नामदेवचरित्र - निरुपण

विषयोपक्रम.
१. मंगलाचरण.
॥श्री परमात्मने नम: ॥
पद:- भाव धरारे । आपुलासा देव करारे ॥धृ.॥ कोणी काय म्हणो यासाठीं । बळकट प्रेम असावे गांठी । निंदास्तुतिवर लावुनि कांटि । मी तूं हरारे ॥ आ.॥१॥
सकामसाधन सर्वहि सांडा । निष्कामें मूळ भजनीं मांडा । नानाकुतर्कवत्तिंसि दवडा । आलि जरारे ॥आ.॥२॥
मानवदेही साधा भक्ति । यासाठीं याची उत्पत्ति । ऐसा विवेक जाणुनि चित्तीं । प्रभुसि वरारे ॥आ.॥३॥
अर्पी सकळ प्रभूचे पायीं । जगी तयाविण न दिसे कांहीं । एकचि निश्चय दुसरा नाहीं । भक्त खरारे ॥आ.॥४॥

भावनिरुपण.
श्लोक-- एको देव: सर्वभूतेषु गूढ: सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ।
कर्माध्यक्ष: सर्वभूताधिवास: साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च ॥१॥
श्लोक --- ईश्वर: सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ॥ भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारुढानि मायया ॥१॥
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ॥ तत्प्रसादात्परां शांतिं स्थानं प्रास्प्यसि शाश्वतम्‍ ॥२॥
श्लोक--- नात: परं यद्भवत: स्वरुपमानन्दमात्रमविकल्पमविद्धवर्च: ॥ पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्चमात्मन्‍ भूतेन्द्रियात्मकमदरस्तुपाश्रितोऽस्मि ॥१॥
अभंग -- तुम्ही आम्ही करूं देवाचा निश्चय । जया नाही लय तोचि देव ॥१॥
देव हा अमर नित्य निरंतर । व्यापूनि अंतर देव राहे ॥२॥
देव राहे सदा सबाह्यअंतरी । जीवा क्षणभरी विसंबेना ॥३॥
विसंबेना परी जीवासीं नेणवे । म्हणोनिया धांवे नानामतीं ॥४॥
नानामती देव पाहता दिसेना । जव तें वसेना ज्ञान देहीं ॥५॥
ज्ञानदेहीं वसे तया देव दिसे । अंतरी प्रकाशे ज्ञानदृष्टि ॥६॥
ज्ञानदृष्टि होतां पाविजे अनंता । हा शब्द तत्वतां दास म्हणे ॥७॥
पद (भूप) --- सच्चित्सुखधन हरि परमात्मा स्थिरचरव्यापक सर्वांतरिं । तो तो ॥धृ.॥ करिं देववि घेववि रुप नयनीं दाखवि रसने रस चाखवि । तो तो ॥१॥
चरणांप्रति जो चालवि अतिजडतनु हालवि प्रसुप्तवाक्‍बोलवि । तो तो ॥२॥
हेंचि सजा जपणे जप नेणति ते कृपणे अमृतीं अमृतपणें ॥३॥
गद्य --- न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनो । नविद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यादन्यदेव तद्विदितातथोऽविदितादधि ॥१॥
अभंग ---- भावचि कारण भावचि तारण । मोक्षाचें साधन बोलीयेलें ॥१॥

लोकदृष्टिनिरुपण.
अभंग --- ऐसा हा लौकिक कदा राखवेना । पतितपावना देवराया ॥१॥
संसार करितां म्हणती हा दोषी । टाकितां आळशी पोटपोशा ॥२॥
आचार करिता म्हणति हा पसारा । न करि त्या नरा निंदिताती ॥३॥
संतसंग करितां म्हणति हा उपदेशी । येरा अभाग्याशी ज्ञान नाहीं ॥४॥
धन नाहीं त्यासी ठायीचा करंटा । समर्थासी तांठा लाविताती ॥५॥
बहु बोलों जातां म्हणती हा वाचाळ । न बोलतां सकळ म्हणती गर्वी ॥६॥
भेटीस न जाता म्हणती हा निष्ठुर । येतां जातां घर बुडविलें ॥७॥
लोक जैसा ओक धरितां धरवेना । अभक्ता जिरेना संतसंग ॥८॥
श्लोक:--- महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिता: । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्‍ ॥१॥
सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रता: । नमस्यस्तनश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासतेव ॥२॥
अभंग:--- जेणें मुखें तुझें वर्णी गुण नाम । तेंचि मज सुख देईं देवा ॥१॥
डोळे भरोनियां पाहे तुझें मुख । तेंचि मज सुख देई देवा ॥२॥
कान भरोनियां ऐके तुझी कीर्ति । ते मज विश्रांति देईं देवा ॥३॥
बाहे रंगी टाळी नाचेन उदास । हें देईं हातांस पाया बळ ॥४॥
तुका म्हणे माझा सकळ देहभाव । आणिक नको ठाव चिंतूं यासी ॥५॥

निंदास्तुत्युपेक्षानिरुपण.
श्लोक: --- तुल्यनिंदास्तुतिर्मौनी संतुष्टो येनकेनचित्‍ । अनिकेत: स्थिरमतिर्भक्तिमानस्य मे प्रिय: ॥१॥
निंदन्ति तूष्णिमासीनं निंदन्ति बहुभाषिणम्‍ । मितभाषिणंच निंदस्ति नास्ति लोकेष्वनिंदित: ॥२॥
नचाभून्नापि भविता नवै संप्रति विद्यते । एकान्तं निंदितो योसावेकन्तं वा प्रशंसित: ॥३॥

