श्रीसिध्दान्तबोध - अध्याय २६ वा

श्रीगणाधिपतये नम: ॥ श्रीगुरुभ्योनम: ॥
समस्त श्रोतयां लागूनी ॥ प्रार्थना करितों जोडूनि पाणी ॥ नरदेह अलभ्य लाभ मानोनी ॥ नका दवडूं व्यर्थ हा ॥१॥
नरदेह इच्छिती सुरवर ॥ पावावया मोक्षाचें घर ॥ तुम्हांसी लाधला साचार ॥ सार्थकता करावया ॥२॥
नरदेह जायाचें लेणें ॥ उसणें दीधलें मायेनें ॥ तिणें घेतल्या मागत्यानें ॥ पुन्हा लक्ष चौर्‍यांशी ॥३॥
मग घडेल थोर प्रस्ताव ॥ जैसा ययातीस जाहला अपाव ॥ पावोनि  सर्व सुखाचा ठाव ॥ आत्मस्तुतीनें दवडिला ॥४॥
मृगाचिये नाभीसी ॥ वसे सुगंधाची राशी ॥ भोक्तृत्व न घडे त्यासी ॥ असोनि कस्तूरी संनिध ॥५॥
तैसा मूर्खा नरदेह जोडला ॥ अनुभव न करितां व्यर्थ गेला ॥ वायस आयुष्य फार पावला ॥ कोण उपयोगा येईल ॥६॥
उरगमस्तकीं मणी उपजला ॥ परी जनाचे उपयोगा नाहीं आला ॥ तेवीं अज्ञान नरदेहा आला ॥ वायां गेला भक्तिविणें ॥७॥
म्हणोनि करावा सारासार विचार ॥ सत्य भजावा परमेश्वर ॥ चुकवावे जन्मफेर ॥ तरीच पुरुषार्थ नरदेहीं ॥८॥
परमेश्वरीं भक्ति केली नाहीं ॥ ते बुडाले मध्यप्रवाहीं ॥ जन्मोनियां नरदेहीं ॥ फुटकी नाव ज्यापरी ॥९॥
न संसारभोग पुरता घडे ॥ ना मोक्षमार्ग जोडे ॥ आयुष्य सरतां जाहलें मढें ॥ दोहींकडे नागवण ॥१०॥
ऐसें नका करुं भाई ॥ संसार स्वप्नवत् पाहीं ॥ येथें हातीं लागत नसे कांहीं ॥ व्यर्थ प्रवाहीं लोटले ॥११॥
नका लुब्धुं द्रव्य दारा ॥ हा तों मायिक पसारा ॥ दर्पणींचें बिंब धरितां करा ॥ हातीं काय लागेल ॥१२॥
भेटों जातां अंगींची छाया ॥ केवीं संतोष पावे काया ॥ तेवीं जाणा पुत्र जाया ॥ कळों येईल परिणामीं ॥१३॥
नेत्रांतील बाहुली ॥ केवीं मुखीं जाईल चुकविली ॥ अभ्राचिये छाये तळीं ॥ गृहस्थाश्रम चालेल ॥१४॥
अहो रवीचिया किरणीं ॥ उचलों पाहीं दीपा लागूनीं ॥ चंद्रबिंबींचें पाणी ॥ प्राशूं म्हणतील तृषेला ॥१५॥
तैसे संसारिक जन ॥ भलतेंचि इच्छी त्यांचें मन ॥ गाजराचें करोनि तुळादान ॥ बैसों पाहती विमानीं ॥१६॥
घरोघरीं ब्रह्मज्ञान ॥ बोलती चातुर्य शाहाणपण ॥ भक्तिभाव दयाशून्य ॥ जाय कठोरता विषमता ॥१७॥
सुखेच्छा असंभाव्य जोडे ॥ करणी तिळप्राय न घडे ॥ प्राप्तीचा विचार उगा आतुडे ॥ बोलणें कुंडें सर्वही ॥१८॥
बहुशास्त्रांचा करितां अभ्यास ॥ निश्चयो न बैसे एक ठायास ॥ मग आत्मसुखाचा लेश ॥ केवीं लभ्यांश होईल ॥१९॥
फार जरी तीर्थे केलीं ॥ मानसकल्पना नाहीं निमाली ॥ तेव्हां कोणत्या पुण्याची माउली ॥ पदरीं पडिली अनुभवा ॥२०॥
अनेक व्रतें केलीं ॥ उपोषणें काया दंडिली ॥ परी विश्रांतीची साउली ॥ कोणती आली विचारा ॥२१॥
जप तप यज्ञ होम ॥ येणें कोणता निरसिला भ्रम ॥ षंढें त्यजिला गृहस्थाश्रम ॥ शुक संगी तो केवीं होय ॥२२॥
यालागीं हा गोवा ॥ येथें कैसा होईल उगवा ॥ कोणत्या सुकृताचा ठेवा ॥ जेणें पावाल मोक्षातें ॥२३॥
जों जों पडेल साधनांत ॥ तों तों गुंतला बहुत ॥ आयुष्याचें अल्पगणित ॥ क्षण शाश्वत असेना ॥२४॥
यालागीं साधन कचाट ॥ त्यांची बांधोनि बुडवा मोट ॥ धरा भक्तीची श्रेष्ठ वाट ॥ मोक्षपेठ वसावया ॥२५॥
शेरांचें दुग्ध काढोन ॥ तया घुसळितां न निघे माखण ॥ तैसें अनेक साधनें करुन ॥ सारवस्तुं मिळेना ॥२६॥
आतां असो हा दृष्टांत ॥ ज्ञानी जाणती हा संकेत ॥ अज्ञान भाविती विपरीत ॥ नेणोनि अर्थ मुळींचा ॥२७॥
मूळ शोधावया कारण ॥ केला हा सिध्दांतबोध निर्माण ॥ येणें चुकेल अज्ञानभ्रमण ॥ निश्चिय बैसे परब्रह्मीं ॥२८॥
यालागीं हा ग्रंथ श्रवण कीजे समग्र भक्तीकरुन ॥ तया प्राप्त होईल आत्मज्ञान ॥ फिटेल कल्पना मनाची ॥२९॥
मागील अध्यायाचे अंतीं ॥ कथिली अवतारपध्दती ॥ ते परिसोनि द्विजमूर्ती ॥ पृच्छा करी स्वामिया ॥३०॥
भूदेव म्हणे करुणाघना ॥ निरुपिली अवतारचरित्ररचना ॥ चतुर्थ नारसिंह जाणा ॥ कोण पुरुष मज सांगें ॥३१॥
जगदीश म्हणे अगा द्विजा ॥ निरुपितों नृसिंह अवतार वोजा ॥ कवण पुरुष या काजा ॥ अवतार तो आकर्णी ॥३२॥
वैकुंठपाळ विष्णूनें ॥ वराहवपू अवलंबून ॥ वधिला हिरण्याक्ष दैत्य दारुण ॥ वसुधा स्वस्थळा आणिली ॥३३॥
हिरण्यकशिपू त्याचा अनुज ॥ कैटभारीनें वधिला अग्रज ॥ हें परिसोन असुरराज ॥ संतप्त जाहला मानसीं ॥३४॥
सहोदराचें दु:खास्तव ॥ धरिला श्रीमहाविष्णूसी वैरभाव ॥ ग्रामीं कोणीं देवाचें नांव ॥ घेतां दंडी त्या लागीं ॥३५॥
घरोघरीं द्वाही फिरविली ॥ तुळसीवृंदावनें मोडिलीं ॥ महाशिवालयें भंगिली ॥ पुराणश्रवण मग कैचें ॥३६॥
