पूर्वभागः - अध्यायः १७

सूत उवाच ॥
एवं संक्षेपतः प्रोक्तः सद्यादीनां समुद्भवः ॥
यः पठेच्छृणुयाद्वापि श्रावयेद्वा द्विजोत्तमान् ॥१॥

स याति ब्रह्मसायुज्यं प्रसादात्परमेष्ठिनः ॥
ऋषय ऊचुः ॥
कथं लिंगमभूल्लिंगे समभ्यर्च्यः स शंकरः ॥२॥

किं लिंगं कस्तथा लिंगी सूत वक्तुमिहार्हसि ॥
रोमहर्षण उवाच ॥
एवं देवाश्च ऋषयः प्रणिपत्य पितामहम् ॥३॥

अपृच्छन् भगवाँल्लिंगं कथमासीदिति स्वयम् ॥
लिंगे महेश्वरो रुद्रः समभ्यर्च्यः कथं त्विति ॥४॥

किं लिंगं कस्तथा लिंगी सोप्याह च पितामहः ॥
पितामह उवाच ॥
प्रधानं लिंगमाख्यातं लिंगी च परमेश्वरः ॥५॥

रक्षार्थमंबुधौ मह्यं विष्णोस्त्वासीत्सुरोत्तमाः ॥
वैमानिके गते सर्गे जनलोकं सहर्षिभिः ॥६॥

स्थितिकाले तदा पूर्णे ततः प्रत्याहृते तथा ॥
चतुर्युगसहस्रांते सत्यलोकं गते सुराः ॥७॥

विनाधिपत्यं समतां गतेऽन्ते ब्रह्मणो मम ॥
शुष्के च स्थावरे सर्वे त्वनावृष्ट्या च सर्वशः ॥८॥

पशवो मानुषा वृक्षाः पिशाचाः पिशिताशनाः ॥
गंधर्वाद्याः क्रमेणैव निर्दग्धा भानुभानुभिः ॥९॥

एकार्णवे महाघोरे तमोभूते समंततः ॥
सुष्वापांभसि योगात्मा निर्मलो निरुपप्लवः ॥१०॥

सहस्रशीर्षा विश्वात्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥
सहस्रबाहुः सर्वज्ञः सर्वदेवभवोद्भवः ॥११॥

हिरण्यगर्भो रजसा तमसा शंकरः स्वयम् ॥
सत्त्वेन सर्वगो विष्णुः सर्वात्मत्वे महेश्वरः ॥१२॥

कालात्मा कालनाभस्तु शुक्लः कृष्णस्तु निर्गुणः ॥
नारायणो महाबाहुः सर्वात्मा सदसन्मयः ॥१३॥

तथाभूतमहं दृष्ट्वा शयानं पंकजेक्षणम् ॥
मायया मोहितस्तस्य तमवोचममर्षितः ॥१४॥

कस्त्वं वदेति हस्तेन समुत्थाप्य सनातनम् ॥
तदा हस्तप्रहारेण तीव्रेण स दृढेन तु ॥१५॥

प्रबुद्धोहीयशयनात्समासीनः क्षणं वशी ॥
ददर्श निद्राविक्लिन्न नीरजामललोचनः ॥१६॥

मामग्रे संस्थितं भासाध्यासितो भगवान् हरिः ॥
आह चोत्थाय भगवान् हसन्मां मधुरं सकृत् ॥१७॥

स्वागतंस्वागतं वत्स पितामह महाद्युते ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा स्मितपूर्वं सुरर्षभाः ॥१८॥

रजसा बद्धवैरश्च तमवोचं जनार्दनम् ॥
भाषसे वत्सवत्सेति सर्गसंहारकारणम् ॥१९॥

मामिहांतः स्मितं कृत्वा गुरुः शिष्यमिवानघ ॥
कर्तारं जगतां साक्षात्प्रकृतेश्च प्रवर्तकम् ॥२०॥

सनातनमजं विष्णुं विरिंचिं विश्वसंभवम् ॥
विश्वात्मानं विधातारं धातारं पंकजेक्षणम् ॥२१॥

किमर्थं भाषसे मोहाद्वक्तुमर्हासि सत्वरम् ॥
सोपि मामाह जगतां कर्ताहमिति लोकय ॥२२॥

भर्ता हर्ता भवानंगादवतीर्णो ममाव्ययात् ॥
विस्मृतोऽसि जगन्नाथं नारायणमनामयम् ॥२३॥

पुरुषं परमात्मानं पुरुहूतं पुरुष्टुतम् ॥
विष्णुमच्युतमीशानं विश्वस्य प्रभवोद्भवम् ॥२४॥

