श्रीसिध्दान्तबोध - अध्याय ३८ वा

श्रीगणाधिपतये नम: ॥ श्रीदत्तात्रेयाय नम: ॥
युगांमाजी चौथा कली ॥ त्यांत पापें फार जाहलीं ॥ पंढरी पेठ वसविली होळी ॥ दोषगोंवर्‍या जाळावया ॥१॥
पंढरपुरीं उदेला हेली ॥ कलिदोषनिशा ग्रासिली ॥ किंवा गिरिअग्नीचे ज्वाळीं ॥ भस्मलीं पातकें पतंग ॥२॥
नातरी पापसागराप्रती ॥ पंढरी प्राशनीं महा अगस्ती ॥ दोषनिशाचरां मारुती ॥ किंवा भवसर्पी खगेंद्र ॥३॥
मिळे संतांची मंडळी ॥ वाजे स्वानंदाची टाळी ॥ कीर्तनघोषाची आरोळी ॥ पळे काळ पाहोनी ॥४॥
भीमरथी दक्षिणतीरीं ॥ परब्रह्म उभें वीटेवरी । कर ठेवोनि कटावरी ॥ ध्यान दिगंबर साजिरें ॥५॥
चंद्रभागा वाळवंटी ॥ होय पवित्र यात्रेची दाटी ॥ एकमेकां भेटती ॥ पायीं मिठी पडतसे ॥६॥
सर्वांनीं देवास भेटावें ॥ ऐसी कोठें चाल घडे सांगावें ॥ नलगे दाढीमिशीस भादरावें ॥ तीर्थउपासना तीहि नलगे ॥७॥
ऐसी नामाची गर्जना ॥ त्रैलोक्यांत नाही जाणा ॥ अठरा वर्षांचा पाहुणा ॥ करी उंच निचासी ॥८॥
सर्वामुखीं नामाची कडकी ॥ बैसे कृतांतसी धडकी ॥ पाप जगावया जागा हुडकी ॥ जाहलीं रडकीं इतर तीर्थें ॥९॥
अभिमान पळे सीमेबाहेरी ॥ प्रेम संचरे अंतरीं ॥ अश्रु स्त्रवती नेत्रीं ॥ विस्मय सुरनरां होतसे ॥१०॥
पंढरीस संतांचा अखाडा ॥ रोग दरिद्र जाय पीडा ॥ देव दर्शन देतो रोकडा ॥ तुटे झगडा कर्माचा ॥११॥
पंढरीस माझें नमन ॥ घालोनि संतांसी लोटांगण ॥ श्रीगुरुचे पाय पाहून ॥ अर्थ गीतेचा आरंभिला ॥१२॥
द्वादश अध्यायीं भक्तीचा योग ॥ वदला स्वयें श्रीरंग ॥ क्षेत्रक्षेत्रज्ञ विभाग ॥ ज्ञानहि सांगे विख्यात ॥१३॥
हरि म्हणे कुंतीपुत्रा ॥ जो ओळखे या क्षेत्रा ॥ कैसें रचलें जाणें सूत्रा ॥ ओळखे क्षेत्रज्ञ कोणतो ॥१४॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञाचें ज्ञान नाहीं ॥ त्याचें देखणें व्यर्थ पाहीं ॥ पक्षी अंध उडे देहीं ॥ शाखा फळ दिसेना ॥१५॥
उदरींच्या गर्भासीं ॥ बाहिरील व्यवसाय श्रुत नाहीं त्यासी ॥ मर्कटें घेतलें श्रीफळासी ॥ आंतील पदार्थ कळेना ॥१६॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञांची ओळख ना होय ॥ ज्ञान त्याचें मानूं नये ॥ बहुत ऋषींचा निश्चय ॥ करितां तर्क फांकला ॥१७॥
