि देवा बळि-पूजनी ॥
जे भजले याग-यजनी ॥
देव त्यांलागोनी करिती विघ्न ॥८७॥
इंद्र याज्ञिकांचा राजा ॥
स-काम याज्ञिक त्याच्या प्रजा ॥
यज्ञ-भाग अर्पिती वोजा ॥
पावल्या बळि-पूजा न करिती वि ॥८८॥
म्हणसी कामादिक विटंबिती ॥
ते निष्काम कदा नातळती ॥
सहज कामा वश्य असती ॥
सदा कर्मे करिती स-काम ॥८९॥
जे मज कामासी वश होती ॥
ते तप वेचून भोग भोगिती ॥
जे आतुडले क्रोधाच्या हाती ॥
ते वृथा नागवती तापसी ॥९०॥
प्राणायामे प्राणापानी ॥
निज प्राणाते आकळोनी ॥
वात वर्ष शीत उष्ण साहोनी ॥
जे अनुष्ठानी गुंतले ॥९१॥
जे अल्प अभिमाना हाती ॥
जे क्रोधासी वश होती ॥
ते शाप देऊनि तप-संपत्ती ॥
व्यर्थ नागविती निज-निष्ठा ॥९२॥
जे अ-पार सागर तरती ॥
ते गोष्पदोदकी बुडती ॥
तेवी गज कामाते जिणोनि जाती ॥
तेही नागवती निज-क्रोधे ॥९३॥
मज कामाची अ-पूर्ण काम-वृत्ती ॥
तेची क्रोधाची दृढ स्थिती ॥
काम-क्रोध अ-भक्ता बाधिती ॥
हरि-भक्तांप्रती ते न चले ॥९४॥
तुझ्या भक्तांप्रती जाण ॥
न चले काम-क्रोध-बंधन ॥
तो तू भक्त-पती नारायण ॥
तुज आमुचे कामपण केवि बाधी ॥९५॥
नेणता तुझा महिमा ॥
आम्ही करू आलो निज धर्मा ॥
तुजपासी नित्य निज-क्षेमा ॥
पुरुषोत्तमा कृपाळुवा ॥९६॥
अपकार्या उपकार करिती ॥
या नाव निर्विकार निज-शांती ॥
तेचि शांतीची परि-पाक-स्थिती ॥
विप्रकर्त्याप्रती हरि दावी ॥९७॥
सांगोनिया आपुली स्थिती ॥
कामादिक स्तुति करिती ॥
तव परमाश्चर्य देखती ॥
स्त्रिया अत्यद्भुती अकस्मात ॥९८॥
रूप वैभव अलंकार ॥
श्रियेहूनिया सुंदर ॥
सेवेलागी अति-तत्पर ॥
सदा सादर सावधाने ॥९९॥
नवल लाघव नारायणा ॥
कैसे या दाखविले विंदाना ॥
त्या स्त्रिया सकळ स्वर्गांगना ॥
दिवा खद्योत जाणा तैशा दिसती ॥१००॥
देखोनि त्यांचिया स्वरूपासी ॥
अप्सरा दिसती जैशा दासी ॥
अत्यंत लज्जा झाली त्यांसी ॥
काळिमेसी उतरल्या ॥१०१॥
त्यांचे अंगीचा सु-गंध-वात ॥
तेणे भुलला वसंत ॥
मलयानिल झाला भ्रांत ॥
त्यांचा अंग-वात लागता ॥१०२॥
नारायणासी विद्या कैसी ॥
जे भूलवु आले आपणासी ॥
भुली पाडिली तयांसी ॥
योगमायेसी दावुनी ॥१०३॥
सुंदरत्वे रंभा तिलोत्तमा ॥
जियां मंदर-मथनी जिंतली रमा ॥
रंभेहुनिया उपमा ॥
उत्तमोत्तमा अति-रूपे ॥१०४॥
ते आत-आश्चर्य देखोन ॥
झाले कामादिक मूर्छायमान ॥
तयांप्रती नारायण ॥
काय हासोनी बोलिला ॥१०५॥
आम्ही अवश्य पूजावे तुम्हांसी ॥
काही अर्पावे बलिदानासी ॥
संतोषावया इंद्रासी ॥
यातील एकादी दासी अंगीकारा तुम्ही ॥१०६॥
यांचे सौंदर्य अति-थोर ॥
म्हणाल होईल अपमान-कर ॥
तुम्हांसमान जे सुंदर ॥
तिचा अंगीकार करावा तुम्ही ॥१०७॥
म्हणाल यात नाही हीन ॥
आवघ्या सौंदर्य संपूर्ण ॥
कोणी न दिसे आम्हा-समान ॥
केवी आपण अंगीकारावी ॥१०८॥
जरी नाही तुम्हांसमान ॥
सकळ सौंदर्य अति-संपन्न ॥
तरी एकीचे करावे अंगीकरण ॥
होईल भूषण स्वर्गासी ॥१०९॥
ऐसे नारायणाचे वचन ॥
ऐकोनि हरिखली संपूर्ण ॥
करूनिया साष्टांग नमन ॥
मस्तकी वचन वंदिले ॥११०॥
ऐकोनि नारायण-वचन ॥
मस्तकांबुजी करूनिया नमन ॥
ऊर्वशी पुढारून ॥
कामादिगण निघती वेगी ॥१११॥
नारायणाचे ऊरु-स्पर्शी ॥
उभी होती नारायणापाशी ॥
तेचि नाव झाले तिसी ॥
म्हणती ऊर्वशी स्वर्गागना ॥११२॥
ते देवाचे-दूत ॥
स्वर्ग पावले समस्त ॥
मग शक्राचे सभे आत ॥
सांगती अद्भुत नारायण-शक्ति ॥११३॥
तिही नारायणाचे चरित्र ॥
सांगीतले अति-विचित्र ॥
तेणे अवघेचि सुर-वर ॥
झाले थोर वि-स्मित पै ॥११४॥