पूर्वभागः - अध्यायः ९१

सूत उवाच ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि अरिष्टानि निबोधत ॥
येन ज्ञानविशेषेण मृत्युं पश्यंति योगिनः ॥१॥

अरुंधतीं ध्रुवं चैव सोमच्छायां महापथम् ॥
यो न पश्येन्न जीवेत्स नरः संवत्सरात्परम् ॥२॥

अरश्मिवन्तमादित्यं रश्मिवंतं च पावकम् ॥
यः पश्यति न जीवेद्वै मासादेकादशात्परम् ॥३॥

वमेन्मूत्रं पुरीषं च सुवर्णं रजतं तथा ॥
प्रत्यक्षमथवा स्वप्ने दशमासान्न जीवति ॥४॥

रुक्मवर्णं द्रुमं पश्येद्गंधर्वनगराणि च ॥
पश्येत्प्रेतपिशाचांश्च नवमासान् स जीवति ॥५॥

अकस्माच्च भवेत्स्थूलो ह्यकस्माच्च कृशो भवेत् ॥
प्रकृतेश्च निवर्तेत चाष्टौ मासंश्च जीवति ॥६॥

अग्रतः पृष्ठतो वापि खंडं यस्य पदं भवेत् ॥
पांसुके कर्दमे वापि सप्तमासान्स जीवति ॥७॥

काकः कपोतो गृध्रो वा निलीयेद्यस्य मूर्धनि ॥
क्रव्यादो वा खगो यस्य षण्मासान्नतिवर्तते ॥८॥

गच्छेद्वायसपंक्तीभिः पांसुवर्षेण वा पुनः ॥
स्वच्छायां विकृतां पश्येच्चतुः पंच स जीवति ॥९॥

अनभ्रे विद्युतं पश्येद्दक्षिणां दिशमास्थिताम् ॥
उदके धनुरैद्रं वा त्रीणि द्वौ वा स जीवति ॥१०॥

अप्सु वा यदि वादर्शे यो ह्यात्मानं न पश्यति ॥
अशिरस्कं तथा पश्येन्मासादूर्ध्वं न जीवति ॥११॥

शवगंधि भवेद्गात्रं वसागंधमथापि वा ॥
मृत्युर्ह्युपागतस्तस्य अर्धमासान्न जीवति ॥१२॥

यस्य वै स्नातमात्रस्य हृदयं परिशुष्यति ॥
धूमं वा मस्तकात्पश्येद्दशाहान्न स जीवति ॥१३॥

संभिन्नो मारुतो यस्य मर्मस्थानानि कृंतति ॥
अद्भिः स्पृष्टो न हृष्येत तस्य मृत्युरुपस्थितः ॥१४॥

ऋक्षवानरयुक्तेन रथेनाशां च दक्षिणाम् ॥
गायन्नृत्यन्व्रेजत्स्वप्ने विद्यान्मृत्युरुपस्थितः ॥१५॥

कृष्णांबरधरा श्यामा गायंती वाप्यथांगना ॥
यं नयेद्दक्षिणामाशां स्वप्ने सोपि न जीवति ॥१६॥

छिद्रंवा स्वस्य कंठस्य स्वप्ने यो वीक्षते नरः ॥
नग्नं वा श्रमणं दृष्ट्वा विद्यान्मृत्युमुपस्थितम् ॥१७॥

आमस्तकतलाद्यस्तु निमज्जेत्पंकसागरे ॥
दृष्ट्वा तु तादृशं स्वप्नं सद्य एव न जीवति ॥१८॥

भस्मांगारांश्च केशांश्च नदीं शुष्कां भुजंगमान् ॥
पश्येद्यो दशरात्रं तु न स जीवति तादृशः ॥१९॥

कृष्णैश्च विकटैश्चैव पुरुषैरुद्यतायुधैः ॥
पाषाणैस्ताड्यते स्वप्ने यः सद्यो न स जीवाति ॥२०॥

सूर्योदये प्रत्युषसि प्रत्यक्षं यस्य वै शिवाः ॥
क्रोशंत्यभिमुखं प्रेत्य स गतायुर्भवेन्नरः ॥२१॥

यस्य वा स्नातमात्रस्य हृदयं पीड्यते भृशम् ॥
जायते दंतहर्षश्च तं गतायुषमादिशेत् ॥२२॥

भूयोभूयस्त्रसेद्यस्तु रात्रौ वा यदि वा दिवा ॥
दीपगंधं च नाघ्राति विद्यान्मृत्युमुपस्थितम् ॥२३॥

रात्रौ चेंद्रधनुः पश्येद्दिवा नक्षत्रमंडलम् ॥
परनेत्रेषु चात्मानं न पश्येन्न स जीवति ॥२४॥

नेत्रमेकं स्रवेद्यस्य कर्णौ स्थानाच्च भ्रश्यतः ॥
वक्रा च नासा भवति विज्ञेयो गतजीवितः ॥२५॥

