पूर्वभागः - अध्यायः २०

ऋषय ऊचुः ॥
कथं पाद्मे पुरा कल्पे ब्रह्मा पद्मोद्भवोऽभवत् ॥
भवं च दृष्टवांस्तेन ब्रह्मणा पुरुषोत्तमः ॥१॥

एतत्सर्वं विशेषेण सांप्रतं वक्तुमर्हसि ॥
सूत उवाच ॥
आसीदेकार्णवं घोरमविभागं तमोमयम् ॥२॥

मध्ये चैकार्णवे तस्मिन् शंखचक्रगदाधरः ॥
जीमूतांभोऽम्बुजाक्षश्च किरीटी श्रीपतिर्हरिः ॥३॥

नारायणमुखोद्गीर्णसर्वात्मा पुरुषोत्तमः ॥
अष्टबाहुर्महावक्षा लोकानां योनिरुच्यते ॥४॥

किमप्यचिंत्यं योगात्मा योगमास्थाय योगवित् ॥
फणासहस्रकलितं तमप्रतिमवर्चसम् ॥५॥

महाभोगपतेर्भोगं साध्वास्तीर्य महोच्छ्रयम् ॥
तस्मिन्महति पर्यंके शेते चैकार्णवे प्रभुः ॥६॥

एवं तत्र शयनेन विष्णुना प्रभविष्णुना ॥
आत्मारामेण क्रीडार्थं लीलयाक्लिष्टकर्मणा ॥७॥

शतयोजनविस्तीर्णं तरुणादित्यसन्निभम् ॥
वज्रदंडं महोत्सेधं नाभ्यां सृष्टं तु पुष्करम् ॥८॥

तस्यैवं क्रीडमानस्य समीपं देवमीढुषः ॥
हेमगर्भांडजो ब्रह्म रुक्मवर्णो ह्यतींद्रियः ॥९॥

चतुर्वक्त्रो विशालाक्षः समागम्य यदृच्छया ॥
श्रिया युक्तेन दिव्येन सुशुभेन सुगंधिना ॥१०॥

क्रीडमानं च पद्मेन दृष्ट्वा ब्रह्मा शुभेक्षणम् ॥
सविस्मयमथागम्य सौम्यसंपन्नया गिरा ॥११॥

प्रोवाच को भवाञ्छेते ह्याश्रितो मध्यमंभसाम् ॥
अथ तस्याच्युतः श्रुत्वा ब्रह्मणस्तु शुभं वचः ॥१२॥

उदतिष्ठत पर्यंकाद्विस्मयोत्फुल्ललोचनः ॥
प्रत्युवाचोत्तरं चैव कल्पेकल्पे प्रतिश्रयः ॥१३॥

कर्तव्यं च कृतं चैव क्रियते यच्च किंचन ॥
द्यौरंतरिक्षं भूश्चैव परं पदमहं भुवः ॥१४॥

तमेवमुक्त्वा भगवान् विष्णुः पुनरथाब्रवीत् ॥
कस्त्वं खलु समायातः समीपं भगवान्कुतः ॥१५॥

क्व वा भूयश्च गंतव्यं कश्च वा ते प्रतिश्रयः ॥
को भवान् विश्वमूर्तिर्वै कर्तव्यं किं च ते मया ॥१६॥

एवं ब्रुवंतं वैकुंठं प्रत्युवाच पितामहः ॥
मायया मोहितः शंभोरविज्ञाय जनार्दनम् ॥१७॥

मायया मोहितं देवमविज्ञातं महात्मनः ॥
यथा भवांस्तथैवाहमादिकर्ता प्रजापतिः ॥१८॥

सविस्मयं वचः श्रुत्वा ब्रह्मणो लोकतंत्रिणः ॥
अनुज्ञातश्च ते नाथ वैकुंठो विश्वसंभवः ॥१९॥