कोणी वदतां हरिहर ॥ तयांचें छेदी वक्र ॥ पूजा कीर्तन नामोच्चार ॥ शून्य जाहला त्यादेशीं ॥३७॥
नारद सांगें विष्णुपाशीं ॥ हिरण्यकशिपु तुम्हां द्वेषी ॥ विष्णु सांगे महाविष्णुपाशीं ॥ दैत्यें कलहो मांडिला ॥३८॥
मोडिली स्वधर्माची राहाटी ॥ वाढविली अधर्माची गोष्टी ॥ ऐसा पेटलासे हटीं ॥ अखंड द्वेषीं आमुतें ॥३९॥
आमुचें नाम उच्चारितां ॥ प्रवर्ते त्याचिया घाता ॥ ऐसिया असुर उन्मत्ता ॥ कोण उपाय करावा ॥४०॥
ऐसें सांगतां कमळापती ॥ वदे क्षीराब्धींची मूर्ती ॥ जयविजय आमुचे होती द्वारपाल बलिष्ठ ॥४१॥
ऋषिशापें मृत्युलोका ॥ पतन पावले उभयतां देखा ॥ पावोनि असुरवपूची पीठिका ॥ उन्मत्त जाहले मदांध ॥४२॥
त्याचा असुर ज्येष्ठ बंधू ॥ स्वकरें केला तुम्ही वधु ॥ त्या रोषें तुम्हांसी द्वंद्वू ॥ वाढविला अविचारें ॥४३॥
विश्वंभरनाम दैवत ॥ सन्निध होता बुध्दिमंत ॥ तयासि प्रेरिलें त्वरित ॥ मृत्युलोका माझारी ॥४४॥
तो विश्वंभर महाचतुर ॥ असुरगृहीं जाहला कुमर ॥ तो अखंड नामोच्चार ॥ कंठीं स्पष्ट अनुवादे ॥४५॥
विश्वंभराचें अभिदान ॥ जनकें प्रल्हाद ठेवून ॥ मोहें मानी मम नंदन ॥ नेणे भाव विष्णूची ॥४६॥
आहार दे धरोनि सद्भावो ॥ पूजी शक्ति ग्रामदेवो ॥ उच्चारी श्रीहरीचें नांवों ॥ नि:शंक निर्भय मानसीं ॥४७॥
वार्ता प्रवेशली सदनी ॥ प्रल्हाद गर्जे नामध्वनि ॥ म्हणें कुमरा तुझी वाणी ॥ कोणें वदविली या रीतीं ॥४८॥
येरु म्हणे अगा जनका ॥ सत्ताधारी विश्वव्यापका ॥ तोचि माझा प्राणसखा ॥ वदवी देखा सद्बुध्दी ॥४९॥
रावण म्हणे अरे नष्टा ॥ भलतेच वदसी क्रियाभ्रष्टा ॥ माझिया वैरिया दुष्टा ॥ कैसा वदसी या वदनीं ॥५०॥
आजि पासोनि हरिवचन ॥ वमी पुत्रा मनापासोन ॥ येरु म्हणे गेलिया प्राण ॥ निष्ठा न सुटे हरीची ॥५१॥
वसुधा बुडों समुद्रोदरीं ॥ आकाश तुटोनि पडो शिरी ॥ हरीनाम बैसलें वैखरी ॥ तें कल्पांतीं निघेना ॥५२॥
धरा त्यजोनि सहस्त्रफणी ॥ कूपीं बैसला विरोळ होऊनी ॥ किंवा विनतानंदन पाणी ॥ काद्रवेयाघरीं वाहेल ॥५३॥
खद्योततेजाचेनि उजियेडें ॥ भास्कर लाजोनि सदनी दडे ॥ पिपीलिका श्वासे मेरु उडे ॥ तैं मज घडे अभक्ता ॥५४॥
पिनाकीचा तृतीय नयन ॥ होईल हिमकरासमान ॥ तैं माझें हृदयीं हरिभजन ॥ शून्य होईल स्वभावें ॥५५॥
जैं अढळपदी ध्रुव चळे ॥ वैश्वानर आणील जळें ॥ मूषकधाके कुंजर पळे ॥ तैं मी चळें हरिभजनीं ॥५६॥
परिसोनि पुत्राचा अचळ नेम ॥ जनकहृदयीं क्रोध परम ॥ मग म्हणे हा कुमर ॥ भस्म हुताशनी करावा ॥५७॥
रचोनि शुष्ककाष्ठांचा गिरी ॥ प्रल्हाद बैसविला तयावरी ॥ वन्हि पेटविला चौंफेरीं ॥ शिखा गगनीं कवळिती ॥५८॥
विश्वंभराचा अवतार जाणोन ॥ अग्नि वंदी प्रल्हादचरण ॥ तो वन्हिरुप होवोन ॥ निर्भय उभा ज्वाळांत ॥५९॥
जाहलीं काष्ठें जळोनि राख ॥ प्रल्हाद गर्जे नि:शंक ॥ आश्चर्य करुनि असुरनायक ॥ धरा म्हणे पुनरपि ॥६०॥
अरे हा चेटकी कुमर ॥ विद्याबळें वांचवी शरीर ॥ ग्रीवेसि शिळा बांधोनि थोर ॥ समुद्रोदरीं बुडवावा ॥६१॥
आज्ञा होतांचि नृपाची ॥ सेवकीं केलें तैसेंची ॥ येरु मनोवेगें गुप्तची ॥ सभेमाजी पातला ॥६२॥
राजा म्हणे सेवकांतें ॥ कैसें बुडविलें उदकीं यातें ॥ सेवक म्हणती हा विद्यावंत ॥ कांहीं केल्या मरेना ॥६३॥
हें परिसोनि नृपवर ॥ क्रोधें चावोनियां अधर ॥ म्हणे बांधा यासी लौकर ॥ लोटा गिरितळवटीं ॥६४॥
पाषाण घालोनियां करा चूर्ण ॥ विष प्राशूनि घ्यारे प्राण ॥ शस्त्राघायें करा छिन्नभिन्न ॥ प्राण घ्यारे तत्काळ ॥६५॥
घालोनि कुंजरपायातळीं ॥ मर्दूनि मेळवावा धुळीं ॥ दंशूनि महाव्याळ कंठनाळीं ॥ करा होळी अंगाची ॥६६॥
प्रल्हाद म्हणे ऐकें ताता मात ॥ तुझ्या कोपाचे आघात ॥ मातें लागती पुष्पवंत ॥ रोमरेषा न भंगे ॥६७॥
पिता म्हणे महासंकट ॥ कोण निवारितो अरिष्ट ॥ येरु म्हणे जगीं प्रगट ॥ हरि म्हणती पुराणीं ॥६८॥
राजा पुसे तुझा हरि ॥ कोठें वसे गा सांग झडकरी ॥ आधीं त्यातें वधीन शस्त्रीं ॥ मग मारीन तुज आत्मजा ॥६९॥
येरु म्हणे सर्वव्यापक ॥ हरि भरला पहा विवेक ॥ जळीं स्थळीं काष्ठीं देख ॥ कोंदलासे जगदात्मा ॥७०॥
येरीकडे महाविष्णूनें ॥ यक्षिणी प्रेरिली साह्यालागून ॥ ते खांबामाजी प्रवेशून ॥ गुप्तरुपें राहिली ॥७१॥
यावरी कोपला असुर भारी ॥ म्हणे कोठें रे तुझा हरी ॥ तेव्हां स्तंभ चिरोनि केसरी ॥ विक्राळरुपें प्रगटला ॥७२॥
यक्षिणीच्या कोपापुढें ॥ जळो शके ब्रह्मांड गाढें ॥ तेथें हिरण्यकशिपु बापुडें ॥ काय वेडें तगेल ॥७३॥
