८८१
शून्याचा उदभव सांगतों या बोला ।
औटापिठीं वहिला सूक्ष्म मार्ग ॥१॥
मनपुराचे वरी द्वादश आंगुळें ।
तयावरी गेले अव्हाटेने ॥२॥
आतां तया सदनीं उफराटें मार्गे ।
वळंघिता सवेग पश्चिम पंथीं ॥३॥
पश्चिमपंथीं नाडी घोष वाहे जीचा ।
तेथुन ध्वनीचा विस्तार गा ॥४॥
ध्वनीचेंही वरी शुध्द तेज असे ।
चंद्रमा प्रकाशे तेच ठायीं ॥५॥
चंद्राचे वरी एक निराळाच मध्य ।
स्त्रियेचें निजबोधें निजरुप ॥६॥
निखिल जें तेज ज्याचेनी अमृत ।
जीववी देहींत देह दैव ॥७॥
औटापिठातळीं सर्व तें दीसे ।
सूर्य हा प्रकाशे तेच ठायीं ॥८॥
ज्ञानदेव म्हणे मज त्रिकुटाची गोडी ।
धरितां आवडी ब्रह्म लाभे ॥९॥
८८२
आतां औटपिठींचा मार्ग एक बाई ।
निशिदिनीं पाहीं शोध करा ॥१॥
औटहात प्रमाण सत्य कीं हे जाण ।
त्यांतील जें स्थान ऐकें एक ॥२॥
महालिंग स्थान टाळू एके संधीं ।
तेथें एक सिध्दि तेजोमय ॥३॥
मार्ग तेथ परतले दोहीं भागीं ।
पश्चिमीं महालिंगी मार्ग ऐसा ॥४॥
सत्रावीचे शिखरीं मार्ग एक गेला ।
तो म्यां देखियेला याच देहीं ॥५॥
महालिंगीं मार्ग अंत नाहीं ज्याचा ।
शोध करितां वाचा कुंठीतची ॥६॥
ज्ञानदेव म्हणे हा विचार पाहा ।
जाणता दाविता विरळा एक ॥७॥
८८३
आकाशाचें अंतीं प्रणवाचें गुज ।
निरंजन बीज साधूं पाहाती ॥१॥
सद्रूप चिद्रूप अद्वय एक कळा ।
संसारीं वाहिला निर्विकार ॥२॥
प्रणवीं बीज अणुरेणु आंत ।
दशमद्वाराची मात अपूर्व बा रे ॥३॥
बापरखुमादेवी प्रणवे निखिळ ।
शब्दाचें पाल्हाळ प्रणवीं रीघे ॥४॥
८८४
आत्माराम नयनीं निरखुनी देखिला ।
निळा रंग ओतीला आदी अंती ॥१॥
गोल्हाट त्रिकूट ब्रह्मरंध्रीं वस्तु ।
तुर्येची ऐसी मातु याच ज्ञानें ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे सर्वा अंतरीं तुर्या ।
निवृत्ती योगी वेगीं गुज बोले ॥३॥
८८५
तुर्येमध्यें माझा अखंड रहीवास ।
निवृत्ति म्हणे अविनाश तूर्या करी ॥१॥
स्थुळदेह निमतां सूक्ष्म उरतां ।
कारणीं हारपतां कैसें झाले ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे महाकारणीं नांदे ।
निवृत्तीने आनंदे दाखविलें तें ॥३॥
८८६
शास्त्रार्थाची वाणी निरंजणी दीसे ।
औटपिठीं वसे निर्विकार ॥१॥
अहं सोहं मग ॐकाराचे देठीं ।
अहंतेचे शेवटीं सोहं वस्तू ॥२॥
सोहं वस्तु निळी अहं गेलीया ।
आनंद झालीया महाकरणीं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीची आण ।
या वेगळी खूण आणिक नाहीं ॥४॥
८८७
मीच माझा डोळा मीच शून्यांत निळा ।
माझा मी वेगळा तयामध्यें ॥१॥
उफराटी दृष्टी लावितां नयनीं ।
ते दृष्टीची वाणी किंचित ऐका ॥२॥
उफराटी दृष्टि देखे उन्मनीवरी ।
तेव्हां निर्विकारी मीच मग ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे देहा डोळां दिठी ।
पाहातां सर्व सृष्टि निवृत्ती एका ॥४॥
८८८
सत्त्व रज तम त्रिगुण तें ब्रह्म ।
अर्धमात्रा नि:सीम ॐकार हा ॥१॥