कौतूहलान्महायोगी प्रविष्टो ब्रह्मणो मुखम् ॥
इमानष्टादश द्वीपान्ससमुद्रान् सपर्वतान् ॥२०॥

प्रविश्य सुमहातेजाश्चातुर्वर्ण्यसमाकुलान् ॥
ब्रह्मणस्तंबपर्यंतं सप्तलोकान् सनातनान् ॥२१॥

ब्रह्मणस्तूदरे दृष्ट्वा सर्वान्विष्णुर्महाभुजः ॥
अहोस्य तपसो वीर्यमित्युक्त्वा च पुनः पुनः ॥२२॥

अटित्वा विविधाँल्लोकान् विष्णुर्नानाविधाश्रयान् ॥
ततो वर्षसहस्रांते नांतं हि ददृशे यदा ॥२३॥

तदास्य वक्त्रान्निष्क्रम्य पन्नगेंद्रनिकेतनः ॥
नारायणो जगद्धाता पितामहमथाब्रवीत् ॥२४॥

भगवानादिरंतश्च मध्यं कालो दिशो नभः ॥
नाहमंतं प्रपश्यामि उदरस्य तवानघ ॥२५॥

एवमुक्त्वाब्रवीद्भूयः पितामहमिदं हरिः ॥
भगवानेवमेवाहं शाश्वतं हि ममोदरम् ॥२६॥

प्रविश्य लोकान् पश्यैताननौपम्यान्सुरोत्तम ॥
ततः प्राह्लादिनीं वाणीं श्रुत्वा तस्याभिनंद्य च ॥२७॥

श्रीपतेरुदरं भूयः प्रविवेश पितामहः ॥
तानेव लोकान् गर्भस्थानपश्यत्सत्यविक्रमः ॥२८॥

पर्यटित्वा तु देवस्य ददृशेऽन्तं न वै हरेः ॥
ज्ञात्वा गतिं तस्य पितामहस्य द्वाराणि सर्वाणि पिधाय विष्णुः ॥
विभुर्मनः कर्तुमियेष चाशु सुखं प्रसुप्तोहमिति प्रचिंत्य ॥२९॥

ततो द्वाराणि सर्वाणि पिहितानि समीक्ष्य वै ॥
सूक्ष्मं कृत्वात्मनो रूपं नाभ्यां द्वारमविंदत ॥३०॥

पद्मसूत्रानुसारेण चान्वपश्यत्पितामहः ॥
उज्जहारात्मनो रूपं पुष्कराच्चतुराननः ॥३१॥

विरराजारविंदस्थः पद्मगर्भसमद्युतिः ॥
ब्रह्मा स्वयंभूर्भगवाञ्जगद्योनिः पितामहः ॥३२॥

एतस्मिन्नंतरे ताभ्यामेकैकस्य तु कृत्स्नशः ॥
वर्तमाने तु संघर्षे मध्ये तस्यार्णवस्य तु ॥३३॥

कुतोप्यपरिमेयात्मा भूतानां प्रभुरीश्वरः ॥
शूलपाणिर्महादेवो हेमवीरांबरच्छदः ॥३४॥

अगच्छद्यत्र सोनंतो नागभोगपतिर्हरिः ॥
शीघ्रं विक्रमतस्तस्य पद्भ्यामाक्रांतपीडिताः ॥३५॥

उद्भूतास्तूर्णमाकाशे पृथुलास्तोयबिंदवः ॥
अत्युष्णश्चातिशीतश्च वायुस्तत्र ववौ पुनः ॥३६॥

तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं ब्रह्मा विष्णुमभाषत ॥
अब्बिंदवश्च शीतोष्णाः कंपयंत्यंबुजं भृशम् ॥३७॥

एतन्मे संशयं ब्रूहि किं वा त्वन्यच्चिकीर्षसि ॥
एतदेवंविधं वाक्यं पितामहमुखोद्गतम् ॥३८॥