हिरण्यकशिपु धरिला दाढे ॥ द्वारामध्यें घेतला पुढें ॥ उदर विदारुनि वोढी आंतडें ॥ दैत्यमढें निमाले ॥७४॥
प्रल्हाद रक्षिला श्रीहरी ॥ मात विस्तारिली विश्वामाझारी ॥ यक्षिणी अवतार नरहरी ॥ नेणती हें निजवर्म ॥७५॥
तंव ब्राह्मण पुसे जी देवा ॥ याचा अभिप्राय हा बरवा ॥ विवरोनियां आघवा ॥ कृपाळुवा मज सांगा ॥७६॥
अहो विष्णूचे दाहा अवतार ॥ ऐसा पुराणांतरीं गजर ॥ तुम्हीं तों निवडितां भिन्नाकार ॥ अवतारचर्या वेगळी ॥७७॥
मत्स्यावतार वज्रभानाचा ॥ कूर्म निरुपिला महाविष्णूचा ॥ वराह कथिला कमळावरचा ॥ यक्षिणीचा नारसिंह ॥७८॥
सकलपुराणीं एकमत ॥ तुम्हीं कथिला भिन्नार्थ ॥ विष्णु प्रगटला स्तंभांत ॥ जगप्रसिध्द सांगती ॥७९॥
ऐसी ब्राह्मणाची आशंका ॥ फेडावया सर्वोत्तमा देखा ॥ बोलता जाहला भक्तसखा ॥ द्विज भाविका सभाग्य ॥८०॥
जगदीश म्हणे ब्राह्मणालागुनी ॥ दहा अवतार विष्णुचे पुराणीं ॥ ऐसी प्रगटली वाणी ॥ त्याचें मूळसूत्र ऐकपां ॥८१॥
सकल सृष्टीचा बोभाट ॥ महाविष्णूपें जाय प्रकट ॥ यालागीं मूळपीठ ॥ विश्वरक्षक क्षीराब्धी ॥८२॥
महाविष्णूचे आज्ञाधार ॥ ब्रह्मादिक हरि हर ॥ इंद्र चंद्र भास्कर ॥ गंधर्व सांब यक्षिणी ॥८३॥
ज्यासी महाविष्णु आज्ञा करी ॥ तोचि देव अवतार धरी ॥ म्हणोनि पुराण उच्चारी ॥ विष्णूची घेतो अवतार ॥८४॥
युध्द करिती महावीर ॥ घायाळ होती रणशूर ॥ विजयी जाहलिया वर ॥ नाम होतें नृपाचें ॥८५॥
महाविष्णूचे आज्ञेकरुन ॥ अवतार घेती देवता जाण ॥ म्हणोनि वाखाणिती पुराणें ॥ दाहा अवतार विष्णूचे ॥८६॥
पुराणींचें संमत ॥ विष्णूचि परमात्मा सत्य ॥ तोचि दहा अवतार धरित ॥ विश्व रक्षावयाकारणें ॥८७॥
ब्राह्मण म्हणे जगजेठी ॥ दहा अवतार अंबरीषासाठीं ॥ घेतले हेचि गोष्टी ॥ प्रेरणा केली पुराणीं ॥८८॥
सर्वेश्वर म्हणे द्विजासी ॥ दत्तात्रेय दुर्वासऋषी ॥ जन्मले अनसूयेचे कुशीं ॥ त्रेतायुगीं जाणपां ॥८९॥
द्वापाराची उदय वेळ ॥ अंबरीषाचा जन्मकाळ ॥ शंखासुरें वेद हरतेवेळ ॥ नव्हता दुर्वास अंबरीष ॥९०॥
दुर्वास जन्मला त्रेतायुगांत ॥ अंबरीष द्वापारांत ॥ चतुर्थ अवतार कृतयुगांत ॥ याजपूर्वी जाणपां ॥९१॥
कृतयुगांत जाण ॥ अंबरीष असता पुरातन ॥ तरी दाहा अवतार प्रमाण ॥ धरों येते त्यास्तव ॥९२॥
या युगांतील अंबऋषी ॥ मागिले चौकडीतील निश्चयेंसी ॥ हें गुह्यज्ञान नकळे पुराणांसी ॥ विश्वालागीं केवीं कळे ॥९३॥
अंबरीष या चौकडींतील ॥ अवतारसंख्या पुरातन ॥ अंबरीषाचे गर्भवास चुकवणें ॥ विष्णुलागीं घडेना ॥९४॥
मुळीं विष्णु आहेत चार ॥ कोणत्या विष्णूचे दहा अवतार ॥ हें नकळतां उच्चार ॥ पुराणीं ऋषि बोलती ॥९५॥
एक बोलिजे सहज विष्णु ॥ दुजा म्हणिजे महाविष्णु ॥ तिजा जाणिजे महद्विष्णु ॥ चतुर्थ विष्णु परम जो ॥९६॥
सहजविष्णु वैकुंठींचा ॥ महाविष्णू क्षीराब्धिचा ॥ महद्विष्णू भैरवींचा ॥ परम विष्णु तो विराट ॥९७॥
या चौं विष्णु वेगळा ॥ जाणिजे परब्रह्म पुतळा ॥ वर्म सांगितलें द्विजा तुजला ॥ इतरांसी अलक्ष्य ॥९८॥
यापरी चार अवतार ॥ कृतयुगीं जाहले साचार ॥ मग जावोनि सनत्कुमार ॥ प्रश्न करिती ब्रह्ययासी ॥९९॥
मत्स्य अवतार जाहला ॥ वज्रनाभ देवें घेतला ॥ परी परमार्थ नाहीं कथिला ॥ कार्य साधिलें तितुकेंची ॥१००॥
कूर्मावतार महाविष्णु धरुन ॥ मंदरगिरि पृष्ठिवरी उचलून ॥ सुरीं असुरीं समुद्र मंथून ॥ सुवा देवालागीं दीधली ॥१॥
परंतु परमार्थचरित्र ॥ कथिलें नाहीं अणुमात्र ॥ मग मोक्षाचें निजसूत्र ॥ केवीं प्राप्त साधकां ॥२॥
वराह अवतार विष्णूचा ॥ वध केला हिरण्याचा ॥ परि उपदेश सद्भक्तीचा ॥ नाहीं वदलां जीवांसी ॥३॥
नारसिंह  अवतार घेऊनि यक्षिणी ॥ प्रगटली विशाळ स्तंभ चिरोनी ॥ हिरण्यकशिपू विदारुनी ॥ प्रल्हादा साह्य ती जाहली ॥४॥
चार अवतार चौंचे जाहले ॥ कार्य साधून स्वस्थळा गेले ॥ परी साधक तैसेचि राहिले ॥ मोक्ष आशा धरुनियां ॥५॥
कृतयुगही संपलें ॥ विश्व अधोगती चालिलें ॥ त्यासी पाहिजे परमार्थ कथिलें ॥ श्रेष्ठ तुम्ही विवेकीं ॥६॥
निरुपा जी निजवर्म ॥ जीवाचा तुटे भ्रम ॥ प्राप्त होय मोक्षधाम ॥ ऐसें सुगम निवेदा ॥७॥
कैसी माया कैसा ईश्वर ॥ कैसा जीवाशिवांचा विस्तार ॥ उत्पत्ति प्रळय संहार ॥ कोण कर्ता मूळसूत्र ॥८॥
कोठें जीवाचा मूळ उगम ॥ तें मज करुनि सुगम ॥ तुम्हांपाशीं आगम निगम ॥ वेदशास्त्रें पुराणें ॥९॥
जेणें उगवे संसार उगवा ॥ ऐसा विवेक कथिजे बरवा ॥ पंचविषय सुटिजे जीवा ॥ पुन्हां भावना नातळे ॥११०॥