बहुतां पंथीं नुगवे गुंथीं ॥ जेवीं चक्षुहीना वाचवेना पोथी ॥ आतां मीच महामती ॥ आहे तैसें सांगतों ॥१८॥
पंचभूतें अहंकार ॥ बुध्दि माया दशइंद्रिय साचार ॥ दशविषयांचा विकार ॥ मनासहित एकुणतीस ॥१९॥
इच्छा द्वेष धृति चेतना ॥ सुख दु:ख सांगतां जाणा ॥ ही छत्तीस तत्त्वांची गणना ॥ क्षेत्र यासी म्हणावें ॥२०॥
छत्तीस तत्त्वें मिळून ॥ यास देह म्हणावें जाण ॥ यास चालवी सांभाळून ॥ क्षेत्रज्ञ त्यासीं बोलती ॥२१॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञ ओळखीसाठीं ॥ ज्ञान पाहिजे किरीटी ॥ ज्ञान थोर ती हतवटी ॥ वर्तणूकेची सांगतों ॥२२॥
जयास सन्मानाची चाड नाहीं ॥ दंभाचार सांडिला देहीं ॥ लोभिया ऐसा अनुभव पाहीं ॥ जतन करी तो ज्ञानी ॥२३॥
हिंसेसारिखें पाप नाहीं ॥ यालागीं कोणास दु:ख नेदी पाहीं ॥ विश्व आपुले अवयव पाहीं ॥ त्यानें केलें तें आपणची ॥२४॥
सर्व जीवांसी कनवाळू ॥ मायबाप तैसा मवाळू ॥ सद्गुरुसारिखा दयाळू ॥ मानस रक्षी सर्वांचें ॥२५॥
दुसरियाचे अपराध क्षमा करुन ॥ तयावरी दया करणें आपण ॥ हें क्षमेचें लक्षण ॥ उपद्रव सोसणें क्षितीसी ॥२६॥
आर्जव करावया ऐसें ॥ पाणी सर्वांसी मिळे जैसें ॥ चोरा सावा समचि असे ॥ दीपप्रकाश पांडवा ॥२७॥
ब्राह्मण शूद्र अनामिका घरीं गेली ॥ धेनु सारिखाचि पान्हा घाली ॥ फुलें कोणें एकें हुंगिलीं ॥ सुगंध वोपी सारिखा ॥२८॥
पाहतांचि दर्पणासे ॥ सारिखें बिंबोनि दावी सर्वास ॥ आर्जवाची जाती ऐसी ॥ प्राण सखे विश्व हें ॥२९॥
सद्गुरुसेवा करावी कैसी ॥ गंगा मिळे सिंधूसी ॥ किंवा कांता पतीसी ॥ अनुसरे सर्वस्वें ॥३०॥
बाळकासी जैसी जननी ॥ चकोर लक्षी चंद्रालागोनी ॥ चातक मेधा लागूनी ॥ चकोर लक्षी चंद्रमा ॥३१॥
अस्त पावल्या तरणीसी ॥ किरणें जाती त्यापरिसीं ॥ तेवीं सद्गुरुपासी ॥ सर्व वृत्ति लाविजे ॥३२॥
दारा पुत्र कन्या धन ॥ प्रवृत्ति निवृत्ति शहाणपण ॥ देह गेह पंच प्राण ॥ करी अर्पण गुरुसी ॥३३॥
गुरु तोचि तीर्थव्रत ॥ गुरु तोचि परमार्थ ॥ क्रिया कर्म कुळदैवत ॥ गुरुवांचोनि जाणेना ॥३४॥
गुरु एक परब्रह्म ॥ ऐसा आचरला हृदयीं नेम ॥ गुरुचे ठायीं दृढ प्रेम ॥ गुरुविण मंत्र जपेना ॥३५॥
गुरुनाम सर्वदा मुखीं ॥ पवित्र काया तेणें सुखी ॥ सर्वत्र पाहे गुरु कीं ॥ हे परम सेवा गुरुची ॥३६॥