श्रुत्वाप्रतिमकर्मा हि भगवानसुरांतकृत् ॥
किं नु खल्वत्र मे नाभ्यां भूतमन्यत्कृतालयम् ॥३९॥

वदति प्रियमत्यर्थं मन्युश्चास्य मया कृतः ॥
इत्येवं मनसा ध्यात्वा प्रत्युवाचेदमुत्तरम् ॥४०॥

किमत्र भगवानद्य पुष्करे जातसंभ्रमः ॥
किं मया च कृतं देव यन्मां प्रियमनुत्तमम् ॥४१॥

भाषसे पुरुषश्रेष्ठ किमर्थं ब्रूहि तत्त्वतः ॥
एवं ब्रुवाणं देवेशं लोकयात्रानुगं ततः ॥४२॥

प्रत्युवाचाम्बुजाभाक्षं ब्रह्मा वेदनिधिः प्रभुः ॥
योऽसौ तवोदरं पूर्वं प्रविष्टोऽहं त्वदिच्छया ॥४३॥

यथा ममोदरे लोकाः सर्वे दृष्टास्त्वया प्रभो ॥
तथैव दृष्टाः कार्त्स्न्येन मया लोकास्तवोदरे ॥४४॥

ततो वर्षसहस्रात्तु उपावृत्तस्य मेऽनघ ॥
त्वया मत्सरभावेन मां वशीकर्तुमिच्छता ॥४५॥

आशु द्वाराणि सर्वाणि पिहितानि समंततः ॥
ततो मया महाभाग संचित्य स्वेन तेजसा ॥४६॥

लब्धो नाभिप्रदेशेन पद्मसूत्राद्विनिर्गमः ॥
माभूत्ते मनसोऽल्पोपि व्याघातोऽयं कथंचन ॥४७॥

इत्येषानुगतिर्विष्णो कार्याणामौपसर्पिणी ॥
यन्मयानंतरं कार्यं ब्रूहि किं करवाण्यहम् ॥४८॥

ततः परममेयात्मा हिरण्यकशिपो रिपुः ॥
अनवद्यां प्रियामिष्टां शिवां वाणीं पितामहात् ॥४९॥

श्रुत्वा विगतमात्सर्यं वाक्यमस्मै ददौ हरिः ॥
न ह्येवमीदृशं कार्यं मयाध्यवसितं तव ॥५०॥

त्वां बोधयितुकामेन क्रीडापूर्वं यदृच्छया ॥
आशु द्वाराणि सर्वाणि घटितानि मयात्मनः ॥५१॥

न तेऽन्यथावगंतव्यं मान्यः पूज्यश्च मे भवान् ॥
सर्वं मर्षय कल्याण यन्मयापकृतं तव ॥५२॥

अस्मान् मयोह्यमानस्त्वं पद्मादवतर प्रभो ॥
नाहं भवंतं शक्नोमि सोढुं तेजोमयं गुरुम् ॥५३॥

सहोवाच वरं ब्रूहि पद्मादवतर प्रभो ॥
पुत्रो भव ममारिघ्न मुदं प्राप्स्यसि शोभनाम् ॥५४॥

सद्भाववचनं ब्रूहि पद्मादवतर प्रभो ॥
स त्वं च नो महायोगी त्वमीड्यः प्रणवात्मकः ॥५५॥

अद्यप्रभृति सर्वेशः श्वेतोष्णीषविभूषितः ॥
पद्मयोनिरिति ह्येवं ख्यातो नाम्ना भविष्यसि ॥५६॥

पुत्रो मे त्वं भव ब्रह्मन् सप्तलोकाधिपः प्रभो ॥
ततः स भगवान्देवो वरं दत्वा किरीटिने ॥५७॥

एवं भवतु चेत्युक्त्वा प्रीतात्मा गतमत्सरः ॥
प्रत्यासन्नमथायांतं बालार्काभं महाननम् ॥५८॥