यापरी करा निजबोध ॥ तुटेल जीवाचा अविद्याबंध ॥ पावेल सौख्य स्वानंद ॥ चुकेल द्वंद्व यातनाची ॥११॥
तूं सृष्टी स्वयें कर्ता ॥ यालागीं प्रार्थितो ताता ॥ आमुची निवारीं भवव्यथा ॥ तूंचि दाता सकळांचा ॥१२॥
ऐशी पृच्छा सनत्कुमारांची ॥ परिसोनी विस्मय करीं विरींची ॥ म्हणे अगाध बुध्दि यांची ॥ प्रश्न करिती अतर्क्य ॥१३॥
या प्रश्ना प्रत्युत्तर ॥ शोधिता नसे हृदयाभीतर ॥ मग विचारोनि सावित्रीवर ॥ परमेश्वर लक्षिला ॥१४॥
मी पाहोनि समर्थ ॥ पुशिला प्रश्न अत्यद्भुत ॥ यांचे पुरवूं मनोरथ ॥ ऐसा अर्थ मज कैंचा ॥१५॥
यांसी नाहीं म्हणतां ज्ञान ॥ येवों पाहे अज्ञान ॥ होय म्हणतां बोधसंपन्न ॥ करावया मज कैंचा ॥१६॥
अनुभव आणूनि ज्ञानी ॥ स्मरे परमेश्वरालागूनी ॥ तुजवांचोनि गवसणी ॥ कोण निरसील दूसरा ॥१७॥
मी तों कर्मी ब्रह्मा ॥ नेणे परमभक्तीचा महिमा ॥ यालागीं जी पुरुषोत्त्तमा ॥ देई दर्शन यासमयीं ॥१८॥
घरीं सगुणरुप गोमटें ॥ अर्थदानीं या होय प्रगट ॥ वारीं सनत्कुमारांची अट ॥ आपुली गोष्ट सांगोनी ॥१९॥
तूं स्वयें अव्यक्त ॥ मजकरितां होई व्यक्त ॥ सनत्कुमार करीं मुक्त ॥ आपुली भक्ति दावूनी ॥१२०॥
तूं म्हणसी निर्विकार ॥ किमर्थ धरुं सगुण अवतार ॥ तरी हा घोरसंसार ॥ कोण निस्तरी जीवांचा ॥२१॥
म्हणसी मातें नाहीं श्रवण ॥ कोण पुसे तुझें स्तवन ॥ मुंगीचे वाजती चरण ॥ श्रुत होती तुज स्वामी ॥२२॥
तुझी महामाया चैतन्य ॥ तोडूं न शके जीवाचें बंधन ॥ इतर देवांचा पाड कोण ॥ करावया जीव मुक्त ॥२३॥
यालागीं परपुरुषा ॥ घालीं कृपेचा अपुल्या ठसा ॥ तोडीं अविद्येचा फांसा ॥ जीव हंसा उध्दरीं ॥२४॥
ऐसी विरिंचीची करुणा ॥ परिसोनि कैवल्यराणा ॥ होऊनि हंसपक्षी जाणा ॥ अवतार धरी त्या समयीं ॥२५॥
ऐसी सर्वोत्तमाची वाणी ॥ परिसोनि द्विज करी विनवणी ॥ माझिया हृदयभवनीं ॥ संशयउर्मी उसळली ॥२६॥
ज्यास नांव नाहीं रुप ॥ जे निर्विकार स्वरुप ॥ तो कैसा जाहला हंसरुप ॥ भ्रांति मातें उदेली ॥२७॥
जगदीश म्हणे ब्राह्मणा ॥ सृष्टि उदय प्रलय जाणा ॥ परमेश्वर आज्ञेविणा ॥ मध्यें कैसी होईल ॥२८॥
परमेश्वर अवतार न घेतां ॥ मग जीवांचा उध्दार केउता ॥ निर्विकार पदाची वार्ता ॥ कोण करिता सृष्टींत ॥२९॥
ब्राह्मण म्हणे स्वामी ॥ या बोला गवसला तुम्ही ॥ सृष्टीची घडामोड ब्रह्मीं ॥ इच्छामात्रें असे कीं ॥१३०॥
ब्रह्म इच्छाकल्पनातीत ॥ ऐसा निरुपिला पूर्वी सिध्दांत ॥ आतां म्हणतां ईश्वर हेत ॥ उत्पत्ति आणि संहार ॥३१॥
तेव्हां परमेश्वर कर्ता ॥ ऐसें आलें मम चित्ता ॥ या परिहारा समर्था ॥ तुजविणा वक्ता दिसेना ॥३२॥
गोसावी म्हणे ब्राह्मणा ॥ बरवी काढिली कल्पना ॥ याचा विवेक निपुणा ॥ परिसें सूज्ञा सुतर्की ॥३३॥
परमेश्वर न कर्ता सृष्टि करी ॥ त्याची निरखें नवलपरी ॥ तुझिया आशंकेची भरारी ॥ ते परिहारुं दृष्टांतें ॥३४॥
चुंबकाचे संन्निधानीं ॥ लोह चळे पाहतां नयनीं ॥ तें काय हालवी लावोनि पाणी ॥ कीं मुखानें आज्ञापी ॥३५॥
तैसा परमेश्वर कर्ता ना अकर्ता ॥ माया सन्निधानें चळे सर्वथा ॥ चुंबकवत जाणे भगवंता ॥ माया लोह्त्वें ओळखावी ॥३६॥
अगा गवंडियाचा वोळंबा ॥ त्या आधारें करी घर उभा ॥ गगनीं प्रगटत चंद्रबिंबा ॥ भरती दाटे समुद्रीं ॥३७॥
उदय होतां गभस्ती ॥ कुमुदिनी विकासती ॥ विश्वाची निरसे सुषुप्ती ॥ जीव करिती व्यवहार ॥३८॥
कूर्मे आठवण करिती हृदयीं ॥ पिलीं तृप्त होती स्वगृहीं ॥ मीन परतोनि दिठी पाहीं ॥ मत्स्य पोसती आपैसें ॥३९॥
यापरी जाण द्विजोत्तमा ॥ कांहीं न करोनी करी परमात्मा ॥ उभारी अनंत ब्रह्मांडधामा ॥ सत्तामात्रें जाण पां ॥१४०॥
स्वरुपें खुणाविता जाणा ॥ माया करी ब्रह्मांडरचना ॥ म्हणोनि परमात्म्याविना ॥ सृष्टि न करवे मायेसी ॥४१॥
ब्राह्मण म्हणे जी स्वामिया ॥ काय खोळंबा होता देवराया ॥ सृष्टि रचावी
हे माया ॥ देवें केली संज्ञा ॥४२॥
परिसोनि ब्राह्मणाचा भाव ॥ बोलता जाहला देवाधिदेव ॥ म्हणे मायातमा जीव ॥ पडले होते असंख्य ॥४३॥
तमांतून जीव काढावया ॥ करुणा आली देवराया ॥ सृष्टि रचावी माया ॥ करिता जाहला संज्ञा ॥४४॥
करुणा यावया कारणें ॥ ऐसें पुसिलें ब्राह्मणें ॥ त्या परिहाराचीं वचनें ॥ देता जाहला जगदीश ॥४५॥
या परमेश्वरा सन्निधाना ॥ चतुर्थशक्ति वोळगणा ॥ दया माया कृपा करुणा ॥ नांवें त्यांचीं ओळखावीं ॥४६॥
गोठणीं धेनु असतां देखा ॥ पृष्ठीं बैसल्या गोमक्षिका ॥ तेचि स्थानीं उटाळिका ॥ होत असे त्वचेचि ॥४७॥
