पूर्वभागः - अध्यायः ८९

सूत उवाच ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि शौचाचारस्य लक्षणम् ॥
यदनुष्ठाय शुद्धात्मा परेत्य गतिमाप्नुयात् ॥१॥

ब्रह्मणा कथितं पूर्वं सर्वभूतहिताय वै ॥
संक्षेपात्सर्ववेदार्थं संचयं ब्रह्मवादिनाम् ॥२॥

उदयार्थं तु शौचानां मुनीनामुत्तमं पदम् ॥
यस्तत्राथाप्रमत्तः स्यात्स मुनिर्नावसीदति ॥३॥

मानावमानौ द्वावेतौ तावेवाहुर्विषामृते ॥
अवमानोऽमृतं तत्र सन्मानो विषमुच्यते ॥४॥

गुरोरपि हिते युक्तः स तु संवत्सरं वसेत् ॥
नियमेष्वप्रमत्तस्तु यमेषु च सदा भवेत् ॥५॥

प्राप्यानुज्ञां ततश्चैव ज्ञानयोगमनुत्तमम् ॥
अविरोधेन धर्मस्य चरेत पृथिवीमिमाम् ॥६॥

चक्षुःपूतं चरेन्मार्गं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् ॥
सत्यपूतं वदेद्वाक्यं मनःपूतं समाचरेत् ॥७॥

मत्स्यगृह्यस्य यत्पापंषण्मासाभ्यंतरे भवेत् ॥
एकाहं तत्समं ज्ञेयमपूतं यज्जलं भवेत् ॥८॥

अपूतोदकपाने तु जपेच्च शतपंचकम् ॥
अघोरलक्षणं मंत्रं ततः शुद्धिमवाप्नुयात् ॥९॥

अथवा पूजयेच्छंभुं घृतस्रानादिविस्तरैः ॥
त्रिधा प्रदक्षिणीकृत्य शुद्ध्यते नात्र संशयः ॥१०॥

आतिथ्य श्राद्धयज्ञेषु न गच्छेद्योगवित्क्वचित् ॥
एवं ह्यहिंसको योगी भवेदिति विचारितम् ॥११॥

वह्नौ विधूमेऽत्यंगारे सर्वस्मिन्भुक्तवज्जने ॥
चरेत्तुमतिमान् भैक्ष्यं न तु तेष्वेव नित्यशः ॥१२॥

अथैनमवमन्यंते परे परिवंति च ॥
तथा युक्तं चरेद्भैक्ष्यं सतां धर्ममदूषयन् ॥१३॥

भैक्ष्यं चरेद्वनस्थेषु यायावरगृहेषु च ॥
श्रेष्ठा तु प्रथमा हीयं वृत्तिरस्योपजायते ॥१४॥

अत ऊर्ध्वं गृहस्थेषु शीलीनेषु चरेद्द्विजाः ॥
श्रद्दधानेषु दांतेषु श्रोत्रियेषु महात्मसु ॥१५॥

अत ऊर्ध्वं पुनश्चापि अदुष्टापतितेषु च ॥
भैक्ष्यचर्या हि वर्णेषु जघन्या वृत्तिरुच्यते ॥१६॥

भैक्ष्यं यवागूस्तक्रं वा पयो यावकमेव च ॥
फलमूलादि पक्वं वा कणपिण्याकसक्तवः ॥१७॥

इत्येव ते मया प्रोक्ता योगिनां सिद्धिवर्द्धनाः ॥
आहारास्तेषु सिद्धेषु श्रेष्ठं भैक्ष्यमिति स्मृतम् ॥१८॥

अब्विंदुं यः कुशाग्रेण मासिमासि समश्नुते ॥
न्यायतो यश्चरेद्भैक्ष्यं पूर्वोक्तात्स विशिष्यते ॥१९॥

जरामरणगर्भेभ्यो भीतस्य नरकादिषु ॥
एवं दाययते तस्मात्तद्भैक्ष्यमिति संस्मृतम् ॥२०॥