सहज हा प्रणव सर्वातीत साजे ।
मीपणास तेथ ठाव नाहीं ॥२॥
अक्षर कूटस्थ सर्वातीत असे ।
अक्षर अविनाश ऐसें जाणा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे सर्वाचे शेवटीं ।
अविनाश दृष्टी असे कीं रे ॥४॥
८८९
तूर्या तें महाकारण नाहीं नाहीं जेथें ।
दर्शनाचे मतें माझा मीच ॥१॥
गोल्हाट त्रिकूट श्रीहाटातीत ।
महाकारणाची मात जेथ नाहीं ॥२॥
क्षर अक्षर अनाक्षर नाहीं ।
कूटस्थ सर्वही प्रसवला ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे ऐसें हें पाहातां ।
निवृत्तीनें तत्त्वता कथनी केली ॥४॥
८९०
सुनीळ जें ब्रह्म बिंब सत्रावीचें ।
विश्वरुप चैतन्य महाकारणीं ॥१॥
ब्रह्मज्योतीचिये प्रकाशें करुनी ।
देखे त्रिभुवनीं एक वस्तु ॥२॥
ज्ञानदेव म्हणे ज्यीतीची जे ज्योती ।
ब्रह्मरंध्री वस्ती परमात्मयाची ॥३॥
८९१
महा तेजा आंत बिंदू कोणे परी ।
उष्ण तेजा माझारीं साक्ष पाहा ॥१॥
कुंडलनी उर्ध्वमुखें अग्नी सोडी ।
तयाची हे जोडी संत जना ॥२॥
ज्ञानेश्वर म्हणे आत्मयातें जाणे ।
सुनिळ अनुभवणें निवृत्ती पाहा ॥३॥
८९२
ऐका हा शेवट अभंगमाळा झाली ।
तूर्या हेच आली प्रत्यया गा ॥१॥
तूर्या तेचि उन्मनी क्षर तें अक्षर ।
निर्गुण साकार ऐसें देखा ॥२॥
देह तें विदेह महाकारण ब्रह्म ।
हें निश्चयाचें वर्म ऐसें जाणा ॥३॥
कनक तेंची नग समुद्र तरंगीं ।
देह हा सर्वागीं ब्रह्म जाणा ॥४॥
अभंगा शेवट जाणे निवृत्ति एक ।
त्यानें मज देख कृपा केली ॥५॥
मूर्खासी हा बोध सांगों नये बापा ।
अभंग कृत्याचा लेश नसो हातीं ॥६॥
ज्ञानदेव म्हणे हें कृत्य हातां नये ।
माय देऊं नये कोणासही ॥७॥
८९३
होय सौरी आतां उघडा घाली माथा ।
परपुरुषीं रमल्या बाई त्याची पतिव्रता ॥१॥
कर्मेवीण सौरी झाले आले संतापाशी ।
ज्ञान डौर घेऊनि करीं लिंग देह नाशी ॥२॥
रांडव राहूं नका बाई पाहुनि करा वर ।
तेचि तुम्ही सुखी व्हाल आह्यव मरण बर ॥३॥
रांडवा ज्या ज्या मरती बाई त्यासी नाना योनी ।
स्वामी करुनि सूखी होई खुंटती येणीं जाणीं ॥४॥
निवृत्तीप्रसादें ज्ञानदेव बोले ।
स्वामी करुनी सुखी होई निजानंदीं डोले ॥५॥
८९४
कैसे बोटानें दाखवूं तुला ।
पाहे अनुभव गुरुच्या मुला ।
नको सोडूं देठीच्यां मुळा ।
सोडी अंजुळी आपुल्या कुलारे ॥१॥
ज्या ठायीं चळना ढळ ।
विश्व जयाचें सत्तेनें खेळ ।
अणुरेणु व्यापक सकळ ।
तेथें चळ ना अचळरे ॥२॥
जेथें डोळिया दृष्टि पुरेना ।
तेथें वृत्तीचें कांही चालेना ।
तेथें बुध्दीचा रीघ होईना ।
तेथें मनाची धांव पुरेना गा ॥३॥
काय पहाशी तूं भोंवतें ।
येतां जातां जवळी असते ॥
तुझ्या पायाखालीं तुडवतें ।
तुझ्या डोळ्यामध्यें दिसतें गा ॥४॥
ही खुण त्त्वां ओळखुनी घ्यावी ।
गुरुपुत्रा जाउनी पुसावी ।
तो नेऊनी तुला दाखवी ।
सोय सांगितली ज्ञानदेवी गा ॥५॥
८९५
जोहार माय बाप जोहार ।
मी कृष्णाजी घरंचा पाडेवार ।