धेनु सर्वांगीं निश्चळ ॥ कोठें अणुमात्र नाहीं चळ ॥ यापरी पाहतां प्रांजळ ॥ मक्षिका स्थानीं स्फुरली ॥४८॥
तैसा जाण परमात्मा ॥ जयाची निश्चळ प्रतिमा ॥ करुणाशक्तीचा पुरुषोत्तमा ॥ उल्लेख जाहला स्वरुपीं ॥४९॥
धेनुन्यायें परमात्मा बोलिजे ॥ गोमक्षिका ते माया जाणिजे ॥ स्फुरली ते ओळखिजे ॥ उल्लेखाची संज्ञा ॥१५०॥
यापरी स्वरुपाचा उद्गार ॥ माया करी सृष्टीचा आधार ॥ मायेचा असे कीं ॥५१॥
स्वरुप अकर्ता म्हणावें ॥ तरी त्यावेगळी सृष्टि न उद्भवे ॥ जरी कर्ता ऐसें म्हणावें ॥ तरी माया सर्व विस्तारी ॥५२॥
कर्ता म्हणसी तरी हा करीना ॥ अकर्ता म्हणों तरी त्याविणें होईना ॥ लोहचुंबकवत् जाणा ॥ अनुभव मात्र जाणिजे ॥५३॥
इतर शास्त्रांचें बोलणें ॥ स्वरुपीं मी ब्रह्म जाहलें स्फुरण ॥ मग सृष्टि निर्माण ॥ जाहली ऐसा सिध्दांत ॥५४॥
मी ब्रह्म स्फुरण जाहलें ॥ तैं चैतन्य मायेनें केलें ॥ तेथें जीवास लग्न लागलें ॥ सोहं भाव कल्पोनी ॥५५॥
सकळ जीवांस माया मोहून ॥ लाविलें सोहमस्मि ध्यान ॥ विसरोनि परब्रह्म निर्वाण ॥ मायेसी म्हणती मी ब्रह्म ॥५६॥
अगा सोहं हा उच्चार ॥ सर्वां घटीं निरंतर ॥ मग मोक्षाचें मंदिर ॥ कां न लक्षिती जीव हे ॥५७॥
हाचि परमार्थ रुढ पाहीं ॥ गुरु उपदेशिती ठायींठायीं ॥ तूंचि ब्रह्म शिष्यदेहीं ॥ सोहंशब्दें जाणिजे ॥५८॥
आधीं उपदेशती तूंचि ब्रह्म ॥ मग सांगती साधनकर्म ॥ हा उफराटा योगधर्म ॥ अनुभवें जाणिजे ॥५९॥
अगा येवढा जो परमात्मा ॥ तयाची काय अज्ञान प्रतिमा ॥ आपणासि विसरोनियां भ्रमा ॥ गुंतोनि पडे चौर्‍याशीं ॥१६०॥
हें तो तर्कवादियांचें मत ॥ जीवासीच ब्रह्म कल्पित ॥ जीव परमात्मा भिन्नत्व ॥ अनादिसिध्द असती ॥६१॥
मायातमीं अंधकारीं ॥ जीव असंख्य असती अंतरीं ॥ पाहोनि करुणा माये लहरी ॥ उल्लेख जाहला स्वरुपीं ॥६२॥
स्वरुपीं उल्लेख जाणून ॥ मायेचे ठायीं जाहलें स्फुरण ॥ मग सृष्टिविस्तार गहन ॥ करिती जाहली स्वइच्छा ॥६३॥
यालागीं आणि कल्पना ॥ मायेच्या ठायीं ब्राह्मणा ॥ स्वरुपीं लाविती वासना ॥ ते चावळती स्वप्नवत ॥६४॥
प्रस्तुत असो हे बोली ॥ त्वा मातें पृच्छा केली ॥ सृष्टि कां विस्तारली ॥ जगदीश्वरें हें सांगा ॥६५॥
त्या परिहाराकारणें ॥ इतुकें जाहलें बोलणें ॥ हें परिसोन द्विजानें ॥ पृच्छा केली पुढती ॥६६॥
परम पुरुषा तुझ्या गोष्टी ॥ जों जों पडती कर्णपुटीं ॥ तों तों हृदयसंपुटीं ॥ सांठवूं ऐसें वाटतें ॥६७॥
काय निमित्त उत्पत्ति सृष्टीची ॥ ते त्वां सांगितली साची ॥ मायातमीं गुंती जीवाची ॥ यास्तव सृष्टी उद्भवली ॥६८॥
विस्तार तो हा जीवासाठीं ॥ जाहली ब्रह्मांडांची दाटी ॥ परी संहार कवणासाठीं ॥ होतो काय निमित्त ॥६९॥
हें मज सांगावें कृपा करुनी ॥ परिसोनि बोले मोक्षदानी ॥ म्हणे ऐका विप्रा श्रवणीं ॥ संहार काय तुज सांगो ॥१७०॥
अविद्या लागली जीवासी ॥ म्हणोनि भोगी चौर्‍यासी ॥ जे पावले मोक्षपदासी ॥ त्यांची चुकली भवफेरी ॥७१॥
किती एक योगें जीवाला ॥ भोगितां गर्भवास दुखावला ॥ कृपा आली कृपाशक्तीला ॥ परमेश्वरीं वोळंगली ॥७२॥
स्वरुपीं उल्लेखसंज्ञा होतां ॥ माया जाणे त्या अर्था ॥ प्रळयसृष्टीची वार्ता ॥ करिती जाहली साक्षेपें ॥७३॥
जे परमेश्वरें मुक्त केले ॥ ते जन्ममरणा चुकले ॥ जे उरते ते सांठवले ॥ मायातमीं जाणपां ॥७४॥
करुणाशक्तीनें सृष्टि रचिती ॥ कृपाशक्तीनें संहार करिती ॥ दया माया शक्तीनें अवधारिती ॥ जीव उध्दरती भक्तीनें ॥७५॥
दया माया कृपा करुणा ॥ सुंदर औदार्य स्वानंद जाणा ॥ सौभाग्य व्यापक परिपूर्णा ॥ ओळखें खुणा देवाच्या ॥७६॥
परमेश्वर तो निर्विकार ॥ सगुण धरी अवतार ॥ अव्यक्तासी अवयव अंकुर ॥ कैसे जाहले तुज सांगों ॥७७॥
निराकार आकारा आला नाहीं ॥ अवतार तरी घेतला पाहीं ॥ अनुभव ज्ञानेंचि घेई ॥ येर्‍हवी न कळे विचारितां ॥७८॥
ब्रह्मयाची करुणा परिसोन ॥ दया माया स्वरुपीं ओळंगोन ॥ परमेश्वर हंस होऊन ॥ मूर्ति धरिता तो जाहला ॥७९॥
हंसदेह माया होऊन आंत बिंबलें स्वरुप निर्गुण ॥ घटीं व्योमन्यायें जाण ॥ अवतार धरिला जगदीशें ॥१८०॥
जैसा दीप भिंगाआंत ॥ प्रकाश सबाह्य फांकत ॥ दिवा भिंगासि अलिप्त ॥ तेवीं स्वरुप हंसदेहीं ॥८१॥
भिंगवत माया जाण ॥ दीपन्यायें स्वरुप खूण ॥ हंस माया वपू आपण ॥ आंतील स्वरुप जगदीश ॥८२॥
म्हणसी अवतार जाहला गेला ॥ या परिहारणें संशयाला ॥ मुख्य परमार्थाला ॥ समजावे तेंचि हें कीं ॥८३॥