निरहंकारत्वनिरुपण.
निर्ममो निरहंकार: समदु:खसुख: क्षमी ॥१॥
ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी । आढ्योऽभिजनवानरिम कोऽन्योरित सद्दशो मया ॥२॥

निष्कामभक्तिनिरुपण.
श्लोक :---- तस्मादसक्त: सततं कार्यं कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पुरुष: ॥१॥
ओवी: --- म्हणोनि जें जें उचित । आणि अवसरें करोनि प्राप्त ॥ तें कर्महेतुरहित । आचरें तूं ॥
श्लोक:--- चतुर्विधा भजंते मां जना: सुकृतिनोऽर्जुन । आतों जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥१॥
तेषां ज्ञानी नित्ययुक्तो एकभक्तिर्विशिष्यते ॥ प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च ममप्रिया: ॥२॥

कुतर्कवृत्तिनिरुपण.
श्लोक:---- अग्निरुष्णो जलं शीतं शीतस्पर्शस्तथानिल: ॥ केनेदं चित्रितं तस्मात्‍ स्वभावात्तद्वयवस्थिति: ॥१॥
न स्वर्गो नापवर्गो वा नैवात्मा पारलौकिक: ॥ यदि गच्छेत्‍ परं लोकं देहादेव विनिर्गत: ।
कस्माद्‍भूयो नचायति बन्धुस्नेहसमाकुल: ॥२॥
यावज्जीवैत्सुखं जीवेदृणं कृत्वा घृतं पिबेत्‍ ॥ भरमीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुत: ॥३॥
गद्य ---- अक्षय्यं ह वैचातुर्मास्ययाजिनो फलं भवति ।
श्लोक:--- क्षणिका: सर्वसंस्कारा इति या वासन स्थिरा । स मार्ग इति विज्ञेय: सच मोक्षोऽभिधीयते ॥१॥
स्वप्न्माये यथा दृष्टे गंधर्वनगरं यथा । तथा विश्वमिदं दृष्टं वेदान्तेषु विचक्षणै: ॥१॥
न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो नच साधक: । न मुमुक्षुर्नवै मुक्त इत्येषा परमार्थता ॥२॥
तत्वमाध्यात्मिकं दृष्ट‍वा तत्वं दृष्ट्वा तु बाह्यत: । तत्वीभूतस्तदारामस्तत्वादप्रच्युतो भवेत्‍ ॥३॥
उपासनाश्रितो धर्मो जाते ब्रम्हणि वर्तते: । प्रागुत्पत्तेरजं सर्वं तेनाऽसौ कृपणा: स्मृत: ॥४॥

आर्या --- पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य । पंग्वंधबदुभयोरपि संबंधस्तत्कृता सर्गा ॥१॥
रंगस्य दर्शयित्वा निवर्तते तर्तकी यथा नृत्यात्‍ । पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृति: ॥२॥

मानवदेहयोग्यतानिरुपण.
श्लोक--- नृदेहमाद्य सुलभं सुदुर्लभम्‍ । प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारम्‍ । मयानुकूलेन नभस्वितेरितम्‍ ॥ लब्ध्वा भवाब्धिं न तरेत्स आत्महा ॥१॥
पद --- (राग - कानडा. ताल - एका.) मानवदेहीं तरिच बरें । हरिसि भजे प्रेमभरे ॥धृ.॥ सद्वचनामृत श्रवणीं पडतां । सेवी परमादरें ॥
मानव. ॥१॥
विवेक जागृत होऊनि निर्मळ । हृदयी भाव ठरे ॥मानव. ॥२॥
प्रबळहि इंद्रियग्राम करुनि वश । यानें मम आवरे ॥मानव. ॥३॥
भगवद्‍रुपी आत्मा निर्भर । होतां क्लेश नुरे ॥ मानव. ॥४॥
परोपकारपरायण जीवित । करुनि जनीं संचरे ॥ मानव. ॥५॥

सर्वनिवेदननिरुपण.
श्लोक:--- ब्रम्हनिष्ठो गृहस्थ: स्यात्तत्वज्ञानपरायण: । यद्यत्कर्म प्रकुर्वीत तद्‍ब्रम्हणि समर्पयेत्‍ ॥१॥
यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्‍ । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्‍ ॥२॥
संतुष्ट: सततं योगी यतात्मा दृढनिश्वय: । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्भक्तिमान्य: स मे प्रिय: ॥३॥

ब्रम्हव्यापकत्वनिरुपण.
पद: ----- (पीलू) - याचिपरो जगदीश्वर पाहे । व्यापुनिया जगदंतरिं राहे ॥धृ.॥ तैल जसे तिल अंतरधानीं । राहतसे दधि अंतरि लोणी ॥१॥
काष्ठांतरिं वसताहे अग्नि । गारा शुभ्र तयां अंतरि पाणी ॥२॥
स्थावर जंगम अंतर्बाह्य । ब्रम्हचि ओतप्रोत सदा हें ॥३॥
निरंजन खुण ठाऊक झाली । श्रीरघुनाथगुरुची किल्ली ॥४॥

अभंग :--- ऐसें भाग्य कईं लाहता होईन । अवघे देतें जन ब्रम्हरुप ॥१॥
मग तया सुखा अंत नाही पार । आनंदे सागर हेलावती ॥२॥
शांति क्षमा दया मूर्तिमंत अंगी । परावृत्त संगी कामादिकां ॥३॥
विवेकासहित वैराग्याचे बळा । धग्धगितो ज्ज्वाळ अग्नि जैसा ॥४॥
भक्ति नवविधा भाव शुद्ध वरी । अळंकारावरी मुगुटमणि ॥५॥
तुका म्हणे माझी पुरवी वासना । कोण नारायणा तुजवीण ॥६॥