शुचि जैसा हिरा ॥ कीं सूर्यबिंबींचा गाभारा ॥ नातरी शुक्राचा तारा ॥ अथवा चंदन मैलागिरी ॥३७॥
स्थिर तरी जेंवीं मेरु ॥ अढळ जैसा धुरु ॥ उभें असे ज्यापरी अंबरु ॥ बैसली धरा चळेना ॥३८॥
मरो दारा पुत्र जावो धन ॥ बुडो संसार उठो अरिष्ट दारुण ॥ न सांडी भक्ति नव्हे कंपायमान ॥ आत्मनिग्रह या नांव ॥३९॥
ऐशा वर्तणुकेच्या राशी ॥ ज्ञान वसे तयापासीं ॥ तैसेंचि वैराग्य मानसीं ॥ अद्भुत अंगीं असावें ॥४०॥
विषय तितुका वमन ॥ विटे प्रपंची त्रासे मन ॥ उदासवृत्ति समाधान ॥ अहंकार दम उन्मळिला ॥४१॥
तोडोनि जन्ममरणांसी ॥ जिंकोनियां मृत्यूसी ॥ पुढती जरा आणोनियां मानसीं ॥ सावध होय अनुतापें ॥४२॥
वृध्दपण महा कठिण ॥ दमा खोकला कफाची दाटण ॥ वदन बोळकें दंत भग्न ॥ बधिर कर्ण चक्षु मंद ॥४३॥
हात पडवळें पायांच्या नळ्या ॥ कांपे मान त्वचेवर सुरकल्या ॥ शिरा दिसती सढिल्या ॥ भके सैरा भलतेंचि ॥४४॥
ऐसी पुढील अवस्था पाहोनि ॥ तरुणपणीं सावध होऊनि ॥ निवृत्तिपदातें साधूनी ॥ कल्याण करी जो आपुलें ॥४५॥
जो देहीं गेहीं दारापुत्रीं उदास ॥ माझ्या ठायीं अर्पीं मानस ॥ जैसा कां पतिव्रतेस ॥ पतिविण दुजा नाठवे ॥४६॥
एक अध्यात्मज्ञानावांचून ॥ दुसरा ध्यास न करी मन ॥ जेवीं श्वपचालागून ॥ ब्राह्मण स्पर्श करीना ॥४७॥
आत्मविद्या सेवी सुधारस ॥ इतरविद्या मानी कांजी फोर्स ॥ अध्यात्मविद्येवांचोनि मानस ॥ काय चतुर जेवीं काग बक ॥४८॥
जैसें सृगालाचें शहाणपण ॥ कीं वेश्येचें श्रृंगार लेणं ॥ तेलफणी घाली अंजन ॥ आंत दु:खें भरली असे ॥४९॥
चंबु बाहेर सोज्वळ ॥ हृदयीं त्याच्या भरला मळ ॥ पाहतां बकाचें अंग ढवळ ॥ मन मलिन हिंसक ॥५०॥
तैसें ज्ञान ज्यापुरुषास नाहीं ॥ त्याची ब्रह्मक्रिया व्यर्थ पाहीं ॥ जैसी कोल्हाटीण जाहली शिपाई ॥ शिरीं पागोंटें देह स्त्रियेचा ॥५१॥
विधवेनें कुंकुम लाविलें ॥ चक्षुहीनें अंजन घातलें ॥ किंवा राधा करिती मुलें ॥ बोळ्याचे स्तन करोनी ॥५२॥
एक आत्मज्ञानावांचून ॥ जें करावें तें मूर्खलक्षण ॥ त्यासीच म्हणावें अज्ञान ॥ ज्ञानहीन मतिमंद ॥५३॥
आतां ज्ञेयाची जाती ॥ तेही परिसें गा सुमती ॥ जे सर्वांची शक्ती ॥ सर्वांत भरुन उरलीसे ॥५४॥
श्रवणाचें श्रवण ॥ जो नयनाचे नयन ॥ जें घ्राणाचें घ्राण ॥ जो रसनेचा रस ॥५५॥