या गांवींच्या दीपाला ॥ शेजिया गांवीं नेला ॥ तो काय चरणें चालिला ॥ दिव्याची ज्योति दिपामाजी ॥८४॥
माया शुध्द चैतन्य ॥ परमेश्वराचा देह जाण ॥ हे अवतार घेती खुण ॥ तूंतें निरुपिली यथार्थ ॥८५॥
तूं म्हणसी सर्व घटीं पाहीं ॥ जगदीश बिंबवत् देहीं ॥ परी परमात्माचि सोई ॥ न लाहसी अणुमात्र ॥८६॥
अगा पिंड आणि ब्रह्मांड ॥ अष्टधा प्रकृतीचें बंड ॥ रचिलें नाशवंत पाषंड ॥ विकाराचें जाण पां ॥८७॥
पाहतां देहाची अवस्था ॥ क्लेशदायक सर्वथा ॥ परमेश्वर त्या आतौता ॥ केवीं सहवास करील ॥८८॥
देह अस्थींची पिंजरी केली ॥ शिरा नाडी ते गाढिली ॥ त्वचा रोमें वरी मढिली ॥ ओल्या मांसे थबथबीत ॥८९॥
आंतडयानें वेष्टिला कोथळा ॥ विष्टा मूत्रें सांठविला ॥ हृदयीं वसे दमा खोकला ॥ कफ पित्त लाळ थुंका ॥१९०॥
ऐसिया कुश्चळ देहांत ॥ केवीं परमात्मा बिंबेल आंत ॥ यालागीं हा सिध्दांत ॥ मतवादियांचा ॥९१॥
देही म्हणती देव ॥ हा तों मिथ्याचि अनुभव ॥ जैसा षंढाचा गौरव ॥ श्रृंगारुनि मिरविजे ॥९२॥
हिंगांत कस्तूरीची खाण ॥ वेळुपोटीं चंदन ॥ शुनी प्रसवे सिंहालागून ॥ षंडस्तनीं पय निपजे ॥९३॥
निंबाच्या वृक्षाला ॥ चूतफळें येती त्याला ॥ अथवा लसणाचे कांडीला ॥ जवादी परिमळ द्रवेल ॥९४॥
पिंपळाचे गुदांत ॥ निघेल काय रेशीमतंत ॥ कीं चंबूच्या हृदयांत ॥ सोज्वळता मिळेल ॥९५॥
एरंडाचिया काष्ठास ॥ पिळितां निघेल इक्षुरस ॥ किंवा बाभुळी तरुस ॥ जाईचीं पुष्पें प्रकाशती ॥९६॥
राव अनामिकाचें घरीं ॥ निद्रा करील चर्मावरी ॥ कामधेनूचें वत्स क्षुधे जरी ॥ अजागळस्तन चाखील ॥९७॥
मातंगगंडींचीं मुक्ताफळें ॥दर्दुरमस्तकीं येतील ॥ तेवीं मनुष्यदेहीं वसेल ॥ अविनाश परब्रह्म ॥९८॥
म्हणती हृदयीं देव ॥ हाचि महानवलाव ॥ जेथें अज्ञात लाघव ॥ तेथें परमात्मा कल्पिती ॥९९॥
एक म्हणती ब्रह्मांडीं वसे ॥ तरी कां पूजिती पाषाण पिसे ॥ एक म्हणती नेत्रीं भासे ॥ मसुरेप्रमाण जाणती ॥२००॥
अनंत ब्रह्मांडें ज्याचें उदरीं ॥ तो काय मसुरे इतुका नेत्रीं ॥ एक लक्षिती ब्रह्मरंध्रीं ॥ तेही अज्ञान जाणावें ॥१॥
अगा देहीं परमेश्वरवास ॥ हा अज्ञानाचा भास ॥ अंतरसाक्षी जगदीश ॥ हा शब्द यथार्थ ॥२॥
प्रत्यक्ष पहा प्रमाण ॥ दर्पणीं प्रतिबिंब उठे जाण ॥ इतर पदार्थ लक्षितां लोचन ॥ तेथें बिंब उमटेना ॥३॥
तेवीं मायास्वरुप दर्पण ॥ त्यांत बिंब परमेश्वर आपण ॥ देह प्रपंच जाणोन ॥ जगदीश बिंब उमटेना ॥४॥
कमळपुष्पामाझारी ॥ भ्रमर अखंड वास करी ॥ तो बोरीच्या कांटयावरी ॥ क्षणमात्र न बैसे ॥५॥
पयापोटीं प्रगटे माखण ॥ तें काय निघे अर्कांतून ॥ सैंधवा जाळितां कापूर भावोन ॥ ज्योति कैंची प्रगटेल ॥६॥
आतां असो हा दृष्टांत ॥ मायास्वरुपीं प्रगटे भगवंत ॥ प्रापंचिक देहांत ॥ न अवतरे जगदीश ॥७॥
म्हणोनि माया होय पुर ॥ परमेश्वर अंश आंत संचार ॥ यालागीं हंस अवतार ॥ धरिता जाहला परमात्मा ॥८॥
ब्रह्मा आणि सनत्कुमार ॥ उभयतांमध्यें हंस अवतार ॥ उभा राहिला परमेश्वर ॥ पाहती स्वरुप भक्त तें ॥९॥
कोटि चंद्रबिंबांचा गाभा ॥ तैसी अंगकांतिप्रभा ॥ भक्त तारावया उभा ॥ पक्षिरुपें दयाळ ॥२१०॥
चरण चंचु आरक्त नयन ॥ फांकती अनंत रविकिरण ॥ शुभ्रपक्षींचें तेजेंकरुन ॥ उजळती दिशा नसतां रवी ॥११॥
पाहोनि हंस अवतार ॥ तटस्थ जाहले सनत्कुमार ॥ म्हणती ऐसा पक्षी सुंदर ॥ नाहीं कोठें लक्षिला ॥१२॥
निरखितां स्वरुप उजरी ॥ नेत्रासी लागे खेचरी ॥ मौनावली वैखरी ॥ देहभाना हरपली ॥१३॥
पाहोनि सनत्कुमाराची दशा ॥ हर्ष वाटे परमपुरुषा ॥ मग घालोनि कृपेचा ठसा ॥ सावध करी भवतारुं ॥१४॥
आवरुनि मनाच्या वृत्ती ॥ सनत्कुमार बोलती ॥ तूं कवण गा हंसमूर्ती ॥ तुझी स्थिती कळेना ॥१५॥
वनचर जळचर खेचर ॥ सुरनर किन्नर विद्याधर ॥ किंवा मुख्य परमेश्वर ॥ हंसरुपें आलासी ॥१६॥
तुज पाहोनि लोचनीं ॥ आम्हां लागली उन्मनी ॥ कांहीं बोला आपुल्या वचनीं ॥ ओंकारध्वनि निघों दे ॥१७॥
हंस म्हणे मी कोण ॥ हेंचि न कळे तुम्हांलागून ॥ तेव्हां इतुकें केलें साधन ॥ त्यांत काय साधलें ॥१८॥
ऐकोन हंसमुखीचे मंत्र ॥ तटस्थ जाहलें जैसें चित्र ॥ मौनावलें वक्र ॥ होय न होय न करवे ॥१९॥
पाहोनि सनत्कुमार उत्कंठित ॥ हंसमूर्ति बोले तयांप्रत ॥ म्हणे भक्त हो तुमचा अर्थ ॥ काय तो पुसें विधातया ॥२२०॥
तो अर्थ पुसाल मातें मुखें ॥ तो परिहरीन विवेकें ॥ जेणें तुमची वेरझार चुके ॥ चौर्‍याशींची यातना ॥२१॥
इतुकी ऐकोनियां गोष्ट ॥ उघडलें त्यांचें अंतरपट ॥ मग बोलते जाहले प्रगट ॥ वाक्य श्रेष्ठ हंसासी ॥२२॥