भवमत्यद्भुतं दृष्ट्वा नारायणमथाब्रवीत् ॥
अप्रमेयो महावक्त्रो दंष्ट्री ध्वस्तशिरोरुहः ॥५९॥

दशबाहुस्त्रिशूलांको नयनैर्विश्वतः स्थितः ॥
लोकप्रभुः स्वयं साक्षाद्विकृतो मुंजमेखली ॥६०॥

मेंढ्रेणोर्ध्वेन महता नर्दमानोतिभैरवम् ॥
कः खल्वेष पुमान् विष्णो तेजोराशिर्महाद्युतिः ॥६१॥

व्याप्य सर्वा दिशो द्यां च इत एवाभिवर्तते ॥
तेनैवमुक्तो भगवान् विष्णुर्ब्रह्माणमब्रवीत् ॥६२॥

पद्भ्यां? तल०निपातेन यस्य विक्रमतोर्णवे ॥
वेगेन महताकाशेप्युत्थिताश्च जलाशयाः ॥६३॥

स्थूलाद्भिर्विश्वतोत्यर्थं सिच्यसे पद्मसंभव ॥
घ्राणजेन च वातेन कंप्यमानं त्वया सह ॥६४॥

दोधूयते महापद्मं स्वच्छंदं मम नाभिजम् ॥
समागतो भवानीशो ह्यनादिश्चांतकृत्प्रभुः ॥६५॥

भवानहं च स्तोत्रेण उपतिष्ठाव गोध्वजम् ॥
ततः क्रुद्धोऽम्बुजाभाक्षं ब्रह्मा प्रोवाच केशवम् ॥६६॥

भवान्न नूनमात्मानं वेत्ति लोकप्रभुं विभुम् ॥
ब्रह्माणं लोककर्तारं मां न वेत्सि सनातनम् ॥६७॥

को ह्यसौ शंकरो नाम आवयोर्व्यतिरिच्यते ॥
तस्य तत्क्रोधजं वाक्यं श्रुत्वा हरिरभाषत ॥६८॥

मा मैवं वद कल्याण परिवादं महात्मनः ॥
महायोगेंधनो धर्मो दुराधर्षो वरप्रदः ॥६९॥

हेतुरस्याथ जगतः पुराणपुरुषोऽव्ययः ॥
बीजी खल्वेष बीजानां ज्योतिरेकः प्रकाशते ॥७०॥

बालक्रीडनकैर्देवः क्रीडते शंकरः स्वयम् ॥
प्रधानमव्ययो योनिरव्यक्तं प्रकृतिस्तमः ॥७१॥

मम चैतानि नामानि नित्यं प्रसवधर्मिणः ॥
यः कः स इति दुःखार्तैर्दृश्यते यतिभिः शिवः ॥७२॥

एष बीजी भवान्बीजमहं योनिः सनातनः ॥
स एवमुक्तो विश्वात्मा ब्रह्मा विष्णुमपृच्छत ॥७३॥

भवान् योनिरहं बीजं कथं बीजी महेश्वरः ॥
एतन्मे सूक्ष्ममव्यक्तं संशयंछेत्तुमर्हसि ॥७४॥

ज्ञात्वा च विविधोत्पत्तिं ब्रह्मणो लोकतंत्रिणः ॥
इमं परमसादृश्यं प्रश्नमभ्यवदद्धरिः ॥७५॥

अस्मान्महत्तरं भूतं गुह्यमन्यन्न विद्यते ॥
महतः परमं धाम शिवमध्यात्मिनां पदम् ॥७६॥

द्विविधं चैवमात्मानं प्रविभज्यव्यवस्थितः ॥
निष्कलस्तत्र योव्यक्तः सकलश्च महेश्वरः ॥७७॥

यस्य मायाविधिज्ञस्य अगम्यगहनस्य च ॥
पुरा लिंगोद्भवं बीजं प्रथमं त्वादिसर्गिकम् ॥७८॥