तो त्वचेची त्वचा ॥ जो वाचेची वाचा ॥ जो व्यवसाय करांचा ॥ जेणें गमन पदांसी ॥५६॥
जो मनाचें मन ॥ जो बुध्दि प्रकाशून ॥ चित्तातें चेतवून ॥ अहंकार उठे ज्यापासी ॥५७॥
जे मतीचे मती ॥ जें अंत:करणीं स्फूरे स्फूर्ती ॥ जेणें चंद्रसूर्य प्रकाशती ॥ जेणें राहाटी सुराअसुरां ॥५८॥
जेणें पृथ्वीसी आवरण ॥ जें उदकाचें जीवन ॥ जेणें वन्हीसी दाहकपण ॥ जेणें चलन वायूसी ॥५९॥
जो आकाशाचा गर्भ ॥ जो आकाशाचा स्तंभ ॥ जो सर्वांठायीं स्वयंभ ॥ जो बिंबला सर्वांघटीं ॥६०॥
आतां प्रकृतिपुरुष ॥ तोही दाविला विलास ॥ जो एकएकास ॥ न विसंबे क्षणभरी ॥६१॥
तो पुरुष ती शक्ती ॥ तो दिवस ते राती ॥ तो निराकार ती आकारती होती ॥ तो ईश्वर ती माया ॥६२॥
तो भ्रतार ती कांता ॥ तो अभोक्ता ही भोक्ता ॥ तो अकर्ता तिला कर्तव्यता ॥ तो निश्चळ ती चंचळ ॥६३॥
ती बोलती तो मुका ॥ ती गुणमयी ती गुणातीत देखा ॥ ती नादबिंदु मातृका ॥ तो नि:शून्य निरामय ॥६४॥
तो कांहीं न करी ती सर्व करी ॥ तो निद्रित ही जागृत संसारीं ॥ तो निर्व्यापार ती चराचर करी ॥ सृष्टीचा खटला चालवी ॥६५॥
दुसरें त्यास कांहीं नसे ॥ तीस सर्व जग भासे ॥ त्यास कामक्रिया वर्ण नसे ॥ ती धर्माधर्म वाढवी ॥६६॥
सूर्यास कोठें रात्र नसे ॥ रात्रीमाजी सूर्य नसे ॥ ब्रह्म पाहतां माया नसे ॥ मायेतें ब्रह्म दिसेना ॥६७॥
त्या प्रकृती पुरुषांची खुणा ॥ जाणे तो पुरुष शाहणा ॥ तोचि ज्ञानियांचा देखणा ॥ द्वारकेचा राणा बोलिला ॥६८॥
यापरी संपला प्रसंग तेरावा ॥ पुढती परिसा चौदावा ॥ मग हरि म्हणे पांडवा ॥ गुणनिधी बरवा तूं एक ॥६९॥
आतां परिसें कुंतिसुता ॥ जो जाणे प्रकृतिपुरुषावस्था ॥ तोचि ज्ञानियांचा सविता ॥ इतर खदयोत देखणें ॥७०॥
स्वर्ग नरक चारीयुगें जाणा ॥ जन्ममरणा चौर्‍यांशीं पतना ॥ पापपुण्यां गणना ॥ अज्ञानजनित जाणावी ॥७१॥
उदयो पावल्या गभस्ती ॥ चंद्र नक्षत्रें लोपतीं ॥ तेवीं अद्वैतज्ञानदीप्ती ॥ ग्रासी पापपुण्यांसी ॥७२॥
स्वर्गनरक जोंवरी ॥ जैसा स्वप्नीं राजा दरिद्री ॥ तैसा मी एक चराचरीं ॥ विश्वामाजी कोंदलों ॥७३॥
शाखापल्लव एक वृक्ष ॥ तैसा मी स्वयंभ देख ॥ शर्करेचा खडा एक ॥ काय टरफल काढावें ॥७४॥
माझे मित्र अवघे जन ॥ जनातीत मी निरंजन ॥ म्यांच आपणास बंधन ॥ कैसें केलें तें ऐका ॥७५॥