सनत्कुमार विनीत होऊन ॥ प्रार्थीत हंसा कर जोडून ॥ आमुचें अविद्याबंधन ॥ तुटे ऐसें उपदेशा ॥२३॥
देह हा पंचभूतांची कोथळी ॥ आंत जीवदशा गुंतली ॥ पायीं त्रिगुणांची सांखळी ॥ बळकट पडली तुटेना ॥२४॥
नाना योनी माझारी ॥ प्रवेश केला आजिवरी ॥ आतां स्वामी कृपा करी ॥ चुकवा फेरी जन्माची ॥२५॥
एक एक योनीठायीं ॥ दु:ख भोगिलें गणित नाहीं ॥ सुकृतें पावलों नरदेहीं ॥ पुन्हां प्रवाहीं घालूं नको ॥२६॥
केलीं साधनें क्लेश होतां ॥ परी न आटे शोकसरिता ॥ संसार धक्क्याचे फेरे खातां ॥ विश्रांतिवार्ता मिळेना ॥२७॥
मत्स्य कच्छ वराह नारसिंह ॥ चौ पासीं न फिटे संदेह ॥ म्हणोनियां तुझे पाय ॥ घट्ट धरिले मानसीं ॥२८॥
आपुले कृपेची गरिमा ॥ आम्हांवरी करीं पुरुषोत्तमा तुझिया दर्शनाचा महिमा ॥ वारीं भ्रमापासोनी ॥२९॥
आम्ही जीव शिव पंचभूत ॥ कशानें निर्मिलों यथार्थ ॥ कीं ब्रह्मस्वरुपांत ॥ उत्पन्न जाहली जीवदशा ॥२३०॥
आमुचा कोठें मुळींचा उगम ॥ तुम्हीं करुन सांगा सुगम ॥ माया स्वरुपाचा आगम ॥ तेंही वर्म निवेदा ॥३१॥
भक्ति कैसी कैसें ज्ञान ॥ कैसें भवरोग्याचें चिन्ह ॥ कैसें करावें आचरण ॥ कोणतें साधन मोक्षाचें ॥३२॥
कोणता मुख्य परमात्मा ॥ कोणती पूजूं त्याची प्रतिमा ॥ कोणत्या जपों नामा ॥ तें बोलावें जगदीशा ॥३३॥
परिसोनि भक्ताची विनंती ॥ सुखावोनियां हंसमूर्ती ॥ म्हणे ऐकावें स्वस्थचित्तीं ॥ सांगेन तेंचि नेमस्त ॥३४॥
तुम्ही न व्हा पंचभूतें त्रिगुण ॥ देव नव्हेसि देवतागण ॥ नामरुप माया जाण ॥ जीव आत्मा हा यथार्थ ॥३५॥
तुमची गा स्वतंत्र जाती ॥ न मिळे प्रपंचाआतौती ॥ न सामावे सिध्दांतीं ॥
राहोनि निश्चिती वेगळीं ॥३६॥
माया आदि सकळदेव ॥ याचा स्वतंत्र अनुभव ॥ अष्ट प्रपंचाचा ठाव ॥ हा विभाग वेगळाचि ॥३७॥
मुख्य जो परमेश्वर ॥ तो स्वतंत्र निर्विकार ॥ जीव तितुके समग्र ॥ यांची रास वेगळी ॥३८॥
हे चारी पदार्थ अनादि ॥ न मिळती एक एकामधीं ॥ हाची परमार्थ शोधीं ॥ विवेकबुध्दी करोनी ॥३९॥
परमेश्वर तो जीव होईना ॥ नाना देवतांत मिळेना ॥ प्रपंच तो जड जाणा ॥ त्या वेगळा परमात्मा ॥२४०॥
सकळ देव आणि माया ॥ न मिळे स्वरुपीं भक्तराया ॥ नाना जीवांचिया ठाया ॥ ना प्रपंचीं सौरसें ॥४१॥
जीव स्वरुपीं न मिळत ॥ न सामावे देवतांत ॥ प्रपंच जड पदार्थ ॥ समरसें जीवदशा ॥४२॥
प्रपंचरुपीं न मिळे ॥ ना देवतांत भेसळे ॥ ना जीवांचे मिळणीं मिळे ॥ राहे वेगळा जीवत्वें ॥४३॥
नारळ देंठाहूनी तोडिला ॥ त्यांत चार पदार्थ पाहतां ॥ कोणे रीतीनें तत्वतां ॥ निवडोनि तुम्हां दावितों ॥४४॥
वरील टरफल चिरोनि काढिती ॥ त्याचे विशाळ दोर वळिती ॥ तेणें समुद्रीं जहाजें आवरिती ॥ कुंठिती नांगर घालोनी ॥४५॥
नारळाची कर्वंटी घेऊन ॥ त्याची करिती गुरतुडी कांतोन ॥ ते विश्वमुखें मिरवून ॥ जाहली प्रिय जगासी ॥४६॥
खोबर्‍यांत दोन पदार्थ ॥ गाळितां तेल पडे निश्चित ॥ एका नारळाचे चतुर्थ ॥ अर्थ तुमच्या अनुभवा ॥४७॥
रक्त चर्म मांस अस्थी ॥ भिन्न असोन एकत्र दिसती ॥ तैसीच पदार्थांची रीती ॥ एकत्वें भासती भिन्नत्व ॥४८॥
प्रपंच अष्टभैरवांपासोन ॥ त्याचें विश्वरुप तें कारण ॥ स्थूळ विस्तारें तें कार्य जाण ॥ सूक्ष्म बिंब तें अव्यक्त ॥४९॥
जेव्हां प्रलय होईल ॥ तेव्हां स्थूळ प्रपंच नासेल ॥ अव्यक्त मूळ तें संचेल ॥ राहील निश्चल मूळस्थानीं ॥२५०॥
त्या मूळबीज प्रपंचासी ॥ नाशितां नये स्वरुपासी ॥ मग माया देवतांसी ॥ केवीं नाश करील ॥५१॥
तैसी स्थूळ अविद्या माया ॥ ते नाशितां पावे लया ॥ परी शुध्द चैतन्य माया ॥ ते न नासे कल्पांती ॥५२॥
यालागीं जीव आणि प्रपंच ॥ देव परमेश्वर साच ॥ हे चारी पदार्थ पूर्वीच ॥ अनादिसिध्द असती कीं ॥५३॥
ऐसें वदताम हंसमूर्ती ॥ सनत्कुमार करिती विनंती ॥ या वचनी आमुची भ्रांती ॥ निरसोनी गेली स्वामिया ॥५४॥
जरी आम्ही असतों देव ॥ तरी सामर्थ्याचें असे वैभव ॥ हा सत्य भासला अनुभव ॥ आम्हीं देव नसों कीं ॥५५॥
आम्ही प्रापंचिक होतों ॥ तरी देही जडत्वें असतो ॥ माझा संसार न म्हणतों ॥ राहतों मूढत्वें पाषाणासे ॥५६॥
आम्ही जाणते प्रपंचांत ॥ दुर्धर ऐसा भाव मनांत ॥ आम्ही प्रपंच हा सिध्दांत ॥ एक अर्थी घडेना ॥५७॥
आम्ही परमेश्वर म्हणतां ॥ हा तो अनृत शब्द बोलतां ॥ सुपर्णाची योग्यता ॥ पिसुअंगीं केवीं असे ॥५८॥
ढेकुण आपले पृष्ठीवरी ॥ धरील वसुंधरा सारी ॥ भास्कराचा चेंडू करी ॥ घेऊनि खेळे पतंग ॥५९॥