त्याचे घरांतला सर्व कारभार ।
माझे शिरावर की जी माय बाप ॥१॥
कामाजी बाजी हुद्देदार ।
तेणें रयतेचा केला मार ।
रयत फार नागविली की जी माय बाप ॥२॥
क्रोधाजी बाबा शेखदार झाले ।
त्याजकडे हुजूरचें काम आलें ।
तेणें कामाजीचें छळण केलें की जी माय बाप ॥३॥
मनाजी बखेडा झाला ।
गांव सगळा नाशिला की जी मायबाप ॥४॥
बुधाजी पाटील कायापूरचे ।
ममताईचे हाताखालचे ।
त्यांत जीवाजी भुलले की जी माय बाप ॥५॥
या उभयतांचा विचार वागला ।
त्यामुळें आम्हांस राग आला ।
बुधाजी आवरी आपल्या पोराला की जी माय बाप ॥६॥
सदगुरुचा मी पाडेवार ।
निवृत्तीशीं असे माझा जोहार ।
ज्ञानदेवा सफळ संसार झाला की जी माय बाप ॥७॥
८९६
काय सांगू तूतें बाई ।
काय सांगू तूतें ॥ध्रु०॥
जात होते यमुने पाणिया वातत भेतला सावला ।
दोईवल तोपी मयुल पुछाची खांद्यावरी कांबला ॥१॥
तेणें माझी केली तवाली मग मी तिथुन पलाली ।
पलतां पलतां घसलून पलली ।
दोईची घागल फुतली ॥२॥
माझे गुलघे फुतले मग मी ललत बथले ।
तिकुन आले शालंगपानी मला पोताशीं धलिलें ॥३॥
मला पोताशीं धलिलें माझें समाधान केलें ।
निवृत्तीचे कृपें सुख हें ज्ञानदेवा लाधले ॥४॥
८९७
मन हें धालें मन हें धालें पूर्ण विठ्ठलचि झालें ।
अंतरबाह्य रंगुनि गेलें विठ्ठलची ॥१॥
विठ्ठल म्हणतां हरलें पाप पदरीं आलें पुण्य माप ।
धाला दिनाचा मायबाप विठ्ठलची ॥२॥
विठ्ठल जळीं स्थळीं भरला ठाव कोठें नाहीं उरला ।
आज म्या दृष्टीनें पाहिला विठ्ठलची ॥३॥
ऐसा भाव धरुनी मनीं विठ्ठल आणिला निजध्यानीं ।
अखंड वदो माझी वाणी विठ्ठलची ॥४॥
तो हा चंद्रभागे तीरा पुंडलिकें दिधला थारा ।
बापरखुमादेवीवरा जडले पायीं विठ्ठलची ॥५॥
८९८
हरिभक्त संत झाले हो अनेक ।
त्यामाजी निष्टंक कांही ऐक ॥१॥
शुक वामदेव शौनक नारद ।
अजामेळ प्रल्हाद बिभीषण ॥२॥
ध्रुव पराशर व्यास पुंडलिक ।
अर्जुन वाल्मिक अंबरीष ॥३॥
रुक्मांगद भीष्म बगदालभ्यसूत ।
सिभ्री हनुमंत परिक्षिती ॥४॥
कश्यपादि अत्री गौतम वशिष्ठ ।
भारव्दाज श्रेष्ठ मार्कंडेयो ॥५॥
बळी कृपाचार्य इंद्र सूर्य चंद्र ।
ब्रह्माआदि रुद्र पूर्ण भक्त ॥६॥
सर्वांचा एक आहे मी किंकर ।
म्हणे ज्ञानेश्वर वैष्णवांसी ॥७॥
८९९
तूं विटेवरी सखये बाई हो करी कृपा ।
माझें मन लागो तुझ्या पायीं हो करी कृपा ।
तूं सावळे सुंदरी हो करी कृपा ।
लावण्य मनोहरी हो करी कृपा ।
निजभक्ता करुणा करी हो करी कृपा ॥१॥
पंढरपुरीं राहिली ।
डोळा पाहिली ।
संतें देखिली ।
वरुनी विठाई वरुनी विठाई ।
सच्चिदानंद अंबाबाई हो करी कृपा ।
उजळकुळ दीपा ।
बोध करी सोपा ।
येउनी लवलाही येउनी लवलाही ॥ध्रु०॥
तुझा देव्हारा मांडिला हो करी कृपा ।
चौक आसनीं कळस ठेविला हो करी कृपा ।
प्रेम चांदवा वर दिधला हो करी कृपा ।
ज्ञान गादी दिली बैसावया हो करी क्रृपा ।
काम क्रोध मदमत्सर दंभ अहंकार ।
त्याचे बळ फार ।
सर्व सुख देई सर्व सुख देई ॥२॥
