२२६ .
कोणत्या उद्योगी नाही घडे पाप । संसारी निष्पाप कोणता चि ॥१॥
होऊनिया पांगे दूरदेशी जावे । अनाथा लुटावे हा धर्म की ॥२॥
श्रीमंताचे आम्ही सेवक म्हणावे । गर्वाने तंडावे येणे धर्म ॥३॥
कमावसि द्यावी अन्याय शोधावे । येणे देव पावे कैसा सांग ॥४॥
रामदास म्हणे राजाश्रयी लोक । तयांलागी नर्क नाही नाही ॥५॥
२२७ .
वृद्ध ते म्हणती संसार करावा । जनाहाती घ्यावा म्हणुनी बरे ॥१॥
म्हणताती जन बरे ते कोणाला । बुडवीति त्याला ऐशा बोधी ॥२॥
वैश्वदेव दान अतिथी तो घडे । टाकी एकीकडे केले दोष ॥३॥
मूर्ख तो म्हणावा काय जी वाल्मिक । टाकितां सकळीक मुक्त जाला ॥४॥
रामदास म्हणे कथिले जे वेदी । तया मात्र बंदी इतर थोर ॥५॥
२२८ .
सर्वस्व बुडती ऐसी जे मातोक्ति । न धरावी चित्ती साधकांनी ॥१॥
भरत तो मूर्ख काय होता सांग । मातेचा तो त्याग केला जेणे ॥२॥
पित्याने त्यागिले दैत्येंद्र प्रल्हादे । कां त्यांसी गोविंदे स्नेह केला ॥३॥
दैत्य बिभीषणे टाकीयेला बंधु । रामासी संबंधु जोडियेला ॥४॥
रामदास म्हणे शुक्र होता गुरु । परंतु दातारु धन्य बळी ॥५॥
२२९ .
संसारी नव्हता काय तो जनक । म्हणती विवेक न करितां ॥१॥
सत्ययुग आणि आयुष्यभरंवसा । याज्ञवल्क्य ऐसा उपदेशिता ॥२॥
ऋषीश्वर नित्य येती जाती घरी । तेणे वनांतरी कां जावे हो ॥३॥
असे तुम्हां काय ऐसी अनुकूळता । मूर्ख नाश थिता कां करितां ॥४॥
रामदास म्हणे कलयुगी हेचि । वाट साधनाची बरी सोपी ॥५॥
२३० .
मुनीश्वराऐसे न करा नियम । जनकासि सम कां करा रे ॥१॥
ज्या गोत्रीचे तुम्ही तया ऋषेश्वरी । केले तया करी आचरणा ॥२॥
प्रथम साधका लक्षणे इतुकी । पुढे आतां भाकी सिद्धिचिन्ह ॥३॥
सांगोनि लक्षण कथिन आचरण । पूर्णासि जी विघ्ने ती ही सांगो ॥४॥
रामदास म्हणे साधन जे केले । पुढिले चुकविले जन्मफेरे ॥५॥
२३१ .
व्हावया तो योगी कैसा अधिकार । तयाला साचार प्राप्ति होय ॥१॥
पाहिजे अनुताप तापलो मी फार । विश्रांतीला थार नाही नाही ॥२॥
नरदेही जन्मुनि विषयीक जालो । स्वार्थासि चूकलो हेचिं शोधी ॥३॥
ऐसा अनुताप नित्य तो वाहतां । वैराग्य ये हातां त्या प्राण्याच्या ॥४॥
रामदास म्हणे त्रिविध वैराग्य । भोगोनि आरोग्य केले देहा ॥५॥
२३२ .
सात्विक राजस तामस त्रिविध । वैराग्याचे भेद योगी वदती ॥१॥
देवीमत्त करी मनधरणी मांसाचे । टाकी ब्राह्मणाचे नेमधर्म ॥२॥
होऊनि गोसांवी लाविती कौपीन । दयाक्षमाज्ञानहीन राख ॥३॥
मठाते बांधोनि व्यवहार करीति । कल्पांती श्रीपति न भेटेला ॥४॥
रामदास म्हणे हे तामसयोगी । रवरवाचे भोगी केले देवे ॥५॥
२३३ .
करोनि कीर्तन योग्यता मिरवणे । देशोदेशी जाणे द्रव्यासाठी ॥१॥
द्रव्य येतां पुढे प्रेमी मी कीर्तनी । सुचवितो मानी धनइच्छा ॥२॥
राजा देऊं जातां देऊळ बांधणे । येवढिया धने काय होते ॥३॥
दात्यांनी त्रासावे सर्वांनी हांसावे । त्या देहाला पावे देव कैसा ॥४॥
रामदास म्हणे करितो निवाड । सोडविती खोड मान तुझा ॥५॥
२३४ .
देउळाचे भिसे द्रव्य ते जोडावे । गांठीचे मोडावे पुण्य धन ॥१॥
येरव्ही ते काय न घडे प्राण्याला । लय करण्याला आग लागो ॥२॥
राजाज्ञे हे वाचे कवन करावे । धन्य म्हणवावे लोकांहाती ॥३॥
राजसा तामसा राघवाची भेटी । गेल्या जन्मकोटी जरी नाही ॥४॥
रामदास म्हणे करितो निवाड । सोडविती खोड मान तुझा ॥५॥
२३५ .
ऐकावे लक्षण विरक्ताचे शुद्ध । टाकियेला क्रोध जेणे सर्व ॥१॥
स्तुति आणि निंदा करी जो श्रवण । परी तेने मन नाही ज्याचे ॥२॥
टाकावे ते काय धरावे श्रवणाते । वैराग्याची माते बहुविधी ॥३॥
भार्याहीन विप्र होउनी संन्यासी । टाकोनी अन्यासी मुक्त व्हावे ॥४॥
रामदास म्हणे शास्त्रार्थ कां ज्ञान । केंवी ते साधणे ऐके मना ॥५॥
२३६ .
पश्चात्ताप जाला संसार करितां । अथवा देखतां परदुःख ॥१॥
तेव्हां पूर्वी तुज निजोक्ति कथिल्या । पाहिजे सोशिल्या त्या आधी बा ॥२॥
कित्येकांसी बोध तयाचाही होतो । संसारी पडतो गळां पडे ॥३॥
नाही तरी मग राजस तामसी । वैराग्याची फांसी गळां पडे ॥४॥
रामदास म्हणे भार्यासह जो की । वैराग्य सात्विकी तोचि धन्य ॥५॥
२३७ .
संसार करावा ऐशा तो रीतीने । मुक्ति होय तेणेकरुनियां ॥१॥
जन्मभूमिकेसी तीर्थी तो अथवा । योग्य ठाव घ्यावा हितोपाधि ॥२॥
नदीतट रम्य रम्य तरुवर । ऐसे ते सुंदर स्थळ ध्यावे ॥३॥
संसारी बुडतो उच्चारु अनुदिनी । उदास मानुनी हो रहावे ॥४॥
रामदास म्हणे संसारी मुक्ति । सांगो तुजप्रति ऐक ते रे ॥५॥