तवापराधो नास्त्यत्र मम मायाकृतं त्विदम् ॥
श्रृणु सत्यं चतुर्वक्त्र सर्वदेवेश्वरो ह्ययम् ॥२५॥

कर्ता नेता च हर्ता च न मयास्ति समो विभुः ॥
अहमेव परं ब्रह्म परं तत्त्वं पितामह ॥२६॥

अहमेव परं ज्योतिः परमात्मा त्वहं विभुः ॥
यद्यदृष्टं श्रुतं सर्वं जगत्यस्मिंश्चराचरम् ॥२७॥

तत्तद्विद्धि चतुर्वक्त्र सर्वं मन्मयमित्यथ ॥
मया सृष्टं पुराव्यक्तं चतुर्विशतिकं स्वयम् ॥२८॥

नित्यांता ह्यणवो बद्धाः सृष्टाः क्रोधोद्भवादयः ॥
प्रसादाद्धि भवानंडान्यनेकानीह लीलया ॥२९॥

सृष्टा बुद्धिर्मया तस्यामहंकारस्त्रिधा ततः ॥
तन्मात्रापंचकं तस्मान्मनः षष्ठेन्द्रियाणि च ॥३०॥

आकाशादीनि भूतानि भौतिकानि च लीलया ॥
इत्युक्तवति तस्मिंश्च मयि चापि वचस्तथा ॥३१॥

आवयोश्चाभवद्युद्धं सुघोरं रोमहर्षणम् ॥
प्रलयार्णवमध्ये तु रजसा बद्धवैरयोः ॥३२॥

एतस्मिन्नन्तरे लिंगमभवच्चावयोः पुरः ॥
विवादशमनार्थं हि प्रबोधार्थं च भास्वरम् ॥३३॥

ज्वालामालासहस्राढ्यं कालानलशतोपमम् ॥
क्षयवृद्धिविनिर्मुक्तमादिमध्यांतवर्जितम् ॥३४॥

अनौपम्यमनिर्देश्यमव्यक्तं विश्वसंभवम् ॥
तस्य ज्वालासहस्रेण मोहितो भगवान् हरिः ॥३५॥

मोहितं प्राह मामत्र परिक्षावोऽग्निसंभवम् ॥
अधोगमिष्याम्यनलस्तंभस्यानुपमस्य च ॥३६॥

भवानूर्द्ध्वं प्रयत्नेन गंतुमर्हसि सत्वरम् ॥
एवं व्याहृत्य विश्वात्मा स्वरूपमकरोत्तदा ॥३७॥

वाराहमहमप्याशु हंसत्वं प्राप्तवान्सुराः ॥
तदाप्रभृति मामाहुर्हंसं हंसो विराडिति ॥३८॥

हंसहंसेति यो ब्रूयान्मां हंसः स भविष्यति ॥
सुश्वेतो ह्यनलाक्षश्च विश्वतः पक्षसंयुतः ॥३९॥

मनोनिलजवो भूत्वा गतोहं चोर्ध्वतः सुराः ॥
नारायणोपि विश्वात्मा नीलांजनचयोपमम् ॥४०॥

दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम् ॥
मेरुपर्वतवर्ष्माणं गौरतीक्ष्णाग्रदंष्ट्रिणम् ॥४१॥

कालादित्यसमाभासं दीर्घघोणं महास्वनम् ॥
ह्रस्वपादं विचित्रांगं जैत्रं दृढमनौपमम् ॥४२॥

वाराहमसितं रूपमास्थाय गतवानधः ॥
एवं वर्षसहस्रं तु त्वरन्विष्णुरधोगतः ॥४३॥

नापश्यदल्पमप्यस्य मूलं लिंगस्य सूकरः ॥
तावत्कालं गतोह्यूर्द्ध्वमहमप्यरिसूदनः ॥४४॥

सत्वरं सर्वयत्नेन तस्यान्तं ज्ञातुमिच्छया ॥
श्रांतो ह्यदृष्ट्वा तस्यांतमहङ्कारादधोगतः ॥४५॥

तथैव भगवान् विष्णुः श्रांतः संत्रस्तलोचनः ॥
सर्वदेवभवस्तूर्णमुत्थितः सः महावपुः ॥४६॥