दधिभक्षाः पयोभक्षा ये चान्ये जीवक्षीणकाः ॥
सर्वे ते भैक्ष्यभक्षस्य कलां नार्हंति षोडशीम् ॥२१॥

भस्मशायी भवेन्नित्यं भिक्षाचारी जितेंद्रियः ॥
य इच्छेत्परमं स्थानं व्रतं पाशुपतं चरेत् ॥२२॥

योगिनां चैव सर्वेषां श्रेष्ठं चांद्रायणं भवेत् ॥
एकं द्वे त्रीणि चत्वारि शक्तितो वा समाचरेत् ॥२३॥

अस्तेयं ब्रह्मचर्यं च अलोभस्त्याग एव च ॥
व्रतानि पंच भिक्षूणामहिंसा परमा त्विह ॥२४॥

अक्रोधो गुरुशुश्रुषा शौचमाहारलाघवम् ॥
नित्यं स्वाध्याय इत्येते नियमाः परिकीर्तिताः ॥२५॥

बीजयोनिगुणा वस्तुबंधः कर्मभिरेव च ॥
यथा द्विप इवारण्ये मनुष्याणां विधीयते ॥२६॥

देवैस्तुल्याः सर्वयज्ञक्रियास्तु यज्ञाज्जाप्यं ज्ञानमाहुश्च जाप्यात् ॥
ज्ञानद्ध्यानां संगरागादपेतं तस्मिन्प्राप्ते शाश्वतस्योपलंभः ॥२७॥

दमः शमः सत्यमकल्मषत्वं मौनं च भूतेष्वखिलेषु चार्जवम् ॥
अतिंद्रियं ज्ञानमिदं तथा शिवं प्राहुस्तथा ज्ञानविशुद्धबुद्धयः ॥२८॥

समाहिता ब्रह्मपरोप्रमादी शुचिस्ततैकांतरतिर्जितेंद्रियः ॥
समाप्नुयाद्योगमिमं महात्मा महर्षयश्चैवमनिंदितामलाः ॥२९॥

प्राप्यतेऽभिमतान् देशानंकुशेन निवारितः ॥
एतन्मार्गेण शुद्धेन दग्धबीजो ह्यकल्मषः ॥३०॥

सदाचाररताः शांताः स्वधर्मपरिपालकाः ॥
सर्वाल्लोँकान् विनिर्जित्य ब्रह्मलोकं व्रजंति ते ॥३१॥

पितामहेनोपदिष्टो धर्मः साक्षात्सनातनः ॥
सर्वलोकोपकारार्थं श्रृणुध्वं प्रवदामि वः ॥३२॥

गुरूपदेशयुक्तानां वृद्धानां क्रमवर्त्तिनाम् ॥
अभ्युत्थानादिकं सर्वं प्रणामं चैव कारयेत् ॥३३॥

अष्टांगप्रणिपातेनत्रिधा न्यस्तेन सुव्रताः ॥
त्रिःप्रदक्षिणयोगेन वंद्यो वै ब्रह्मणो गुरुः ॥३४॥

ज्येष्ठान्येपि च ते सर्वे वंदनीया विजानता ॥
आज्ञाभंगं न कुर्वीत यदीच्छत्सिद्धिमुत्तमाम् ॥३५॥

धातुशून्यबिलक्षेत्रक्षुद्रमंत्रोपजीवनम् ॥
विषग्रहविडंबादीन्वर्जयेत्सर्वयत्नतः ॥३६॥

कैतवं वित्तशाठ्यं च पैशुन्यं वर्जयेत्सदा ॥
अतिहासमवष्टंभं लीलास्वेच्छाप्रवर्तनम् ॥३७॥

वर्जयेत्सर्वयत्नेन गुरूणामपि सन्निधौ ॥
तद्वाक्यप्रतिकूलं च अयुक्तं वै गुरोर्वचः ॥३८॥

न वदेत्सर्वयत्नेन अनिष्टं न स्मरेत्सदा ॥
यतीनामासनं वस्त्रं दंडाद्यं पादुके तथा ॥३९॥