शुकनळीकेच्या न्यायें ॥ मीच गुंतलों आहें ॥ तोही कैशा अन्वयें ॥ तूतें सांगों सुजाणा ॥७६॥
म्यांचि धरिली कल्पना ॥ माया महत्तत्व जाणा ॥ ती प्रसवली पंचभूत त्रिगुणां ॥ केली रचना सृष्टीची ॥७७॥
विराट हिरण्य अविकृत माया ॥ स्थूल सूक्ष्म कारण महाकारणराया ॥ यामाजी अविदया संचरोनियां ॥ गोविलें माते जीव म्हणे ॥७८॥
त्यावर त्रिगुणांचे फांसे ॥ बळकट बैसले कैसे ॥ एकासी बांधिले तिघांसरसे ॥ सत्वरजतमानें ॥७९॥
सत्व ओढी पुण्याकडे ॥ रज ओढी पापाकडे ॥ तम स्वतांचि करी गडबडे ॥ भोगवी डोंगर दु:खाचे ॥८०॥
शांत क्षमाशीळ ॥ नम्र आणि प्रेमळ ॥ शास्त्रें संग्रहीं पुष्कळ ॥ करी संग संतांचा ॥८१॥
हे सत्वगुणाची रीती ॥ ईश्वरभजनीं लागे मती ॥ आतां रजाची जाती ॥ तेही परिसे संज्ञा ॥८२॥
लोभ आशा हांव मोठी ॥ मनीं विषयाची राहाटी ॥ रात्रंदिवस खेळे सोंगटीं ॥ पोथीचें पान ऐकेना ॥८३॥
आळस निद्रा फार सुस्ती ॥ ही तामसाची प्रकृती ॥ दांडपट्टा घ्यावी कुस्ती ॥ उन्मत्त मद्यपी व्यसनी ॥८४॥
सत्वगुणी सुखी राहे ॥ रजी विषयीं सोस वाहे ॥ तामस स्वतां मूर्ख आहे ॥ भलतेंच करी अन्याय ॥८५॥
सत्वगुणी ज्ञानी मती फांके ॥ शास्त्र तितुकें ऐके घोके ॥ जे करावें तें विवेकें ॥ जेणें संतोष सर्वांसी ॥८६॥
तळें मळें घरें बांधी ॥ मेळवी कुसंगाची मांदी ॥ टवाळी चेष्टा असत्यवादी ॥ करी निंदा संतांच्या ॥८७॥
तामसी धड प्रपंची ना परमार्थी ॥ स्वार्थी न निराश चित्तीं ॥ करी कलहो अविचारउत्पत्ति ॥ धर्म अधर्म सुचेना ॥८८॥
जो सत्वगुणाचे आचरणीं ॥ मृत्यु पावला प्राणी ॥ तो जन्म पावे मनुष्ययोनी ॥ पवित्र देह भगद्भक्त ॥८९॥
जो रजोगुणाचे आचरणीं ॥ मृत्यु पावला प्राणी ॥ तो जन्म पावे मनुष्ययोनीं ॥ होय कैकाडी कोल्हाटी ॥९०॥
जो तमोगुणीं निमाल्यावर ॥ होय श्वान सूकर वृश्चिक विखार ॥ तो भोगीदु:खाचे डोंगर ॥ ऐसा जन्म तो पावे ॥९१॥
सत्वगुणास अमृतफळें ॥ रजोगुणास वृंदावन निपजलें ॥ तमाचें अंगीं झाड जाहलें ॥ कांचकुहिरी हिंगण ॥९२॥
सत्वाची क्रिया स्वर्गप्राप्ती ॥ रजाचीं मनुष्यें अधम होतीं ॥ तमाचे नरका जाती ॥ एवं त्रिगुणावृत्ती निरुपिल्या ॥९३॥
तिहीं माजी सत्व श्रेष्ठ ॥ जेणें पाविजे वैकुंठ ॥ दोघांस जन्म-मरणांचें तिहीं माजी सत्व श्रेष्ठ ॥ जेणें पाविजे वैकुंठ ॥ दोघांस जन्म-मरणांचें कचाट ॥ भोगितां दु:ख दारुण ॥९४॥