समागतो मया सार्धं प्रणिपत्य महामनाः ॥
मायया मोहितः शंभोस्तस्थौ संविग्नमानसः ॥४७॥

पृष्ठतः पार्श्वतश्चैव चाग्रतः परमेश्वरम् ॥
प्रणिपत्य मया सार्धं सस्मार किमिदं त्विति ॥४८॥

तदा समभवत्तत्र नादो वै शब्दलक्षणः ॥
ओमोमिति सुरश्रेष्ठाः सुव्यक्तः प्लुतलक्षणः ॥४९॥

किमिदं त्विति संचित्य मया तिष्ठन्महास्वनम् ॥
लिंगस्य दक्षिणे भागे तदापश्यत्सनातनम् ॥५०॥

आद्यवर्णमकारं तु उकारं चोत्तरे ततः ॥
मकारं मध्यतश्चैव नादांतं तस्य चोमिति ॥५१॥

सूर्यमंडलवद्दृष्ट्वा वर्णमाद्यं तु दक्षिणे ॥
उत्तरे पावकप्रख्यमुकारं पुरुषर्षभः ॥५२॥

शीतांशुमंडलप्रख्यं मकारं मध्यमं तथा ॥
तस्योपरि तदापश्यच्छुद्धस्फटिकवत् प्रभुम् ॥५३॥

तुरीयातीतममृतं निष्कलं निरुपप्लवम् ॥
निर्द्वंद्वं केवलं शून्यं बाह्याभ्यंतरवर्जितम् ॥५४॥

सबाह्याभ्यंतरं चैव सबाह्याभ्यंतरस्थितम् ॥
आदिमध्यांतरहितमानंदस्यापि कारणम् ॥५५॥

मात्रास्तिस्रस्त्वर्धमात्रं नादाख्यं ब्रह्मसंज्ञितम् ॥
ऋग्यजुःसामवेदा वै मात्रारूपेण माधवः ॥५६॥

वेदशब्देभ्य एवेशं विश्वात्मानमचिंतयत् ॥
तदाभवदृषिर्वेद ऋषेः सारतमं शुभम् ॥५७॥

तेनैव ऋषिणा विष्णुर्ज्ञातवान्परमेश्वरम् ॥
देव उवाच ॥
चिंतया रहितो रुद्रो वाचो यन्मनसा सह ॥५८॥

अप्राप्य तं निवर्तंते वाच्यस्त्वेकाक्षरेण सः ॥
एकाक्षरेण तद्वाच्यमृतं परमकारणम् ॥५९॥

सत्यमानंदममृतं परं ब्रह्म परात्परम् ॥
एकाक्षरादकाराख्यो भगवान्कनकांडजः ॥६०॥

एकाक्षरादुकाराख्यो हरिः परमकारणम् ॥
एकाक्षरान्मकाराख्यो भगवान्नीललोहितः ॥६१॥

सर्गकर्ता त्वकाराख्यो ह्युकाराख्यस्तु मोहकः ॥
मकाराख्यास्तयोर्नित्यमनुग्रहकरोऽभवत् ॥६२॥

मकाराख्यो विभुर्बीजी ह्यकारो बीजमुच्यते ॥
उकाराख्यो हरिर्योनिः प्रधानपुरुषेश्वरः ॥६३॥

बीजी च बीजं तद्योनिर्नादाख्यश्च महेश्वरः ॥
बीजी विभज्य चात्मानं स्वेच्छया तु व्यवस्थितः ॥६४॥

अस्य लिंगादभूद्बीजमकारो बीजिनः प्रभोः ॥
उकारयोनौ निक्षिप्तमवर्धत समंततः ॥६५॥

सौवर्णमभवच्चांडमावेष्ट्याद्यं तदक्षरम् ॥
अनेकाब्दं तथा चाप्सु दिव्यमंडं व्यवस्थितम् ॥६६॥

ततो वर्षसहस्रांते द्विधा कृतमजोद्भवम् ॥
अंडमप्सु स्थितं साक्षादाद्याख्येनेश्वरेण तु ॥६७॥

तस्यांडस्य शुभं हैमं कपालं चोर्द्ध्वसंस्थितम् ॥
जज्ञे यद्द्यौस्तदपरं पृथिवी पंचलक्षणा ॥६८॥

तस्मादंडोद्भवो जज्ञे त्वकाराख्यश्चतुर्मुखः ॥
स स्रष्टा सर्वलोकानां स एव त्रिविधः प्रभुः ॥६९॥