माल्यं च शयनस्थानं पात्रंछायां च यत्नतः ॥
यज्ञोपकरणांगं च स्पृशेद्धै पदेन च ॥४०॥

देवद्रोहं गुरुद्रोहं न कुर्यात्सर्वयत्नतः ॥
कृत्वा प्रमादतो विप्राः प्रणवस्यायुतं जपेत् ॥४१॥

देवद्रोहगुरुद्रोहात्कोटिमात्रेण शुध्यति ॥
महापातकशुद्ध्यर्थं तथैव च यथाविधि ॥४२॥

पातकी च तदर्धेन शुध्यते वृत्तवान्यदि ॥
उपपातकिनः सर्वे तदर्धेनैव सुव्रताः ॥४३॥

संध्यालोपे कृते विप्रः त्रिरावृत्त्यैव शुद्ध्यति ॥
आह्निकच्छेदने जाते शतमेकमुदाहृतम् ॥४४॥

लंघने समयानां तु अभक्ष्यस्य च भक्षणे ॥
अवाच्यवाचनं चैव सहस्राच्छुद्धिरुच्यते ॥४५॥

काकोलूककपोतानां पक्षिणामपि घातने ॥
शतमष्टोत्तरं जप्त्वा मुच्यते नात्र संशयः ॥४६॥

यः पुनस्तत्त्ववेत्ता च ब्रह्मविद्ब्रह्मणोत्तमः ॥
स्मरणाच्छुद्धिमाप्नोति नात्र कार्या विचारणा ॥४७॥

नैवमात्मविदामस्ति प्रायश्चित्तानि चोदना ॥
विश्वस्यैव हि ते शुद्धा ब्रह्मविद्याविदो जनाः ॥४८॥

योगध्यानैकनिष्ठाश्च निर्लेपाः कांचनं यथा ॥
शुद्धानां शोधनं नास्ति विशुद्धा ब्रह्मविद्यया ॥४९॥

उद्धृतानुष्णपेनाभिः पूताभिर्वस्त्रचक्षुषा ॥
अद्भिः समाचरेत्सर्वं वर्जयेत्कलुषोदकम् ॥५०॥

गंधवर्णरसैर्दुष्टमशुचिस्थानसंस्थितम् ॥
पंकाश्मदूषितं चैव सामुद्रं पल्वलोदकम् ॥५१॥

सशैवालं तथान्यैर्वा दोषैर्दुष्टं विवर्जयेत् ॥
वस्त्रशौचान्वितः कुर्यात्सर्वकार्याणि वै द्विजाः ॥५२॥

नमस्कारादिकं सर्वं गुरुशुश्रूषणादिकम् ॥
वस्त्रशौचविहीनात्मा ह्यशुचिर्नात्र संशयः ॥५३॥

देवकार्योपयुक्तानां प्रत्यहं शौचमिष्यते ॥
इतरेषां हि वस्त्राणां शौचं कार्यं मलागमे ॥५४॥

वर्जयेत्सर्वयत्नेन वासोन्यौर्विधृतं द्विजाः ॥
कौशयाविकयो रुक्षैः क्षौमाणां गौरसर्षपैः ॥५५॥

श्रीफलैरंशुपट्टानां कुतपानामरिष्टकैः ॥
चर्मणां विदलानां च वेत्राणां वस्त्रवन्मतम् ॥५६॥

वल्कलानां तु सर्वेषां छत्रचामरयोरपि ॥
चैलवच्छौचमाख्यातं ब्रह्मविद्भिर्मुनीश्वरैः ॥५७॥

भस्मना शुद्ध्यते कांस्यं क्षारेणायसमुच्यते ॥
ताम्रमम्लेन वै विप्रास्त्रपुसीसकयोरपि ॥५८॥

हैममद्भिः शुभं पात्रं रौप्यपात्रं द्विजोत्तमाः ॥
मण्यश्मशंखमुक्तानां शौचं तैजसवत्स्मृतम् ॥५९॥

अग्नेरपां च संयोगादत्यंतोपहतस्य च ॥
रसानामिह सर्वषां शुद्धिरुत्प्लवनं स्मृतम् ॥६०॥