पृथ्वीची करुनि विटी ॥ मेरुचा दांडू धरुनि मुष्टी ॥ मशक खेळुं इच्छी पोटीं ॥ तैसी गोष्टी जीवासी ॥२६०॥
जीव म्हणे मी परमेश्वर ॥ भोगी चौर्‍यासी नरक घोर ॥ या दुर्बुध्दीस दुसरा सर ॥ जोडपें कोणी असेना ॥६१॥
जीव हा परमेश्वर असता ॥ अविद्याबंधनें न वेष्टिता ॥ हा अनुभव आमुचें चित्ता ॥ पुरता निश्चय मानला ॥६२॥
तुमचें वाक्यरविकिरणीं ॥ सरली अज्ञानतमरजनी ॥ प्रकाश जाहला हृदयभुवनीं ॥ चतुर्थ पदार्थ यथार्थ ॥६३॥
आतां पुसणें स्वामींस ॥ कवण आचारावें नेमास ॥ जेणें पावे परमपुरुष ॥ तुटे पाश जीवांचा ॥६४॥
कोणती पूज्य पूजूं मूर्ती ॥ काय ध्यानीं आणूं चितीं ॥ कैसी आचरों पध्दती ॥ जेणें गति या जीवां ॥६५॥
मुख्य नाम कोणतें जपूं ॥ जेणें तुटे अविद्यावपू ॥ तूं भेटलासि मायबापू ॥ वारीं संतापू जीवांचा ॥६६॥
मोक्ष विश्रांतीची वाट ॥ कोणती सांगा स्वामी प्रगट ॥ जेणे चुके कर्मराहट ॥ ऐसी गोष्टी निवेदा ६७॥
हंस म्हणे परिसा वचन ॥ कीजे हंसमूर्तीचें ध्यान ॥ येणें पावाल पद निर्वाण ॥ चुके गमन भवाचें ॥६८॥
जे निर्विकार स्वरुप ॥ तो मी हंस तद्रूप ॥ मातें ध्यातां व्हाल सुखरुप ॥ चुकेल खेप जन्माची ॥६९॥
श्रीपरमहंस गोसांव्या शरण ॥ या नामाचें करा भजन ॥ या तेरा अक्षरांचें उच्चारण ॥ अहर्निश करावें ॥२७०॥
हें तेराअक्षरीं नाम ॥ जो जपेल नित्यनेम ॥ तया मोक्षपदीचे धाम ॥ होय सुगम अक्षयी ॥७१॥
सांडोनि सकळ देवांचा अंश ॥ होईं प्रपंचीं उदास ॥ अनुसरावें मज हंसास ॥ संन्यासदशा घेऊनी ॥७२॥
कैसा संन्याशाचा धर्म ॥ तुम्हां निवेदितों सुगम ॥ जो आचरेल धरोनि नेम ॥ तयासि उत्तम पद जोडेल ॥७३॥
कीजे गृहस्थाश्रमत्याग ॥ संसाराचा मानून उबग ॥ सर्व विषयांचा संग ॥ वांतिप्राय मानिजे ॥७४॥
त्यागूनि शिखासूत्रांसी ॥ शुध्द होईंजे संन्यासी ॥ सोडून देणें मत्सरासी ॥ द्वेष संगें ठेवूं नये ॥७५॥
कोणी अर्पील द्रव्यास ॥ तें मानिजे गोमांस ॥ बहुत मोहो विश्वास ॥ धरितां दूषण रोकडें ॥७६॥
मार्गी करितां गमन ॥ अवचित सांपडे धन ॥ तें लेखिजे विष्ठेसमान ॥ नैराश्यदशा तैं जोडे ॥७७॥
दृष्टि पडतां सुंदर वनिता ॥ मानिजे जननीसम तत्त्वतां ॥ मी विरक्त ऐसी अहंता ॥ अणुमात्र न व्हावी ॥७८॥
कोणीही करील उपचार ॥ त्याचा करावा अव्हेर ॥ दांभिक आणि अहंकार ॥ होतां दूषण घडेल ॥७९॥
घेऊं नये शुष्क अन्नासी ॥ स्वयें करुं नये स्वयंपाकासी ॥ चहूं घरीं मागूनि भिक्षेसी ॥ उदरपोषण करावें ॥२८०॥
आहारापुरती भिक्षा घेणें ॥ विशेष अंगिकारितां दूषण ॥ करिजे अरण्यवाससेवन ॥ ग्रामवस्ती न करावी ॥८१॥
कोणी केलिया अपराध ॥ त्यासी न करावें द्वंद्व ॥ क्षमा धरावी हा बोध ॥ सुबुध्दिविवेक हृदयीं असावी ॥८२॥
एक नेम निजनिष्ठा ॥ भजा हंसमूर्ती श्रेष्ठा ॥ चुकाल संसारींच्या कष्टा ॥ मोक्षवांटा जोडेल ॥८३॥
भक्तीचें हेंचि सदर ॥ कोणाचें दुखवूं नये अंतर ॥ सर्वांभूतीं करुणा फार ॥ हृदयामाजी असावी ॥८४॥
स्थूळ सूक्ष्म जीव जंतु ॥ मनुष्य पक्षीयांतू ॥ कोणाचा करुं नये घातु ॥ हा परमार्थ भक्तीचा ॥८५॥
मज हंस मूर्तीचें भजन ॥ रात्रंदिवस कीजे सुखेंकरुन ॥ इतर चर्चा विष्ठेसमान ॥ जिव्हे स्पर्श न कीजे ॥८६॥
हें भक्तीचें वर्म ॥ तुम्हां सांगीतलें करुनि सुगम ॥ आतां ज्ञान तेंहीं परम ॥ परिसावें सुकर्णी ॥८७॥
जीव प्रपंच देवता ॥ जो परमेश्वर मोक्षदाता ॥ या जाणिजे चौ पदार्थां ॥ ज्ञान तयास म्हणावें ॥८८॥
पापपुण्य स्वर्ग नरक ॥ कर्म क्रिया प्रारब्ध देख ॥ शुभाशुभ सुख दु:ख ॥ ओळखावें तें ज्ञान कीं ॥८९॥
जाणे सारासार विचार ॥ ओळखे स्वहिताचें कोण घर ॥ तोचि वोळगे होऊनि किंकर ॥ साधक त्यासी बोलिजे ॥२९०॥
वैराग्याचें हेंचि चिन्ह ॥ मानावें विषय तितुके वमन ॥ मान प्रतिष्ठा विष्ठेसमान ॥ राहें विरक्त सर्वदा ॥९१॥
भक्ति ज्ञान वैराग्य ॥ हा स्वरुपप्राप्तीचा मार्ग ॥ आचरेल तो सभाग्य ॥ होय योग्य मोक्षासी ॥९२॥
ऐसा सनत्कुमारां उपदेश ॥ करोनि अदृश्य जाहला हंस ॥ हें कृतयुगींचें रहस्य ॥ तूतें निरुपिलें ब्राह्मणा ॥९३॥
यापरी देवें द्विजांसी ॥ कथिलें हंसचरित्रासी ॥ तो अनुभव श्रोतयांसी ॥ केला प्रांजळ उघडोनी ॥९४॥
अध्यायापरीस अध्याय चढ ॥ निरुपण रसिक गाढ ॥ पुरवी श्रोतयांचें कोड ॥ जे निवाडा परिसती ॥९५॥
सव्विसाव्या अध्यायीं निरुपण ॥ केलें सद्गुरुकृपेंकरुन ॥ शहामुनीचें प्राकृत वचन ॥ मान्य करी ईश्वर ॥२९६॥
इति श्रीसिध्दांतबोधग्रंथे अध्यात्मनिरुपणतत्त्वसारनिर्णये षडविंशोध्याय: ॥२६॥ अध्याय ॥२६॥