शुक सनकादिक गोंधळी हो करी कृपा ।
नाचताती प्रेम कल्लोळीहो करी कृपा ।
उदे उदे शब्द आरोळी हो करी कृपा ।
पुढें पुंडलिक दिवटा हो करी कृपा ।
त्याने मार्ग दाविला निटा हो करी कृपा ।
आई दाविली मूळपीठा हो करी कृपा ।
बापरखुमादेवीवरु ।
सुख सागरु ।
त्याला नमस्कारु ।
सर्व सुख देई सर्व सुख देई ॥३॥
९००
भगवदीता हेचि थोर ।
येणें चुके जन्म वेरझार ।
वैकुंठवासी निरंतर ।
भवसागर उतरेल ॥१॥
राम नाम सार धरी ।
तूंचि तारक सृष्टीवरी ।
त्याचेनि संगें निरंतर ।
भवसागर तरसील ॥२॥
व्यर्थ प्रंपच टवाळ ।
येणें साधिली काळवेळ ।
नाम तुझें जन्म मूळ ।
हें केवळ परिसावें ॥३॥
विक्राळ साधिलें नाम ।
दूर होतील विघ्न कर्म ।
साधितील धर्म नेम ।
हे पुरुषोत्तम बोलियले ॥४॥
तंव अनुष्ठान सुगम ।
साधिले सर्व सिध्दि नेम ।
क्षेम असेल सर्व धर्म ।
सर्वकाळ फळले ॥५॥
ज्ञानदेव कर्म अकर्ता ।
पावन झाला श्रीअनंता ।
सुखदु:खाचा हरी भोक्ता ।
सर्वकाळ आम्हा आला ॥६॥
९०१
व्यर्थ प्रपंच टवाळ ।
सार एक निर्मळ कृपा करी हरि कृपाळ ।
दीन दयाळ हरी माझा ॥१॥
क्षमा शांति दया रुपी ।
तोचि तरेल स्वरुपीं ।
नामें तरलें महापापी ।
ऐसा ब्रह्मा बोलिला ॥२॥
गीतेमाजी अर्जुनाशीं हरी सांगे साक्षी जैशी ।
जो रत होतसे हरिभक्ताशी ।
तो नेमेशी तरेल ॥३॥
ज्ञानदेव भाष्यें केले ।
गीता ज्ञान विस्तारलें ।
भक्ति भाग्यवंती घेतलें ।
भाष्येंकरुनी गीतेच्या ॥४॥
९०२
गुरु हा संतकुळीचा राजा ।
गुरु हा प्राणविसांवा माझा ।
गुरुवीण देव दुजा ।
पाहातां नाहीं त्रिलोकीं ॥१॥
गुरु हा सुखाचा सागर ।
गुरु हा प्रेमाचा आगर ।
गुरु हा धैर्याचा डोंगर ।
कदाकाळी डळमळीना ॥२॥
गुरु वैराग्याचें मूळ ।
गुरु हा परब्रह्म केवळ ।
गुरु सोडवी तात्त्काळ ।
गांठ लिंगदेहाची ॥३॥
गुरु हा साधकाशीं साह्य ।
गुरु हा भक्तालागी माय ।
गुरु हा कामधेनु गाय ।
भक्ताघरीं दुभतसे ॥४॥
गुरु घाली ज्ञानाजंन ।
गुरु दाखवी निज धन ।
गुरु सौभाग्य देउन ।
साधुबोध नांदवी ॥५॥
गुरु मुक्तीचें मंडन ।
गुरु दुष्टाचें दंडन ।
गुरु पापाचे खंडन ।
नानापरी वारितसे ॥६॥
काया काशी गुरु उपदेशी ।
तारक मंत्र दिला आम्हाशीं ।
बापरखुमादेवीवराशी ।
ध्यान मानसी लागलें ॥७॥
९०३
कानोबा तुझी घोंगडी चांगली आम्हांसी कां दिली वांगली ॥ध्रु०॥
स्वगत सच्चिदानंदें मिळोनी शुध्दसत्त्व गुण विणलीरे ।
षडगुण गोंडे रत्नजडित तुज श्याम सुंदरा शोभलीरे ॥१॥
काम कर्म अविद्या त्रिगुण पंचभुतांनी विणलीरे ।
रक्त रेत दुर्गंधी जंतु नरक मुतानें भरलीरे ॥२॥
षडविकार षडवैरी मिळोनि तापत्रयानें विणलीरे ।
नवाठायीं फाटुनी गेली ती त्त्वां आम्हांसि दिधलीरे ॥३॥
ऋषि मुनि ध्यातां मुखि नाम गातां संदेह वृत्ती विरलीरे ।
बापरखुमादेविवर विठ्ठले त्त्वत्पादी वृत्ति मुरलीरे ॥४॥
श्रीज्ञानेश्वरांची गाथा समाप्त
॥ पुंडलीक वरदे हरिविठ्ठल ॥