यस्य कृष्णा खरा जिह्वा पद्माभासं च वै मुखम् ॥
गंडेवा पिंडिकारक्ते तस्य मृत्युरुपस्थितः ॥२६॥

मुक्तकेशो हसंश्चैव गायन्नृत्यंश्च यो नरः ॥
याम्यामभिमुखं गच्छेत्तदंतं तस्य जीवितम् ॥२७॥

यस्य श्वेतवनाभासा श्वेतसर्षपसंनिभा ॥
श्वेता च मूर्तिर्ह्यसकृत्तस्य मृत्युरुपस्थितः ॥२८॥

उष्ट्रा वा रासभा वाभियुक्ताः स्वप्ने रथे शुभाः ॥
यस्य सोपि न जीवेत्तु दक्षिणाभिमुखो गतः ॥२९॥

द्वे वाथ परमेऽरिष्टे एकीभूतः परं भवेत् ॥
घोषं न श्रृणुयात्कर्णेज्योतिर्नेत्रे न पश्यति ॥३०॥

श्वभ्रे यो निपतेत्स्वप्ने द्वारं चापि पिधीयते ॥
न चोत्तिष्ठति यः श्वभ्रात्तदंतं तस्य जीवतम् ॥३१॥

ऊर्ध्वा च दृष्टिर्न च संप्रतिष्ठा रक्ता पुनः संपरिवर्तमाना ॥
मुखस्य शोषः सुषिरा च नाभिरत्युष्णमूत्रो विषमस्थ एव ॥३२॥

दिवा वा यदि वा रात्रौ प्रत्यक्षं यो निहन्यते ॥
हंतारं न च पश्येच्च स गतायुर्न जीवति ॥३३॥

अग्निप्रवेशं कुरुते स्वप्नांते यस्तु मानवः ॥
स्मृतिं नोपलभेच्चापि तदंतं तस्य जीवितम् ॥३४॥

यस्तु प्रावरणं शुक्लं स्वकं पश्यति मानवः ॥
कृष्णं रक्तमपि स्वप्ने तस्य मृत्युरुपस्थितः ॥३५॥

अरिष्टे सूचिते देहे तस्मिन्काल उपस्थिते ॥
त्यक्त्वा खेदं विषादं च उपेक्षेद्ब्रुद्धिमान्नरः ॥३६॥

प्राचीं वा यदि वोदीचीं दिशं निष्क्रम्यवै शुचिः ॥
समेऽतिस्थावरे देशे विविक्ते जंतुवर्जिते ॥३७॥

उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा स्वश्थश्चाचांत एव च ॥
स्वस्तिकेनोपविष्टस्तु नमस्कृत्वा महेश्वरम् ॥३८॥

समकायशिरोग्रीवो धारयन्नावलोकयेत् ॥
यथा दीपो निवातस्थो नेंगते सोपमा स्मृता ॥३९॥

प्रागुदक्प्रवणे देशे तथा युंजीत शास्त्रवित् ॥
कामं वितर्कं प्रीतिं च सुखदुःखे उभे तथा ॥४०॥

निगृह्य मनसा सर्वं शुक्लं ध्यानमनुस्मरेत् ॥
घ्राणे च रसने नित्यं चक्षुषी स्पर्शने तथा ॥४१॥

श्रोत्रे मनसि बुद्धौ च तत्र वक्षसि धारयेत् ॥
कालकर्माणि विज्ञाय समूहेष्वेव नित्यशः ॥४२॥

द्वादशाध्यात्ममित्येवं योगधारणमुच्यते ॥
शतमर्धशतं वापि धारणां मूर्ध्नि धारयेत् ॥४३॥

खिन्नस्य धारणायोगाद्वायुरूर्ध्वं प्रवर्तते ॥
ततश्चापूरयेद्देहमोंकारेण समन्वितः ॥४४॥

तथोंकारमयो योगी अक्षरे त्वक्षरी भवेत् ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि ओंकारप्राप्तिलक्षणम् ॥४५॥

एष त्रिमात्रो विज्ञेयो व्यंजनं चात्र चेश्वरः ॥
प्रथमा विद्युती मात्रा द्वितीया तामसी स्मृता ॥४६॥

तृतीयां निर्गुणां चैव मात्रामक्षरगामिनीम् ॥
गांधारी चैव विज्ञेया गांधरस्वरसंभवा ॥४७॥

पिपीलिकागतिस्पर्शा प्रयुक्ता मूर्ध्नि लक्ष्यते ॥
यथा प्रयुक्त ओंकारः प्रतिनिर्याति मूर्धनि ॥४८॥

तथौकारमयो योगी त्वक्षरो त्वक्षरी भवेत् ॥
प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्मलक्षणमुच्यते ॥४९॥

अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत् ॥
ओमित्येकाक्षरं ह्येतद्गुहायां निहितं पदम् ॥५०॥