तृणकाष्ठादिवस्तूनां शुभेनाभ्युक्षणं स्मृतम् ॥
उष्णेन वारिणा शुद्धिस्तथा स्रुक्स्रुवयोरपि ॥६१॥

तथैव यज्ञपात्राणां मुशलोलूखलस्य च ॥
श्रृंगास्थिदारुदंतानां तक्षणेनैव शोधनम् ॥६२॥

संहतानां महाभागा द्रव्याणां प्रोक्षणं स्मृतम् ॥
असंहतानां द्रव्याणं प्रत्येकं शौचमुच्यते ॥६३॥

अभुक्तराशिधान्यानामेकदेशस्य धूषणे ॥
तावन्मात्रं समुद्धृत्य प्रोक्षयेद्वै कुशांभसा ॥६४॥

शाकमूलफलादीनां धान्यवच्छुद्धिरिष्यते ॥
मार्जनोन्मार्जनैर्वेश्म पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥६५॥

उल्लेखनेनांजनेन तथा संमार्जनेन च ॥
गोनिवासेन वै शुद्धा सेचनेन धरा स्मृता ॥६६॥

भूमिस्थमुदकंशुद्धं वैतृष्ण्यं यत्र गौर्व्रजेत् ॥
अव्याप्तं यदमेध्येन गंधवर्णरसान्वितम् ॥६७॥

वत्सः शुचिः प्रस्रवणे शकुनिः फलपातने ॥
स्वादारास्यं गृहस्थानां रतौ भार्याभिकांक्षया ॥६८॥

हस्ताभ्यां क्षालितं वस्त्रं कारुणा च यथाविधि ॥
कुशांबुना सुसंप्रोक्ष्य गृह्णीयाद्धर्मवित्तमः ॥६९॥

पण्यं प्रसारितं चैव वर्णाश्रमविभागशः ॥
शुचिराकरजं तेषां श्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥७०॥

छाया च विप्लुषो विप्रा मक्षिकाद्या द्विजोत्तमाः ॥
रजोभूर्वायुरग्निश्च मेध्यानि स्पर्शने सदा ॥७१॥

सुप्त्वा भुक्त्वा च वै विप्राः क्षुत्त्वा पीत्वा च वै तथा ॥
ष्ठीवित्वाध्ययनादौ च शुचिरप्याचमेत्पुनः ॥७२॥

पादौ स्पृशंति ये चापि पराचमनबिंदवः ॥
ते पार्थिवैः समा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत् ॥७३॥

कृत्वा च मैथुनं स्पृष्ट्वा पतितं कुक्कुटादिकम् ॥
सूकरं चैव काकादि श्वानमुष्ट्रं खरं तथा ॥७४॥

यूपं चांडालकाद्यांश्च स्पृष्ट्वा स्नानेन शुध्यति ॥
रजस्वलां सूतिकां च न स्पृशेदंत्यजामपि ॥७५॥

सूतिकाशौचसंयुक्तः शावाशौचसमन्वितः ॥
संस्पृशेन्न रजस्तासां स्पृष्ट्वा स्नात्वैव शुध्यति ॥७६॥

नैवाशौचं यतीनां च वनस्थब्रह्मचारिणाम् ॥
नैष्ठिकानां नृपाणां च मंडलीनां च सुव्रताः ॥७७॥

ततः कार्यविरोधाद्धि नृपाणां नान्यथा भवेत् ॥
वैखानसानां विप्राणां पतितानामसंभवात् ॥७८॥

असंचयद्विजानां च स्नानमात्रेण नान्यथा ॥
तथा संनिहितानां च यज्ञार्थं दीक्षितस्य च ॥७९॥

एकाहाद्यज्ञयाजीनां शुद्धिरुक्ता स्वयंभुवा ॥
ततस्त्वधीतशाखानां चतुर्भिः सर्वदेहिनाम् ॥८०॥

सूतकं प्रेतकं नास्तित्र्यहादूर्ध्वममुत्र वै ॥
अवार्गेकादशाहांतं बांधवानां द्विजोत्तमाः ॥८१॥