एवमोमोमिति प्रोक्तमित्याहुर्यजुषां वराः ॥
यजुषां वचनं श्रुत्वा ऋचः सामानि सादरम् ॥७०॥

एवमेव हरे ब्रह्मन्नित्याहुः श्रुतयस्तदा ॥
ततो विज्ञाय देवेशं यथावच्छ्रुतिसंभवैः ॥७१॥

मंत्रैर्महेश्वरं देवं तुष्टाव सुमहोदयम् ॥
आवयोः स्तुतिसंतुष्टो लिंगे तस्मिन्निरंजनः ॥७२॥

दिव्यं शब्दमयं रूपमास्थाय प्रहसन् स्थितः ॥
अकारस्तस्य मूर्द्धा तु ललाटं दीर्घमुच्यते ॥७३॥

इकारो दक्षिणं नेत्रमीकारो वामलोचनम् ॥
उकारो दक्षिणं श्रोत्रमूकारो वाममुच्यते ॥७४॥

ऋकारो दक्षिणं तस्य कपोलं परमेष्ठिनः ॥
वामं कपोलमॄकारो लृलॄ नासापुटे उभे ॥७५॥

एकारमोष्ठमूर्द्ध्वश्च एकारस्त्वधरो विभोः ॥
ओकारश्च तथौकारो दंतपंक्तिद्वयं क्रमात्७६॥

अमस्तु तालुनी तस्य देवदेवस्य धीमतः ॥
कादिपंचाक्षराण्यस्य पंच हस्तानि दक्षिणे ॥७७॥

चादिपंचाक्षराण्येवं पंच हस्तानि वामतः ॥
टादिपंचाक्षरं पादस्तादिपंचाक्षरं तथा ॥७८॥

पकारमुदरं तस्य फकारः पार्श्वमुच्यते ॥
बकारो वामपार्श्वं वै भकारं स्कंधमस्य तत् ॥७९॥

मकारं हृदयं शंभोर्महादेवस्य योगिनः ॥
यकारादिसकारांतं विभोर्वै सप्त धातवः ॥८०॥

हकार आत्मरूपं वै क्षकारः क्रोध उच्यते ॥
तं दृष्ट्वा उमया सार्द्धं भगवंतं महेश्वरम् ॥८१॥

प्रणम्य भगवान् विष्णुः पुनश्चापश्यदूर्द्ध्वतः ॥
ॐकारप्रभवं मंत्रं कलापञ्चक संयुतम् ॥८२॥

शुद्धस्फटिकसंकाशं सुभाष्टत्रिंशदक्षरम् ॥
मेधाकरमभूद्भूयः सर्वधर्मार्थसाधकम् ॥८३॥

गायत्रीप्रभवं मंत्रं हरितं वश्यकारकम् ॥
चतुर्विशतिवर्णाढ्यं चतुष्कलमनुत्तमम् ॥८४॥

अथर्वमसितं मंत्रं कलाष्टकसमायुतम् ॥
अभिचारिकमत्यर्थ त्रयस्त्रिंशच्छुभाक्षरम् ॥८५॥

यजुर्वेदसमायुक्तं पंचत्रिंशच्छुभाक्षरम् ॥
कलाष्टकसमायुक्तं सुश्वेतं शांतिकं तथा ॥८६॥

त्रयोदशकलायुक्तं बालाद्यैः सह लोहितम् ॥
समोद्भवं जगत्याद्यं वृद्धिसंहारकारणम् ॥८७॥

वर्णाः षडधिकाः षष्टिरस्य मंत्रवरस्य तु ॥
पंच मंत्रांस्तथा लब्ध्वा जजाप भगवान् हरिः ॥८८॥

अथ दृष्ट्वा कलावर्णमृग्यजुःसामरूपिणम् ॥
ईशानमीशमुकुटं पुरुषास्यं पुरातनम् ॥८९॥

अघोरहृदयं हृद्यं वामगुह्यं सदाशिवम् ॥
सद्यः पादं महादेवं महाभोगीन्द्रभूषणम् ॥९०॥

विश्वतः पादवदनं विश्वतोक्षिकरं शिवम् ॥
ब्रह्मणोधिपतिं सर्गस्थितिसंहारकारणम् ॥९१॥

तुष्टाव पुनरिष्टाभिर्वाग्भिर्वरदमीश्वरम् ॥९२॥
इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे लिंगोद्भवो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥१७॥