उपदेशपर पदे - भाग ७

१४९१
( राग-तिलककामोद; ताल-धुमाळी )
आळस रे आळस रे । साधनांचा कीळस रे ॥ध्रु०॥
माय आळस बाप आळस । आळसें कीळस वाढविला ॥१॥
दीसां आळस रातीं आळस । आळसें आळस दुणावला ॥२॥
रामदासीं आळस आला । वियोग गेला हारपोनी ॥३॥

१४९२
( रागा-कल्याण; ताला-धुमाळी )
चित्त दुश्चित कामा नये । होतो अपाये । मोडतो सर्व उपाये । जीव वायां जाये ॥ध्रु०॥
विद्याविहीण प्राणी हीण । होतसे सीण । जातसे संसार कठीण । पुढें मरण ॥१॥
यत्न करावा बहुसाल । विचारें बोल । वैराग्यें होत आहे तोल । विवेक खोल ॥२॥
तपें करावीं पुरश्चरणें । घरावीं वनें । उदंड करावीं जीवनें । इंद्र्भुवन ॥३॥
अखंड करावें चिंतन । अंतरीं ध्यान । मनेंचि होतसे तल्लीन । मग समाधान ॥४॥
रामदासाची संपत्ती । तो सीतापती । भक्तां देतो सायुज्यमुक्ती । हे प्रचिती ॥५॥

१४९३
( राग-सारंग; चाल-पाळण्याची )
घडि घडि जातसे संसार । होतसे सवेंचि स्वार ॥ध्रु०॥
दिवस उगवे आणि मावळे । ऊष्ण पुढें अंधाकार ॥१॥
बाजार येतो सवेंचि जातो । येत जातो वारंवार ॥२॥
दास म्हणे जन होतसे उणें । प्रचित ये पारंपार ॥३॥

१४९४
( चाल-धर्म जागो० )
आपुलें हित बगा । नाहीं तरी पावाल दगा । आधीं च करणें लगा । तेणें सर्वत्न जगा ॥ध्रु०॥
सावध होईं जना । करीं  दीर्घ सूचना । सर्वही कळावें मना । तरि चुके यातना ॥१॥
आळसें सुखावला । तो तो कष्ट पावला । नाहीं कीं पैसावला । नष्ट लोकीं घावला ॥२॥
दुर्जनाचें हासें जालें । अन्न करितां मेले । निपटेंचि वायां गेले । त्याचें कोणें काय केलें ॥३॥
धूतपर्ण तूर्त करीं । हित आपुलें विवरीं । दास म्हणे नाहीं परी । तरि तारी उतरी ॥४॥

१४९५
( राग-काफी; ताल-दादरा )
अरे अरे अरे अरे माणुसा । तूं शाहणा कैसा । विचार नेणसी आमासा । बहुविध तमासा ॥ध्रु०॥
क्षणयेक येकांतीं बैसावेम । कांहीं तरि पुसावें । उगोंचि कासया रुसावें । सदानंदीं वसावें ॥१॥
आले गेले लोक देखिले । सांगती हि गेले । भाग्यचे लोक मले मले । कितियेक बुडाले ॥२॥
जाणत जाणत नेणसी । वाऊगाच सिणसी । बुद्धि धरिली ते हिणसी । स्वप्रापरि सर्व संसार । त्याचा व्यर्थ चि खेद ॥४॥

१४९६
( राग-कल्याण; ताल-त्रिताल )
अरे नर सारविचार करीं । मन बरें विवरीं ॥ध्रु०॥
सारासार विचार न होतां । वाहासी भवपुरीं ॥१॥
सकळ चराचर कोठुनि जालें । कोठें निमालें तरी ॥२॥
दास म्हणे जरि समजसि अंतरिं । मुळींची सोय घरीं ॥३॥

१४९७
( राग-भूप; ताल-धुमाळी; चाल-द्दश्य पाह० )
प्रपंच दुःखाचा द्रुम । वाढल चुंबित व्योम । तेथें पाहती संभ्रम । सुखाचीं फळें ॥ध्रु०॥
सदा फळा आमासे । पाड लागला दिसे । परि तो निष्फळ मासे । पाह्तां देठीं ॥१॥
तयावरी दोनी पक्षी । एक उदास उपेक्षी । येर तो सर्वत्न मक्षी । परि न धाये ॥२॥
सेवितां तयाची छाया । तापली परम काया । तरी ही बैसती निवाया । आत्मरूप प्राणी ॥३॥
रामीं रामदासी लक्ष। तोचि जाला कल्पवृक्ष । सेवी सज्जन दक्ष । स्वलामें पूर्ण ॥४॥

१४९८
( राग-बिहागल; ताल-धुमाळी; चाल-कोणाचे हत्ती० )
माया लाविली दों दिसांची । शाश्वत कैंची । भक्ति अंतरली देवाची । सेवटीं ची ची ॥ध्रु०॥
धांवती कैंची कैंची । चिंता संसाराची ॥१॥
लाज लौकिकाची । बुद्धि पाहतां कांची ॥२॥
दास म्हणे रे साची । भक्ति राघवाची ॥३॥

१४९९
( राग-कल्याण; ताल-धुमाळी )
काळ विक्राळ विक्राळ भक्षी अभक्तासी ॥ देव रक्षितो रक्षितो रक्षितो भक्तासी ॥ दया जाली रे जाली रे विवेकशक्तासी ॥ नाहीं बंधन बंधन ज्ञानें त्या भुक्तासी ॥ध्रु०॥
ज्ञान पवाड पवाड गगनाहुनि वाड । भुक्ति जाड रे जाड रे अत्यंतचि जाड । भक्ति गोड रे गोड रे भुक्तिहुनी गोड ॥ पुरे कोड रे कोड रे नाहीं अवघड ॥१॥
आगम निगम निगम होतसे सुगम ॥ साधूसंगम संगम दावितो उगम ॥ सर्व भ्रम रे भ्रम रे गेलिया निभ्रम ॥ अवघा संभम संभ्रम कर्म चि निःकर्म ॥२॥
दास म्हणे रे म्हणे रे ज्ञानी त शहाणे ॥ लोक वेडे रे वेडे रे वेडे दैन्यवाणे ॥ मले जाणती जाणती विवेकाची खूण ॥ पुढें पाहतां पाहतां निघताती घुणे ॥३॥

१५००
( राग-गारा; ताल-धुमाळी० )
मायाजाळें कोंडितीताळ ॥ रुतलें गाळें बाधे विशाळें ॥ बुद्धि भाळें भरलें ईसाळें ॥ध्रु०॥
नाहीं नाहीं कांहींच नाहीं ॥ पाहीं पाहीं विवेक पाहीं ॥ साहीं साहीं सुखदुःख साहीं ॥१॥
आशाबद्धी सांडिली शुद्धि ॥ नाहीं बुद्धि दिसे कुबुद्धि ॥ निरावधि नाहीं अवधी ॥२॥
पडदा येथें येक जन्माच ॥ मागें पुढें आठऊ कैंचा ॥ जन्म जातो दों दिवसांचा ॥३॥
दास म्हणे सावध होणें ॥ कोण्या गुणें येथें भुलणें ॥ येणें जाणें दुःख भोगणें ॥४॥