स्नानमात्रेण वै शुद्धिर्मरणे समुपस्थिते ॥
तत ऋतुत्रयादर्वागेकाहः परिगीयते ॥८२॥

सप्तवर्षात्ततश्चार्वाक् त्रिरात्रं हि ततः परम् ॥
दशाहं ब्राह्मणानां वै प्रथमेऽहनि वा पितुः ॥८३॥

दशाहं सूतिकाशौचं मातुरप्येवमव्ययाः ॥
अर्वाक् त्रिवर्षात्स्नानेन बांधवानां पितुः सदा ॥८४॥

अष्टब्दादेकरात्रेण शुद्धिः स्याद्बांधवस्य तु ॥
द्वादशाब्दात्ततश्चार्वाक् त्रिरात्रं स्त्रीषु सुव्रताः ॥८५॥

सपिंडता च पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ॥
अतिक्रांते दशाहे तु त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥८६॥

ततः सन्निहितो विप्रश्चार्वाक् पूर्वं तदेव वै ॥
संवत्सरे व्यतीते तु स्नानमात्रेण शुध्यति ॥८७॥

स्पृष्ट्वा प्रेतंत्रिरात्रेण धर्मार्थं स्नानमुच्यते ॥
दाहकानां च नेतॄणां स्नानमात्रमबांधवे ॥८८॥

अनुगम्य च वै स्नात्वा घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥
आचार्यमरणे चैव त्रिरात्रं श्रोत्रिये मृते ॥८९॥

पक्षिणी मातुलानां च सोदराणां च वा द्विजाः ॥
भूपानां मंडलीनां च सद्यो नीराष्ट्रवासिनाम् ॥९०॥

केवलं द्वादशाहेन क्षत्त्रियाणां द्विजोत्तमाः ॥
नाभिषिक्तस्य चाशौचं संप्रमादेषु वै रणे ॥९१॥

वैश्यः पंचदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति ॥
इति संक्षेपतः प्रोक्ता द्रव्यशुद्धिरनुत्तमा ॥९२॥

अशौचं चानुपूर्व्येण यतीनां नैव विद्यते ॥
त्रेताप्रभृति नारीणां मासि मास्यार्तवं द्विजाः ॥९३॥

कृते सकृद्युगवशाज्जायंते वै सहैव तु ॥
प्रयांति च महाभागा भार्याभिः कुरवो यथा ॥९४॥

वर्णाश्रमव्यवस्था च त्रेताप्रभृति सुव्रताः ॥
भारते दक्षिणे वर्षे व्यवस्था नेतरेष्वथ ॥९५॥

महावीते सुवीते च जंबूद्वीपे तथाष्टसु ॥
शाकद्वीपादिषु प्रोक्तो धर्मो वै भारते यथा ॥९६॥

रसोल्लासा कृते वृत्तिस्त्रेतायां गृहवृक्षजा ॥
सैवार्तवकृताद्दोषाद्रागद्वेषादिभिर्नृणाम् ॥९७॥

मैथुनात्कामतो विप्रास्तथैव परुषादिभिः ॥
यवाद्याः संप्रजायंते ग्राम्यारण्याश्चतुर्दश ॥९८॥

ओषध्यश्च रजोदोषाः स्त्रीणां रागादिभिर्नृणाम् ॥
अकालकृष्टा विध्वस्ताः पुनरुत्पादितास्तथा ॥९९॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन न संभाष्या रजस्वला ॥
प्रथमेऽहनि चांडाली यथावज्या तथांगना ॥१००॥

द्वितीयेऽहनि विप्रा हि यथा वै ब्रह्मघातिनी ॥
तृतीयेऽह्नि तदर्धेन चतुर्थेऽहनि सुव्रता ॥१०१॥

स्नात्वार्धमासात्संशुद्धा ततः शुद्धिर्भविष्यति ॥
आषोडशात्ततः स्त्रीणां मूत्रवच्छौचमिष्यते ॥१०२॥