यापरीं जाण त्रिगुणीं ॥ बंधन पावले प्राणी ॥ जो चवथा शुध्दसत्वगुणी ॥ तो ना फसे यामध्यें ॥९५॥
जाणें मी अजरामर ॥ पुरातन अनादि अविचार ॥ विश्व माझाचि अलंकार ॥ ब्रह्मगुण कैंचा ॥९६॥
सूर्य अंधारीं कोंडेल ॥ वायु कूपांत पडेल ॥ पाषाणाचें पोट दुखेल ॥ तै मज घडेल बध्दता ॥९७॥
ऐसा जो जाणे आपणा ॥ तोचि कैवल्याचा राणा ॥ इतुकें वर्ततां जनार्दना ॥ प्रसंग चतुर्दश समाप्त ॥९८॥
न करितां अभ्र रचिलें ॥ उदक नसतां मृगजळ संचलें ॥ सर्प नसतां रज्जूवर भासले ॥ तेवीं माया काल्पनिक ॥९९॥
तीही मेघांची गर्जना ॥ नगारा वाजवितां दिसेना ॥ स्वप्नीं आलिंगी कामिना ॥ सत्य किंवा असत्य ॥१००॥
यापरी उमजें वीरेशा ॥ नसतां मायेचा उमटला ठसा ॥ तिणें घातलासे वळसा ॥ वेड भरविलें सुरनरां ॥१॥
ना कल्पिता उठे स्वप्न ॥ तो ऊर्ध्वमूळ वृक्ष जाण ॥ महत्तत्व आलें अज्ञान ॥ अहंकार कोंभ उदेला ॥२॥
पंचभूतें त्रिगुण ॥ आंत लोक निघाले जाण ॥ चौखाणीं शाखा पसरोन ॥ चौर्‍यांशीं लक्ष पत्रें कीं ॥३॥
सत्वगुणाची फळें गोमटीं ॥ रजोगुणाचीं तुरटीं ॥ तमोगुणाचीं कुहिलीं ॥ गळती कुहिटी कनिष्ठ ॥४॥
सुर असुर निराचर ॥ गणगंधर्व विद्याधर ॥ जळचर वनचर खेचर भूचर ॥ पशुपक्षी उरगादी ॥५॥
चारी वर्ण अठरा पगड याती ॥ अनेक कित्येक फांटे असती ॥ असंख्य सृष्टीची उत्पत्ती ॥ किती गणती सांगावी ॥६॥
सांगीतला विस्तार वीरा ॥ हा मृगजळींचा पसारा ॥ निजेल्या स्वप्नाभास खरा ॥ जागृतीस मिथ्यां कीं ॥७॥
जो बैसे सूर्याचे रथीं ॥ त्याते दीपाची नलगे गुंती ॥ ज्ञान उदेल्या गभस्ती ॥ अविदयाराती मग कैंची ॥८॥
काढोनि घेतां नये जळांतील बिंबी ॥ घेऊं नये छायेसी झोंबी ॥ खरडूं नये काजळ नभीं ॥ समीर मोजितां मूर्खता ॥९॥
अगा आपुली कल्पना ॥ तोचि संसारवृक्ष जाणा ॥ वांझपुत्राचा मेहुणा ॥ रुसला कोण समजावी ॥११०॥
अगा बागुलचि आला नाहीं ॥ त्यासी मारणें तें काई ॥ पोटीं पुत्र जन्मलाचि नाहीं ॥ स्नुषा शोधितां मूर्खता ॥११॥
ब्रह्मीं दुसरें जाहलेंचि नाहीं ॥ त्याचा विचार पुससी काई ॥ ऐसें ज्ञान ज्याचें हृदयीं ॥ त्यासीं कैंचें भवभय ॥१२॥
केली समुद्रावर पेरणी ॥ धान्य निपजेल कोठूनी ॥ वैश्वानरीं कर्पूर ठेऊनी ॥ पुढती व्यवहारा येईल काय ॥१३॥