ओमित्येतत्त्रयो लोकास्त्रयो वेदास्त्रयोऽग्नयः ॥
विष्णुक्रमास्त्रयस्त्वेते ऋक्सामानि यजूंषि च ॥५१॥

मात्रा चार्धं च तिस्रस्तु विज्ञेयाः परमार्थतः ॥
तत्प्रयुक्तस्तु यो योगी तस्य सालोक्यमाप्नुयात् ॥५२॥

अकारो ह्यक्षरो ज्ञेय उकारः सहितः स्मृतः ॥
मकारसहितोंकारस्त्रिमात्र इति संज्ञितः ॥५३॥

अकार स्त्वेष भूर्लोक उकारो भुव उच्यते ॥
सव्यंजनो मकारस्तु स्वर्लोक इति गीयते ॥५४॥

ओंकारस्तु त्रयो लोकाः शिरस्तस्य त्रिविष्टपम् ॥
भुवनांगं च तत्सर्वं ब्राह्मं तत्पदमुच्यते ॥५५॥

मात्रापादो रुद्रलोको ह्यमात्रं तु शिवं पदम् ॥
एवं ज्ञानविशेषेण तत्पदं समुपास्यते ॥५६॥

तस्माद्ध्यानरतिर्नित्यममात्रं हि तदक्षरम् ॥
उपास्यं हि प्रयत्नेन शाश्वतं सुखमिच्छता ॥५७॥

ह्रस्वा तु प्रथमा मात्रा ततो दीर्घा त्वनंतरम् ॥
ततः प्लुतवती चैव तृतीया चोपदिश्यते ॥५८॥

एतास्तु मात्रा विज्ञेया यथावदनुपूर्वशः ॥
यावदेव तु शक्यंते धार्यंते तावदेव हि ॥५९॥

इंद्रियाणि मनो बुद्धिं ध्यायन्नात्मनि यः सदा ॥
अर्धं तन्मात्रमपि चेच्छृणु यत्फलमाप्नुयात् ॥६०॥

मासेमासेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः ॥
तेन यत्प्राप्यते पुण्यं मात्रया तदवाप्नुयात्.। ६१॥

न तथा तपसोग्रेण न यज्ञैर्भूरिदक्षिणैः ॥
यत्फलं प्राप्यते सम्यङ्मात्रया तदवाप्नुयात् ॥६२॥

तत्र चैषा तु या मात्रा प्लुता नामोपदिश्यते ॥
एषा एव भवेत्कार्या गृहस्थानां तु योगिनाम् ॥६३॥

एषा चैव विशेषेण ऐश्वर्ये ह्यष्टलक्षणे ॥
अणिमाद्ये तु विज्ञेया तस्माद्युंजीत तां द्विजाः ॥६४॥

एवं हि योगसंयुक्तः शुचिर्दातो जितेंद्रियः ॥
आत्मानं विद्यते यस्तु स सर्वं विंदते द्विजाः ॥६५॥

तस्मात्पाशुपतैर्योगैरात्मानं चिंतयेद्बुधः ॥
आत्मानं जानते ये तु शुचयस्ते न संशयः ॥६६॥

ऋचो यजूंषि सामानि वेदोपनिषदस्तथा ॥
योगज्ञानादवाप्नोति ब्राह्मणोऽध्यात्मचिंतकः ॥६७॥

सर्वदेवमयो भूत्वा अभूतः स तु जायते ॥
योनिसंक्रमणं त्यक्त्वा याति वै शाश्वतं पदम् ॥६८॥

यथा वृक्षात् फलं पक्वं पवनेन समीरितम् ॥
नमस्कारेण रुद्रस्य तथा पापं प्रणश्यति ॥६९॥

यत्र रुद्रनमस्कारः सर्वकर्मफलो ध्रुवः ॥
अन्यदेवनमस्कारान्न तत्फलमवाप्नुयात् ॥७०॥

तस्मात्त्रिःप्रवणं योगी उपासीत महेश्वरम् ॥
दशविस्तारकं ब्रह्म तथा च ब्रह्मविस्तरैः ॥७१॥

एवंध्यानसमायुक्तः स्वदेहं यः परित्यजेत् ॥
स याति शिवसायुज्यं समुद्धृत्य कुलत्रयम् ॥७२॥

अथवारिष्टमालोक्य मरणे समुपस्थिते ॥
अविमुक्तेश्वरं गत्वा वाराणस्यां तु शोधनम् ॥७३॥

येन केनापि देहं संत्यजेन्मुच्यते नरः ॥
श्रीपर्वते वा विप्रेंद्राः संत्यजेत्स्वतनुं नरः ॥७४॥

स याति शिवसायुज्यं नात्र कार्या विचारणा ॥
अविमुक्तं परं क्षेत्रं जंतूनां मुक्तिदं सदा ॥७५॥

सेवेत सततं धीमान् विशेषान्मरणांतिके ॥७६॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे अरिष्टकथनं नाम एकनवतितमोऽध्यायः ॥९१॥