पंचरात्रं तथास्पृश्या रजसा वर्तते यदि ॥
सा विंशद्दिवसादूर्ध्वं रजसा पूर्ववत्तथा ॥१०३॥

स्नाने शौचं तथा गानं रोदनं हसनं तथा ॥
यानमभ्यंजनं नारी द्यूतं चैवानुलेपनम् ॥१०४॥

दिवास्वप्नं विशेषेण तथा वै दंतधावनम् ॥
मैथुनं मानसं वापि वाचिकं देवतार्चनम् ॥१०५॥

वर्जयेत्सर्वयत्नेन नमस्कारं रजस्वला ॥
रजस्वलांगनास्पर्शसंभाषे च रजस्वला ॥१०६॥

संत्यागं चैव वस्त्राणां वर्जयेत्सर्वयत्नतः ॥
स्नात्वान्यपुरुषं नारी न स्पृशेत्तु रजस्वला ॥१०७॥

ईक्षयेद्भास्करं देवं ब्रह्मकूर्चं ततः विबेत् ॥
केवलं पंचगव्यं वा क्षीरं वा चात्मशुद्धये ॥१०८॥

चतुर्थ्यां स्त्री न गम्या तु गतोल्पायुः प्रसूयते ॥
विद्याहीनं व्रतभ्रष्टं पतितं पारदारिकम् ॥१०९॥

दारिद्र्यार्णवमग्नं च तनयं सा प्रसूयते ॥
कन्यार्थिनैव गंतव्या पंचम्यां विधिवत्पुनः ॥११०॥

रक्ताधिक्याद्भवेन्नारी शुक्राधिक्ये भवेत्पुमान् ॥
समे नपुसंकं चैव पंचम्यां कन्यका भवेत् ॥१११॥

षष्ठ्यां गम्या महाभागा सत्पुत्रजननी भवेत् ॥
पुत्रत्वं व्यंजयेत्तस्य जातपुत्रो महाद्युतिः ॥११२॥

पुमिति नरकस्याख्या दुःखं च नरकं विदुः ॥
पुंसस्त्राणान्वितं पुत्रं तथाभूतं प्रसूयते ॥११३॥

सप्तम्यां चैव कन्यार्थि गच्छेत्सैव प्रसूयते ॥
अष्टम्यां सर्वसंपन्नं तनयं संप्रसूयते ॥११४॥

नवम्यां दारिका यार्थि दशम्यां पंडिता भवेत् ॥
एकादश्यां तथा नारीं जनयेत्सैव पूर्ववत् ॥११५॥

द्वादश्यां धर्मतत्त्वज्ञं श्रौतस्मार्तप्रवर्तकम् ॥
त्रयोदश्यां जडां नारीं सर्वसंकरकारिणीम् ॥११६॥

जनयत्यंगना यस्मान्न गच्छेत्सर्वयत्नतः ॥
चतुर्दश्यां यदा गच्चेत्सा पुत्रजननी भवेत् ॥११७॥

पंचदश्यां च धर्मिष्ठां षोडश्यां ज्ञानपारगम् ॥
स्त्रीणां वै मथुने काले वामपार्श्वे प्रभंजनः ॥११८॥

चरेद्यदि भवेन्नारी पुमांसं दक्षिणे लभेत् ॥
स्त्रीणां मैथुनकाले तु पापग्रहविवर्जिते ॥११९॥

उक्तकाले शुचिर्भूत्वा शुद्धां गच्छेच्छुचिस्मिताम् ॥
इत्येवं संप्रसंगेन यतीनां धर्मसंग्रहे ॥१२०॥

सर्वेषामेव भूतानां सदाचारः प्रकीर्तितः ॥
यः पठेच्छूणुयाद्वापि सदाचारं शुचिर्नरः ॥१२१॥

श्रावयेद्वा यथान्यायं ब्राह्मणान् दग्धकिल्बिषान् ॥
ब्रह्मलोकमनुप्राप्य ब्रह्मणा सह मोदते ॥१२२॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे सदाचारकथनं नामेकोननवति तमोऽध्यायः ॥८९॥