मार्तंडासि शर्वरी पुसतां ॥ येऊं पाहे मूर्खता ॥ चंद्रासि उष्मा मागतां ॥ मिळेल काय विचारीं ॥१४॥
मी अमूप अपार निरंजन ॥ शुध्द स्वानंद चैतन्यधन ॥ चंद्रसूर्याचे नयन ॥ पाहा दिपती मजकडे ॥१५॥
कोटीवन्हींच्या प्रकाशासी ॥ नये नखाग्रींच्या तेजासी ॥ अलक्ष असे ब्रह्मादिकांसी ॥ तें माझें परमधाम ॥१६॥
आतां माझा अंश जीव ॥ जैसा समुद्रीं बुदबुदांचा उद्भव ॥ देह इंद्रियांचा समुदाव ॥ माझा म्हणोनी नाचती ॥१७॥
दरडीवर ठाकोनि पाहे सलिलीं मी ॥ बुडलों देई आरोळी ॥ ऐसी पावोनि भुली ॥ जीवदशा ती नांव ॥१८॥
यालागीं ज्ञानाचा उल्लेख ॥ पावे तोचि उत्तमलोक ॥ अज्ञानें वधावले देख ॥ जेवीं मीन शोधी उदकातें ॥१९॥
अगा निजलिया जागलिया ॥ बैसलिया चालतिया ॥ निमालिया आणि जीवितया ॥ ज्ञान अज्ञान तो पाड ॥१२०॥
अगा जन्मास जीव आला ॥ तो कोणीं दृष्टीं देखिला ॥ अथवा निमोनियां गेला ॥ त्यासि कवणें लक्षिलें ॥२१॥
डबक उदकें भरला ॥ तेथें चंद्र दिसे बिंबला ॥ उदक आटतां अदृश्य जाहला ॥ इतुकेन नाश कल्पावा ॥२२॥
मी गंधरुपें पृथ्वीतें ॥ म्हणोनि आवर असे तीतें ॥ रसरुपें प्रवेशलों जळातें ॥ यास्तव लागे स्वादिष्ट ॥२३॥
रुप अंशें तेजी देख ॥ म्हणोनि दिसे लखलख ॥ पवनीं प्रवेशलों सम्यक ॥ यालागीं प्राण सर्वांचा ॥२४॥
नभांत मी हृषीकेशी ॥ यालागीं सर्वांत वस्ती त्यासी ॥ चंद्रसूर्यांच्या तेजांसी ॥ माझ तेजें प्रकाशती ॥२५॥
मी सूर्य होऊनि तपें ॥ मी चंद्र होऊनि दिपें ॥ पर्जन्य होऊनि झरपें ॥ करी सुकाळ धान्याचा ॥२६॥
सर्वांघटीं जठराग्नी ॥ होऊनि पचवीं चतुर्विध अन्नीं ॥ हे अवघी माझी करणी ॥ मजविण दुजा असेना ॥२७॥
मी सर्वांचें अंतरीं ॥ तुझ्या मीपणामाझारीं ॥ मीच गा सूत्रधारी ॥ जड तेंही मीच कीं ॥२८॥
यावरी तीनप्रकार ॥ क्षर आणि अक्षर ॥ दोहींपरीस पर ॥ उत्तम पुरुष बोलिजे ॥२९॥
मायामहत्तत्वापासोन ॥ पंचभूतें आणि त्रिगुण ॥ क्षेत्र उर्ध्व मूळ गवसून ॥ क्षर पुरुष जाणावे ॥१३०॥
स्वर्ग नरक पाप पुण्य़ ॥ चार खाणी चौर्‍याशीं जमा धरुन ॥ पिंडब्रह्मांड अविदयाबंधन ॥ हा विस्तार क्षराचा ॥३१॥
ज्यास म्हणावें अक्षर ॥ तो कुटस्थ प्रकार ॥ जैसा निद्रित नर ॥ जिवंत परी बोलेना ॥३२॥
जैसा नपुंसक प्राणी ॥ नसे स्त्रीपुरुषांचें मिळणीं ॥ किंवा सिंधूचें पाणी ॥ नासेना उपयोगा नये ॥३४॥