मम योनौ समायुक्तं तद्बीजं कालपर्ययात् ॥
हिरण्मयमकूपारे योन्यामंडमजायत ॥७९॥

शतानि दशवर्षाणामंडमप्सु प्रतिष्ठितम् ॥
अंते वर्षसहस्रस्य वायुना तद्द्विदा कृतम् ॥८०॥

कपालमेकं द्यौर्जज्ञे कपालमपरं क्षितिः ॥
उल्बं तस्य महोत्सेधो योसौ कनकपर्वतः ॥८१॥

ततश्च प्रतिसंध्यात्मा देवदेवो वरः प्रभुः ॥
हिरण्यगर्भो भगवांस्त्वभिजज्ञे चतुर्मुखः ॥८२॥

आतारार्केंदुनक्षत्रं शून्यं लोकमवेक्ष्य च ॥
कोहमित्यपि च ध्याते कुमारास्तेऽभवंस्तदा ॥८३॥

प्रियदर्शनास्तु यतयो यतीनां पूर्वजास्तव ॥
भूयो वर्षसहस्रांते तत एवात्मजास्तव ॥८४॥

भुवनानलसंकाशाः पद्मपत्रायतेक्षणाः ॥
श्रीमान्सनत्कुमारश्च ऋभुश्चैवोर्ध्व रेतसौ ॥८५॥

सनकः सनातनश्चैव तथैव च सनंदनः ॥
उत्पन्नाः समकालं ते बुद्ध्यातींद्रियदर्शनाः ॥८६॥

उत्पन्नाः प्रतिभात्मानो जगतां स्थितिहेतवः ॥
नारप्स्यंते च कर्माणि तापत्रयविवर्जिताः ॥८७॥

अल्पसौख्यं बहुक्लेशं जराशोकसमन्विताम् ॥
जीवनं मरणं चैव संभवश्च पुनः पुनः ॥८८॥

अल्पभूतं सुखं स्वर्गे दुःखानि नरके तथा ॥
विदित्वा चागमं सर्वमवश्यं भवितव्यताम् ॥८९॥

ऋभुं सनत्कुमारं च दृष्ट्वा तव वशे स्थितौ ॥
त्रयस्तु त्रीन् गुणान् हित्वा चात्मजाः सनकादयः ॥९०॥

वैवर्तेन तु ज्ञानेन प्रवृत्तास्ते महौजसः ॥
ततस्तेषु प्रवृत्तेषु सनकादिषु वै त्रिषु ॥९१॥

भविष्यसि विमूढस्त्वं मायया शंकरस्य तु ॥
एवं कल्पे तु वै वृत्ते संज्ञा नश्यति तेऽनघ ॥९२॥

कल्पे शेषाणि भूतानि सूक्ष्माणि पार्थिवानि च ॥
सर्वेषां ह्यैश्वरी माया जागृतिः समुदाहृता ॥९३॥

यथैष पर्वतो मेरुर्देवलोको ह्युदाहृतः ॥
तस्य चेदं हि माहात्म्यं विद्धि देववरस्य ह ॥९४॥

ज्ञात्वा चेश्वरसद्भावं ज्ञात्वा मामंबुजेक्षणम् ॥
महादेवं महाभूतं भूतानां वरदं प्रभुम् ॥९५॥

प्रणवेनाथ साम्ना तु नमस्कृत्य जगद्गुरुम् ॥
त्वां च मां चैव संक्रुद्धो निःश्वासान्निर्दहेदयम् ॥९६॥

एवं ज्ञात्वा महायोगमभ्युत्तिष्ठन्महाबलम् ॥
अहं त्वामग्रतः कृत्वा स्तोष्याम्यनलसप्रभम् ॥९७॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे ब्रह्मप्रबोधनं नाम विंशोऽध्यायः ॥२०॥