ना शुध्दपणें निर्गुणीं मिळे ॥ ना प्रपंचीं भेसळे ॥ उगाच कारणदेहांत लोळे ॥ अक्षर त्यास म्हणावें ॥३५॥
उत्तम दोहींहून वेगळा ॥ जैसा बाप नातळे लेंकींला ॥ किंवा वन्हिपाण्यांला ॥ आकाश स्पर्श करीना ॥३६॥
साधु नातळे पुण्यपापां ॥ ध्रुव न करी प्रदक्षिणेच्या खेपा ॥ प्रभंजन धांवत न भरे धापा ॥ तेवें दोहींहून उत्तम ॥३७॥
मृगज काय मार्तंडा बुडवील ॥ तेवीं उत्तम प्रपंचीं गवसेल ॥ दर्पणांत पुरुष अडकेल ॥ हें केवीं घडों शकेगा ॥३८॥
महाप्रळयीं कोण पुसे नदनदी ॥ अस्त उदय महातेजीं शोधी ॥ तेवीं उत्तमाच्या उदयामधीं ॥ क्षर अक्षर दिसेना ॥३९॥
तोचि गा उत्तम पुरुष ॥ पवित्र जगन्निवास ॥ जेथें असेना आभास ॥ नसे लेश द्वैताचा ॥१४०॥
तोचि जाण गा परमात्मा ॥ जो विश्वाचा आत्मा ॥ यावरी बोलावयाची सीमा ॥ उरली नाहीं सांगावया ॥४१॥
यापरी उत्तमपुरुषाची मात ॥ मुखें वदला श्रीअनंत ॥ ऐकोनि पार्थ मनांत ॥ अष्टभावें निवाला ॥४२॥
अपूर्व उपदेशाची हतवटी ॥ देवें निवेदिली किरीटी ॥ अर्थ पाहोनि धूर्जटी ॥ तोही माथा डोलवी ॥४३॥
वेदांसि न सांगावें गोष्टी ॥ तो अर्थ आणिला गीतेच्या पोटीं ॥ मायबाप जगजेठी ॥ पाठी थापटी पार्थाची ॥४४॥
मग अवलोकूनी अर्जुन ॥ कृष्णें दीधलें आलिंगन ॥ म्हणे तुझें समाधान ॥ जाहलें कीं सांग किरीटी ॥४५॥
अर्जुन म्हणे यापरता ॥ उतराई व्हावया कैंची योग्यता ॥ क्षीरसिंधूसि कांजी अर्पितां ॥ कवण्या उचिता येईल ॥४६॥
त्वां दीधलें मोक्षराज्यासी ॥ तनुमन ठेविला प्राशितां रोगियास ॥ केवीं नकोसें होईल ॥४८॥
धेनु नसावी जवळ ॥ वत्सा मनोदय होईल ॥ चंद्रकिरणें द्रवतां कोमल ॥ वीट मानी चकोर ॥४९॥
तुझिया कृपेचा लागला झरा ॥ पुरे कोण म्हणेल दातारा ॥ या उत्तरें शारंगधरा ॥ बहु संतोष वाटला ॥१५०॥
श्रीकृष्णब्रह्मसागरीं ॥ हेलावे कृपेची प्रेमलहरी ॥ त्याचा तुषार श्रोतयांवरी ॥ स्वानंदाचा होतसे ॥५१॥
तोचि प्रसंग गीतेचा ॥ निवेदी शेषबिंदु तीर्थाचा ॥ शहामुनि सेवक संतांचा ॥ सद्भावें तुळसी पत्र वाहिलें ॥५२॥
इति श्रीसिध्दांतबोधग्रंथे अध्यात्मनिरुपणतत्वसारनिर्णये अष्टत्रींशत्तमोध्याय: ॥३८॥ अध्याय ॥३८॥ ओव्या ॥१५२॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